Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

Yüce Allah, sûrenin bundan önceki âyetlerinde cennetlikler ve cehennemlikler hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, 38-52. âyetlerinde sözü inkârcıların inkâr ettikleri vahye ve onun tebliğcisi Hz. Muhammed’e getirmektedir. Vahyin ilâhî kaynaklı oluşu gerçeğine karşı herhangi bir olumsuz girişimin nasıl sonuçlanacağı noktasında Hz. Peygamber örnekliğinde tehditkâr ifadeler zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin bundan önceki âyetlerinde vahye müdahale girişimlerinin nasıl sonuçlanacağı hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, sûrenin sonunda sözü vahyin amacına getirmekte, bu arada karşı çıkanların bulunacağını beyan etmekte ve O’nu tesbih etmenin gerekliliğini hatırlatmaktadır.

Hâkka 69/38-52. Âyetler ve Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu

Sûrenin bundan sonraki âyetlerini izaha geçmeden önce çeşitli rivayetlerde yer alan ve Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyuyla ilişkilendirilen iki olayı burada aktarmakta yarar görmekteyiz.(1)

“Kureyş’in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslâmiyet’e karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden müslüman olanlara işkence yapan Ömer risaletin 6. yılında (616) müslüman oldu (İbn Sa‘d, III, 269). Onun müslüman oluşuna dair kaynaklarda iki rivayet bulunmaktadır.

“Hemen hemen bütün kaynaklarda yer alan meşhur rivayete göre Hamza’nın İslâm’ı kabulünden sonra Ömer Hz. Peygamber’i öldürmek üzere yola çıkmış, yolda karşılaştığı Nuaym b. Abdullah’tan kız kardeşi Fâtıma ile kocası Saîd b. Zeyd’in müslüman olduğunu öğrenince onların evine gitmiştir. Onları Tâhâ sûresini okurken bulmuş, okuduklarını kendisine vermelerini istemiş, ancak bu isteği reddedilince kız kardeşini ve eniştesini dövmüş, kardeşi kendilerine Kur’an öğreten ve Ömer’den saklanan Habbâb b. Eret’i de çağırarak müslüman olduklarını Ömer’in yüzüne karşı söylemiştir. Bunun üzerine yumuşayan Ömer müslüman olmaya karar vermiş, Habbâb’dan Resûlullah’ın Erkam b. Ebü’l-Erkam’ın evinde olduğunu öğrenip oraya gitmiş ve kendisine biat ederek müslüman olmuştur.”(2)

“Diğer rivayete göre bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramış, kimseyi bulamayınca Kâbe’ye gitmiş. Orada Kâbe’yi önüne alan Hz. Peygamber’in Beytülmakdis’e doğru namaz kıldığını görünce Kâbe’nin örtüsü altına saklanarak ona yaklaşmış, Resûl-i Ekrem’in okuduğu, Kureyşliler’in Kur’an için söyledikleri, “Şairlerin, kâhinlerin veya Muhammed’in uydurmasıdır” şeklindeki sözlere cevaplar veren Hâkka sûresinin 41-46. âyetlerini duyunca müslüman olmaya karar vererek Hz. Peygamber’i takip etmişti.”

“Hz. Peygamber’in, evine girmeden önce onu farkedip “Ne var yâ Ömer?” diye sorması üzerine, “Allah’a, resulüne ve onun Allah katından getirdiği şeylere iman etmeye geldim” deyince Resûlullah, “Ey Ömer! Allah sana hidayet nasip etti” diyerek göğsünü sıvazlamış ve imanda sebat etmesi için ona dua etmiştir.”(3)

Aktardımız bu ikinci rivayetle ilgili Hâkka sûresinin tamamı veya özellikle 38-52. âyetleriyle ilişkili şöyle bir rivayet de kaynaklarımızda yer almaktadır. Hz. Ömer kendisi anlatıyor ve diyor ki:

“Bir gün Mekke’de içki içmek için dışarı çıktım; uygun bir yer aradım fakat bulamadım. Bunun üzerine Kâbe’de tavaf edip eve döneyim, dedim.(4) Kâbe’ye geldim, baktım ki Hz. Peygamber namaz kılıyor. Hz. Peygamber o dönemlerde namazlarını cehri, yani açıktan okuyarak kılıyordu ki müminler veya dinleyenler etkilensin.”(5)

“İşte bu Kur’ân dinleme merakından dolayı Hz. Ömer Kâbe’de Hz. Peygamber’i yalnız başına Kur’ân okurken bulunca, diyor ki “Hemen Kâbe’nin örtüsünün altına gizlendim; yavaşça ilerleyerek tam karşı hizasına geldim. Aramızda perde olduğu için o beni görmüyordu. Hâkka sûresini okuyordu; onu dinlemeye başladım.”

“Bu arada kendi kendime dedim ki ‘bu, olsa olsa şair sözüdür.’ İşte tam bu esnada Hz. Peygamber de sûrenin “O hiçbir şekilde bir şairin sözü değildir; ne kadar azınız inanıyorsunuz!” mealindeki 41. âyetini okuyordu. O zaman dedim ki ‘şair sözü değilse bir kâhinin sözüdür.”

“Hz. Peygamber okumaya devamla bu defa da sıradaki “O hiçbir şekilde bir kâhinin sözü de değildir; ne kadar azınız düşünüyorsunuz!” mealindeki 42. âyeti okudu. Bunun üzerine içimden dedim ki, ‘mademki bu okunan şey şair sözü de, kâhin sözü de değil, o zaman kendi uydurmasıdır’. Bu esnada Hz. Peygamber sûrenin devam eden şu 43-47. âyetlerini okudu: “O (Kur’ân) âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir. Eğer o (elçi) Bize bazı sözler uydurup isnat etseydi, bu yaptığı nedeniyle onu sağ elinden kuvvetli bir şekilde yakalardık; sonra da şah damarını keser parçalardık; üstelik buna hiçbiriniz engel de olamazdınız.”

Bu âyetleri dinleyince çok etkilendim ve baktım ki ne düşünürsem cevabı geliyor. Hz. Peygamber sûreyi sonuna kadar okudu, rukü ve secdesini yaparak oradan ayrıldı.(6) Abdülmüttalib sokağına girince ben de peşinden girdim; beni fark etti ve “Kim o?” diye seslendi. Ben de “Ömer” dedim.”

“Mahzum oğulları içerisinde Müslüman olanlara işkence yapmakla ünlü olduğu için Ömer’in bu cevabı nedeniyle Hz. Peygamber korktu. Bana yönelerek “Ne oldu ey Ömer?” deyince ben de “İman etmeye geldim” cevabını verdim. Bunun üzerine geldi, kalbimi sıvazladı ve “Allah sana hidayet etti ey Ömer” dedi ve ayrıldık.(7)

Bu çarpıcı rivayeti naklettikten sonra şunu ifade edelim: Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilgili rivayetler içerisinde bu rivayet diğerlerine göre çok daha anlaşılır olmakta ve hem rivayetin içeriği hem de konuyla ilgili âyetler birbirleriyle örtüşmektedir.

a) Vahyin Kaynağı

Yüce Allah sûrenin 38-47. âyetlerinde önce “Görebildiğiniz ve göremediğiniz her şeye yemin ediyorum” şeklinde yemin ederek vahyin kaynağını gündeme getirmekte ve şu bilgilere yer vermektedir: “O (Kur’an), muhakkak ki çok şerefli bir elçinin (ilettiği) sözüdür. O, hiçbir şekilde bir şairin sözü değildir. Ne kadar da azınız iman ediyorsunuz! O hiçbir şekilde bir kâhinin sözü de değildir. Ne kadar da azınız düşünüp öğüt alıyorsunuz!”

Ardından, “(O), âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir“ ifadesine yer verilerek vahyin Yüce Allah’ın bir ikramı olduğu bildirilmekte, sonrasında ise çok önemli bir uyarıda bulunulmaktadır: “Eğer (o elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette onu (önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı onun can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.”

ı. Bütün Varlıklara Yemin



فَلَآ اُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ وَمَا لَا تُبْصِرُونَ “Hayır! Görebildiklerinize ve göremediklerinize yemin ederim ki.”

Âyetteki فَلَآ اُقْسِمُ fe lâ uksimu fiili “hayır, yemin ediyorum”; بِمَا تُبْصِرُونَ bimâ tübsırûne ifadesi “gördüğünüz şeylere”; وَمَا لَا تُبْصِرُونَ ve mâ lâ yubsırûne ifadesi “ve görmediğiniz şeylere” demektir.

Burada mahlukatın tamamına yönelik bir yemin ifadesi gündeme getirilmektedir.

1. Vâkı‘a 56/75’te ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da sekiz âyette(8) yer almakta olan لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu yemin cümlesinin çeşitli anlam ihtimalleri vardır. Bunlar kısaca “muhakkak yemin ediyorum ki”, “yemin ediyorum ki”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değil, yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde ifade edilebilir.

Bu dört değişik ihtimalin her biri kendine göre doğru sayılabilir; ancak âlimlerimizin hemen hemen tamamı لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesini “yemin ediyorum” şeklinde anlamışlardır. Kanaatimiz ve tercihimiz bu yönde olduğu için biz de tercümede bu ifadeye yer verdik.

2. Bu iki âyette varlıkların tamamına yemin edilerek, sözü edilecek konunun önemi vurgulanmakta ve muhataplar bu noktada uyarılmaktadır. Vahyin indirildiği dönemlerde inkârcı müşrikler hem vahye hem de Hz. Peygamber’e karşı aşırı bir tepki içerisinde oldukları, inananları horlayıp dışladıkları ve hayatı onlar için adeta yaşanmaz hale getirdikleri için ortam çok gergindi ve toplumun inananlardan oluşan kesimi çok derin sıkıntılar ve ıstıraplar içerisindeydi.

İşte bu zulüm ortamını hafifletmek için inkârcı muhataplar en şiddetli ifadelerle uyarılmaktadır. Görülebilen ve görülemeyen ne varsa hepsi bu âyetlerde yemine konu edinilmektedir. Böylece Kur’ân’daki bütün yemin ifadeleri ve yemin edilen her şey âyetlerin içeriğine dâhil edilmektedir.

ıı. Vahyin Şerefli Bir Elçinin Sözü Oluşu



اِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَر۪يمٍ “Şüphesiz ki o (Kur’an), değerli bir elçinin (Cebrail’in ulaştırdığı) sözüdür.”

Âyetteki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (Kur’ân)”; لَقَوْلُ lekavlü kelimesi “elbette (getirdiği) sözü(dür)”; رَسُولٍ rasûlin sözcüğü “(şöyle) bir elçinin”; كَر۪يمٍ kerîmin kelimesi ise “değerli, şerefli” demektir.

Burada vahyin çok değerli, güvenilir bir elçinin ilettiği söz olduğu gündeme getirilmektedir.

Önceki iki âyette yer alan ve bütün varlıkları içeren yemin ifadesinden sonra, yemin edilmesine neden olan konu işte bu âyette dile getirilmektedir. Mesele, vahyin kaynağını ortaya koymakla ilgilidir. Bu nedenle, mesaj çok önemli olduğu için daha vurgulu olsun diye isim cümlesi olarak yer almış ve kavl kelimesinin başına “te’kid/destek” anlamı veren lâm/le edatı getirilmiştir.

Tekvîr 81/19’da da geçen bu ifade, Kur’ân’ın şerefli bir elçinin sözü olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü vahiy Yüce Allah’a nispet edildiğinde kavlüllâhi şeklinde değil, kelâmulâhi tamlamasıyla getirilmektedir. Kelâm, yani “anlam veya mesaj” Yüce Allah’ındır; ancak kavl, yani “söz” ise elçiye nispet edilmektedir. Kur’ân kelâmullâhtır, yani Yüce Allah’ın kelâmıdır ve bunun Kur’ân’da delilleri vardır.(9)

Kur’ân’ı tanıtma anlamında onun kavlullâh, yani “Allah’ın sözü” olduğuna dair bir tamlama Kur’ân’da Yüce Allah’a nispet edilmez. Sadece En‘âm 6/73’te kavlühû ve Nahl 16/40’ta kavlünâ ifadeleri yer almaktadır. Bunlar da Kur’ân vahyini veya başka herhangi bir ilâhî vahyi değil, “yokluktan varlığa geçişi ifade eden emir ve karar” anlamındadır.(10)

Bu “değerli, şerefli elçi”nin kimliği konusunda iki farklı görüş vardır:

1. Bu elçinin “Hz. Peygamber” olduğu iddia edilmektedir. Görüş sahiplerine göre Tekvîr 81/19’daki elçi Hz. Cebrâîl, buradaki ise Hz. Muhammed’dir.(11) Devam eden âyetlerde yer alan “elçinin şâir ve kâhin olmayışı” buradaki maksadın insan, yani Hz. Muhammed olduğunun delili olarak kabul edilmektedir.(12)

Bu yaklaşımda çok temel bir yanlış olduğu kanaatindeyiz. Çünkü bu pasajdaki mesaj vahyin kaynağının insan olmadığını ortaya koymakla ilgilidir. Kaynağın şâir veya kâhin olmaması onun doğruluğunun delili olmaya yetmez; vahyin insan kaynaklı olmaması gerekmektedir. Zaten özellikle Hâkka 69/43-47. âyetlerde bu vahyin ilâhi kaynaklı olduğu dile getirilmekte, Hz. Peygamber’in herhangi bir müdahalesinin bulunamayacağı, aksi takdirde sonuçlarının ağır olacağı özellikle beyan edilmektedir.

2. Buradaki maksat melek elçi, yani “Hz. Cebrâîl” olmalıdır. Başta müfessir Mukâtil olmak üzere birtakım âlimlerimizin kanaati bu yöndedir.(13) Sözün meleğe nispeti, sözü de mesajı da elçiye ait görmeyi gerektirmez. Elçinin sözü, onu gönderenin sözüdür. Mesaj ve anlam Yüce Allah’a aittir; ancak harf, kelime ve cümle şeklindeki sözler ise elçiye, yani Cebrâîl’e aittir.

Sözün meleğe aidiyetinde meleğe ait herhangi bir iradeden de söz edilemez. Çünkü onlar ilâhî programın tereddütsüz uygulayıcılarıdır. Tabir caizse Yüce Allah kelamını Cebrâîl sembollüğünde bir araca üflemiş, o araçtan da bu kalıplarda ses çıkmıştır. Böyle olunca meleğin bu konuda herhangi bir katkısından veya iradesinden söz edilemez.

Demek istediğimiz şudur: Kur’ân’ın Cebrâîl (as)’ın sözü oluşu, bu kelimeleri onun dizmesi veya şekillendirmesi değil, Yüce Allah’tan alıp iletmesi veya getirmesi anlamındadır. Melekler iradelerini olumsuz yönde kullanamayan varlıklar olduğu için, onların herhangi bir tercihi söz konusu olamaz. Yüce Allah Hz. Cebrâîl’e anlamı bildirmiş, bu bildirim meleğin ağzından bu şekilde Hz. Peygamber’in kalbine indirilmiştir. Bakara 2/97, Nahl 16/102 ve Şu‘arâ’ 26/192-195’te bu husus açıkça yer almaktadır.

Kavlin, yani “söz”ün Cebrâîl (as)’a nispeti, Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in sözü olduğu suçlamasını reddetmek içindir. Necm 53/1-7’de de aynı konu dile getirilmekte ve peyderpey indirilen Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in sözü olmadığı, kendisine vahyedilen bir bilgi olduğu ve onu Cebrâîl (as)’ın öğrettiği ifade edilmektedir.

Yeniden hatırlatalım ki, söz kalıplarının meleğe aidiyeti sadece otomatikleştirilmiş bir sistemin işletilmesinden ibarettir. Bu nedenle, meali parantez içi bir ilave ile “Hiç şüphesiz o (Kur’an), çok değerli bir elçinin (ilettiği) sözüdür” şeklinde vermeyi tercih ettik. Sözün insan kaynaklı olmadığını beyan etmek üzere Yüce Allah iki hususu gündeme getirmektedir:



ııı. Şâir ve Kâhin Sözü Olmaması



وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَل۪يلًا مَا تُؤْمِنُونَ وَلَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “O, asla bir şairin sözü değildir. Ne kadar da azınız iman ediyor! O, asla bir kâhinin sözü de değildir. Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!”

Buradaki وَمَا هُوَ ve mâ hüve ifadesi “o (hiçbir şekilde) değildir”;بِقَوْلِ شَاعِرٍ bikavli şâ‘ırin tamlaması “hiçbir şairin sözü”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azınız, ne kadar da az”; تُؤْمِنُونَ tü’minûne fiili “iman ediyorsunuz, inanıyorsunuz”; وَلَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ ve lâ bikavli kâhinin tamlaması “hiçbir kâhinin, büyücünün sözü de değil”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azınız, ne kadar da az”; تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili ise “öğüt alıyorsunuz, düşünüyorsunuz, (gerçeği) hatırlıyorsunuz” demektir.

Burada vahyin beşer kaynaklı bir söz olmamasıyla ilgili iki beyan gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde konu Hz. Peygamber üzerinden vahye getirilmekte ve Kur’ân’ın kimin sözü olmadığı bildirilmektedir. Bu âyetler, müşriklerin Hz. Peygamber’i şairlik ve büyücülükle suçlamalarına bir cevaptır.

1. Yüce Allah Yâsîn 36/69’da Hz. Peygamber’e şiir öğretmediğini ve bunun gerekli olmadığını ifade etmektedir. Bu arada Kur’ân’ın “Hz. Peygamber’in uydurması”(14) veya “öncekilerin masalları” olduğu şeklindeki suçlamalar reddedildiği gibi,(15) Kur’ân’ın şeytanın sözü olmadığı,(16) onu şeytanların indirmediği,(17) hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı da beyan edilmektedir.(18) Bu konuda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(19) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(20) “şâ‘ır (şâir)”,(21) “sâhır (büyücü)”,(22) “meshûr (büyülenmiş)”,(23) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(24) “müfterî (iftiracı)”,(25) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(26) “kezzâb (çok yalancı)”,(27) “dâllûn (sapkın(lar)”(28) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(29) diyorlardı.

Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve nasıl korkunç bir inanç savrulması yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

2. Âyetlerin başındaki مَا هُوَ بِ mâ hüve bi ifadeleri, söz konusu iddiaların “hiçbir şekilde” doğru olmadığını, bunu düşünmenin bile akla ziyan olduğunu ortaya koymaktadır. Hâkka 69/38-39. âyetlerde yer alan yeminlerin ardından gelen mâ hüve bi ifadeleri, inkârcıların karşıt iddialarının hiçbir şekilde mümkün olmadığını ortaya koymayı amaçlayan bir imkansızı ortaya koymakta, anlamı bu şekilde belirlemektedir.

3. Her iki âyetin sonunda da inkârcı muhatapların çok azının iman ettiği ve gerçeği hatırladığı ifade edilmektedir. Âyetlerde tercih edilen kalıp قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ şeklindedir. Bu ifadede yer alan mâ edatının “zâid” olduğu, yani anlama katkı sağlamadığı, bu nedenle mesajın da “çok az inanmak” ve “çok az düşünmek” olduğu ifade edilmektedir.(30)

Bu arada söz konusu “azlık”, bazıları tarafından “yokluk” anlamında da yorumlanmaktadır. Buna göre anlam, muhataplardan hiç kimsenin inanmadığı ve düşünmediği, küfür ve gafletlerinin şaşılacak düzeyde olduğu şeklindedir.(31)

Diğer bir yaklaşıma göre de “hiç inanmamak” değil, “az inanmak, azına inanmak” söz konusu edilmektedir. Elbette böyle bir durum kabul edilemez. Çünkü Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de vurgulanan husus da budur.

Bu yaklaşımların vakaya uygun olmadığını düşündüğümüz için, söz konusu ifadelere “ne kadar da azınız” anlamını vermeyi tercih ettik. Bu durumda âyetlerin anlamı şöyledir: “Ne kadar da azınız iman ediyorsunuz!” “Ne kadar da azınız düşünüyorsunuz!” Muhataplara yönelik bu evrensel mesaja karşılık az da olsa o toplumda daima inananlar ve düşünenler olduğu bilinmektedir. Bu gerçek nedeniyle anlamın böyle verilmesinin daha doğru olduğu açıktır.

Âyette zikredilen قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” ifadesi “Ne kadar da az gerçeği hatırlıyorsunuz” şeklinde de yorumlanabilir. Ancak biz muhatapların kimliklerini düşünerek maksadın müşrik bir toplumda çoğunluğun yoldan çıktığını, az bir bölümün gerçeği hatırladığını ifade etmekteyiz. Burada ve A‘râf 7/3 ile Neml 27/62’de geçen تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında Mü’min 40/58’de geçtiği gibi تَتذَكَّرُونَ tetezekkerûne kalıbındadır; müennes ve muhatap kalıplarda iki tâ/te harfinin yan yana dile ağır geleceği için bir tanesi düşürülmüştür.

4. Hâkka sûresinin 42. âyetinin sonundaki تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında “hatırlamak” demektir. Hatırlanacak şey, önceden öğretilmiş veya bildirilmiş olmalıdır. İnkârcı insanlara “örten kişi” anlamında kâfir denmesinden de anlaşılacağı üzere, bu kişiler Yüce Allah’ın onların fıtratlarına yerleştirdiği “tek Allah inancına sahip olabilme” özelliğini örtmüşlerdir.

Fıtratlarına nakşedilen bu harikulade özellik gereği onlar aslında gerçeği yadırgamamalıydılar. Fıtrata yerleştirilen özellikler ile vahyin sunduğu gerçekler aynı kaynaktan geldiği için birbirini asla yadırgamazlar. Bu yüzden, hatırlatılan şeylerin fıtrata yerleştirilen özellikler olduğunu düşünmekteyiz.



ıv. Yüce Allah’ın İkramı Oluşu



تَنْز۪يلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Âlemlerin Rabbinden indir(il)medir.”

Âyetteki تَنْز۪يلٌ tenzîlün kelimesi “indirmek(tir), göndermek(tir), öğretmek(tir), ikram etmek(tir)”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbü’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbinden” demektir.

Yüce Allah bu âyette vahyin kaynağının hiçbir insan veya başka bir varlık olmadığını, melek elçinin getirdiği bu sözün kendisine ait olduğunu beyan etmektedir.

Buradaki تَنْز۪يلٌ tenzîl kelimesi vahyin kaynağının yüceliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca bu kelimenin kök anlamlarında olan ve Kur’ân’da da kullanılan “ikram” manası(32) bu tenzîlin Rabbimizin bir ikramı olduğunu göstermektedir.

رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne “âlemlerin Rabbi” ifadesi Yüce Allah’ın yarattığı kulları koruyup kolladığını, onları sahiplendiğini, bu dünyada düzgün yaşamaları için kendilerine vahiy gönderdiğini ve ümmetleri risaletle buluşturduğunu ifade etmektedir. Bütün bu ve benzer hususlar Yüce Allah’ın merhametinin bir tecellisidir. Rabb olan Allah sahiptir, sahiplenendir; koruyup kollayan ve büyütüp yetiştirendir.

Vahyin kaynağıyla ilgili Yüce Allah’a nispet edilen çeşitli beyanlar söz konusudur: Zümer 39/1’de ele aldığımız üzere, vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80 ve Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

İşte vahyin gönderilme nedeni de bu merhametin tecelli etmesidir. Şimdi O’na teşekkür edip vahyine ve Peygamberine itibar etmek yerine, nankörlüğü tercih etmek son derece yanlış bir davranıştır ve bunun sonu hem bu dünyada, hem de mahşerde büyük bir felaketle şekillenecektir.

Pişmanlıklar yaşamadan ve sorunlarla karşılaşmadan önce vahyin ilkelerine sarılıp hayatı bu çizgide yaşamak yaratılışın gayesidir. Vahiy ile ikram eden Rabbimize ibadetle karşılık vermek insan olmanın en önemli gereğidir.

v. Vahye İftiranın Sonuçları



وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ لَاَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَم۪ينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَت۪ينَ فَمَا مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حَاجِز۪ينَ “(O elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu nedenle elbette (onu önce) güçlü bir şekilde yakalardık. Sonra da bu nedenle can damarını elbette keserdik. Hiçbiriniz buna engel de olamazdınız.”

Buradaki وَلَوْ تَقَوَّلَ ve lev tekavvele ifadesi “ve eğer nispet etseydi, uydursaydı, isnat etseydi, iftira etseydi”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ ba‘da’l-ekâvîli tamlaması “bazı asılsız sözler, bazı asılsız laflar”; لَاَخَذْنَا leehaznâ fiili “mutlak surette onu yakalardık, alırdık”; مِنْهُ minhu ifadeleri “bu iş nedeniyle”; بِالْيَم۪ينِ bi’l-yemîni kelimesi “sağ elinden, kuvvetlice, kudretle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَقَطَعْنَا lekata‘nâ fiili “elbette keserdik, koparırdık”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; الْوَت۪ينَ el-vetîne sözcüğü “şah damarını”; فَمَا مِنْكُمْ fe mâ minküm ifadesi “içinizden (hiçbiriniz) olamazdınız”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin ifadesi “herhangi bir kişi”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan, onunla ilgili”; حَاجِز۪ينَ hâcizîne sözcüğü ise “engel olanlar” demektir.

Burada vahye dair herhangi bir iftiranın korkunç sonucu gündeme getirilmektedir.

Sûrenin 44-47. âyetlerinde ilâhî vahye iftira, ilave veya katma girişimlerinin elçi örnekliğinde bile olsa çok büyük bir hata olacağı beyan edilmekte ve sonuçlarının tahmin edilemeyecek şekilde çok ağır olacağı ifade edilmektedir.

1. Vahye İftiranın İmkânsızlığı

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ “(O elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı.” Bu âyette Yüce Allah vahyine bazı iftira girişimleri olması durumunu gündeme getirmektedir. Cümlenin başında bulunan “eğer” anlamındaki لَوْ lev şart edatı, sözü edilecek hususun sonuçsuz bir varsayım olduğunu göstermektedir. Bir kez de Tûr 52/33’te geçen تَقَوَّلَ tekavvele fiili söylendiği kalıp gereği “zorluk ve zahmet” içermekte ve uydurma işleminin adeta imkânsız olduğunu ifade etmektedir.

Âyetteki عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi Yüce Allah’a iftira edilmek istenen şeylerin bütününün aleyhte olacağını, hiç kimsenin bu tür uydurmaları lehte bir çaba gibi gösteremeyeceğini zımnen ortaya koymaktadır. Ayrıca بَعْضَ ba‘d kelimesi bu tür girişimlerin en küçük bir kırıntısının bile affedilmez bir hata oluşturacağını ve faturasının da son derece ağır olacağını beyan etmektedir.

Âyetin sonundaki الْاَقَاو۪يل el-ekâvîl kelimesi uydurulup söyleneceklerin değersizliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bütün bu ifadelerimiz ışığında özetle şunu söyleyelim: Yüce Allah’a iftira girişiminin gerçekleştirilmesi bir tarafa, akıldan geçirilmesi bile büyük felaketlere neden olacaktır.

Konunun daha iyi anlaşılması ve vahye müdahalenin ne kadar korkunç bir hata olacağı noktasında son derece önemli bir mesaj içeren Şûrâ 42/24’teki bilgiyi hatırlamakta yarar vardır: “Yoksa onlar, (senin için) ‘Allah’a karşı yalan uydurdu’ mu diyorlar? Allah dilerse senin kalbini de mühürler. Allah bâtılı yok eder; sözleriyle hakkı ortaya koyar. Muhakkak ki O, kalplerde olanları bilendir.”

Herhangi bir varlık, ister melek elçi olsun, isterse bir peygamber olsun, eğer ilâhî bildirimlere ilave girişiminde bulunursa, yani Yüce Allah’ın demediği bir şeyi demiş gibi sunarsa veya dediğini dememiş gibi yaparsa bunun sonuçlarının ağır olacağı bildirilmektedir. Çünkü Necm 53/3-5’te de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber vahiy adına söylediklerini kendiliğinden, yani kendi hevâ ve hevesinden söylememekteydi.

Onun dile getirdiği veya aktardığı şeyler kendisine bildirilen vahiyden başka bir şey değildi ve bütün bunları ona Cebrâîl (as) öğretmişti. Vahyi getiren melek de onu insanlara tebliğ eden Hz. Peygamber de hiçbir şekilde vahye müdahale etmemişlerdir. Bu nedenle تَقَوَّلَ tekavvele fiilinin faili melek elçi de Hz. Peygamber de olabilir.

En‘âm 6/93’te yer aldığı üzere, Yüce Allah’a iftira eden veya kendisine hiçbir şey vahyedilmemesine rağmen “bana da vahyedildi” diyen ve “Allah’ın indirdiğine benzer şeyleri ben de indiririm” iddiasında bulunan kişiden daha zalim kimsenin olamayacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!” şeklinde pek çok ifadenin bulunduğu bilinmektedir.(33) Hûd 11/18’de Yüce Allah böyle davrananların mahşerde Rablerine arz edilecekleri, şahitlerin “İşte bunlar Rablerine yalan iftira edenlerdir” diyeceği ve Allah’ın lanetinin bu zalimlerin üzerine olacağı bildirilmektedir.

Bu âyetteki تَقَوَّلَ tekavvele fiilini tukuvvile şeklinde meçhul, yani “edilgen kalıp”ta, ba‘d kelimesini de nâibu fail olarak ötre okuyan âlimlerimiz de vardır. Buna göre anlam “Eğer bazı sözler Bize isnat edilseydi” şeklini alır ve daha evrensel bir mesaj söz konusu olur.(34) Edilgen okunan fiillerde işi kimin yaptığı değil, yapılan iş ön planda olduğu için, تَقَوَّلَ tekavvele fiiline özel bir fail aramaya da böylece gerek kalmaz.

Söylenmek istenen şudur: Her kim, ne niyetle söylemiş olursa olsun, eğer bazı sözleri Yüce Allah’a iftira etseydi, mutlak surette sonuçlarına katlanmak zorunda kalırdı. Bu durum geçmişte böyle olduğu gibi günümüzde de gelecekte de aynı mahiyeti arz edecektir. Allah adına konuşurken dikkatli davranmak ve O’na hiçbir sözü iftira etmemek gerekmektedir. Yûnus 10/59-60 ve Nahl 16/116-117 gibi âyetlerde bu konu son derece şiddetli ifadelerle muhataplara hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah adına yalan konuşmanın ne kadar ağır bir günah olduğu ifade edilince, benzer bir akıbetin Hz. Peygamber adına yalan konuşmak için de söz konusu olduğunu belirtmek durumundayız. Bu nedenle bu âyet grubunun sonunda “Rivayetlere Yaklaşımda Takip Edilmesi Gereken Yöntem” başlığıyla bir bölüm açıp konuyu ele almaya çalışacağız.

2. İftiranın Sonuçları

a) Kıskıvrak Yakalanması

لَاَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَم۪ينِ “Bu nedenle elbette (onu önce) güçlü bir şekilde yakalardık.” Bu cümleyi “Bu işi nedeniyle onu sağ kolundan şiddetle yakalardık” şeklinde de tercüme edebiliriz. Buradaki الْيَم۪ينِ el-yemîn kelimesine “güçlü bir şekilde”, “sağ elini”, “gücümüzle” veya “kıskıvrak” gibi anlamlar verilmektedir.

Anlam her ne olursa olsun, burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin güç ve kuvvetlerinin onlardan alınacağı ve ağır bir şekilde cezalandırılacaklarıdır.

b) Şah Damarının Kesilmesi:

ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَت۪ينَ “Sonra da bu nedenle can damarını elbette keserdik.” Bu ifade ise cezanın zirvesidir. Şah damarını, can damarını kesip koparmak verilecek cezanın son noktasıdır. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْوَت۪ينَ el-vetîn kelimesi “can damarı” veya Kâf 50/16’da da kullanılan hablü’l-verîd, yani “şah damarı” demektir.

Bazıları bu kelimeye “belkemiği, omurilik” anlamı vermişlerdir.(35) Bu damarın veya iliğin kesilmesi, sahibinin ölmesi anlamına gelmektedir. İşte vahye karşı iftira içerisinde olanlar manen ölmüş sayılacaklar ve hayat onlar için olumlu anlamda bütün manasını kaybetmiş olacaklardır.

“Şah damarını parçalamak biyolojik anlamda alınmamalıdır; bunu kinaye olarak manevî anlamda almak gerekiyor. Yüce Allah bu tip insanlardan ilişkisini keseceğini ifade etmektedir. Buradaki الْوَت۪ينَ el-vetîne, kulun Allah ile olan ilişkisi, bağları ve kanalları demektir. Yüce Allah onlarla, o toplumlarla ilişkisini kesince ne hale geleceklerini tasavvur etmemizi temin için bu kavrama yer vermektedir.”(36)

Bu önemli açılımı çok yerinde görmekteyiz. Gerçekten de Yüce Allah, kendisine iftira edenlerle ilişkisini keseceğini beyan ederek, bu noktada gösterilmesi gereken hassasiyete dikkat çekmektedir.

c) Azaba Engel Olunamaması

فَمَا مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حَاجِز۪ينَ “Hiçbiriniz buna engel de olamazdınız.” Buradaki اَحَد ehad kelimesi tekil ve çoğul anlamlarda erkek ve dişiler için ortaklaşa anlam vermektedir.(37) Müzekker, yani “erkek” kalıpta olan bu kelime Ahzâb 33/32’de de olduğu gibi müennesler, yani “dişi”ler için de kullanılmaktadır. Bakara 2/285’te de geçtiği üzere çoğul anlam veren bu kelime, cümle olumsuz olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette “hiç kimse” demektir.

Eğer bir elçi veya herhangi bir kişi vahye katmalarda bulunsaydı, ona uygulanacak cezaya hiç kimse engel olamaz, Yüce Allah’a karşı hiç kimse hiç kimseyi savunamazdı. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletini ve tebliğ ettiği vahyi her ne kadar kabul etmiyor idiyseler de, ona başkasının zarar vermesine de razı değillerdi. Onunla ilgili olarak “Zamanın felaketlerine çarpılmasını bekliyoruz”(38) diyerek, kendisini zamana havale ediyorlardı. İşte bu âyet, onların Hz. Peygamber’i sahte sahiplenme düşüncelerini de geçersiz kılmaktadır.

Vahyin indiriliş sürecinde dile getirilen bu husus elbette evrensel bir mesaj vermekte ve benzer kötü niyetli kalkışmalarda tehdide konu olan işlem kaçınılmaz olmaktadır. Vahye katmalarda veya eksiltmelerde bulunmak isteyenler karşılarında ilâhî iradeyi bulacaklardır; çünkü Rabbimiz Hıcr 15/9’da vahyi kendisinin indirdiğini ve onu koruyacak olanın da sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir. Ayrıca Fussılet 41/42’de Kur’ân’ın önünden ve arkasında hiçbir iptal edici etkinin onu etkisiz bırakamayacağı ifade edilmektedir.

Hacc 22/52’de dile getirildiği gibi, insanların fark edemeyeceği türden görünmeyen şeytan kaynaklı müdahale girişimlerini Yüce Allah neshedip sildiğine göre, görünen ve hissedilen insan girişimlerini çok daha etkin bir şekilde sonuçsuz bırakacaktır.

Bu nedenle, hiçbir beşer böyle bir şeyi aklının ucundan dahi geçirmemeli, özellikle dini konularda bilgilendirme yapanlar Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını muhataplara ulaştırmada çok hassas davranmalıdırlar. Aksi takdirde, onlar görse de görmese de, hissetseler de hissetmeseler de ilâhî azap kendilerini ya dünyada ya da mahşerde yakalayacaktır.



vı. Rivayetlere Yaklaşımımız



Sözün burasında dinî konularda rivayetlere yaklaşımda nasıl bir yol takip edilmesi gerektiğine kısaca değinmekte yarar görmekteyiz. Tefsirimizin ilk cildinde Giriş bölümünde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, İslam kültürünü oluşturan en önemli değerlerden birisi de elbette “hadîs-i şerifler”dir. Yüce Allah’a iftira nasıl ki en büyük zulüm ise Rasûlüllah (as)’a olan da benzer şekilde büyük bir hatadır.

Hz. Peygamber bir hadisinde “kendisi aleyhine kasten yalan uyduranların ateşteki yerlerine hazırlanmaları gerektiğini”(39) beyan ederek, konunun önemini gözler önüne sermiştir. Bu nedenle, insan kaynaklı bilgilerin zirvesi demek olan Hz. Peygamber’e nispet edilen rivâyetler hakkındaki genel tutumumuzu özellikle ifade etmek istiyoruz.(40)

Bazı konularda rivâyetlerin çokluğu onların doğrulukları hakkında yeterli bir delil değildir. Bu nedenle söz konusu kabullerin daha güvenilir bir kaynak tarafından desteklenmesi gerektiği gâyet açıktır. Bir rivâyetin niçin doğru olmadığını söylemeden ya da rivâyetlerin doğruluğunu tespitte doğru bir ilke ortaya koymadan “bu rivâyet doğru değildir” demek inandırıcılıktan uzak bir nitelendirmedir. Buradan hareketle, söz konusu ilkeyi belirlemede meseleyi “Kur’ân’a sunma, arz etme” ekseninde ele almak istiyoruz.

- Rivayetlerin Kur’ân’a Arz

Bir konuda ileri sürülen herhangi bir görüşün doğruluğunu tespitte genel bir metot uygulamak durumundayız. Prensip gayet açıktır: Rivâyet her nerede bulunursa bulunsun, onu her kim rivâyet etmiş olursa olsun, konu eğer Kur’ân’da varsa rivâyet Kur’ân’a uygun olmalıdır; konu Kur’ân’da yoksa bu defa rivayetin Kur’ân’ın genel mesajına ve ruhuna aykırı olmamasına, ilgili sözün herhangi bir âyetle çelişip çelişmediğine bakılmalıdır.

İşte buna rivayetlerin veya görüşlerin “Kur’ân’a arz edilmesi” denmektedir. Görüşlerin veya rivayetleri doğru kabul etmenin yeterli başka bir yolu yoktur. Nitekim sıhhati bazılarınca şüpheli görülse de bir rivâyette Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur:

ما جائكم عني فأعرضوه علي كتاب الله فما وافقه فأنا قلته وما خالفه فلم أقله “Benden size geleni Allah’ın Kitabına arz edin; ona uygunsa o sözü ben söylemişimdir, aykırı ise o sözü ben dememişimdir.”(41)

Bu rivâyet, aslında her şeyi açıkça ortaya koymaktadır. Zira Hz. Peygamber din adına elbette Kur’ân’a aykırı bir şey söylemezdi; söyleseydi zaten peygamber olamazdı. Yukarıdaki rivâyet yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkkâ sûresinin 44-47. âyetleri çerçevesinde değerlendirildiğinde şeklen veya usul açısından Hz. Peygamber’e aidiyeti ispatlansa da ispatlanmasa da bu rivayetin ortaya koyduğu ilkenin doğruluğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Rivâyetlerin Hz. Peygamber’den geldiği konusunda herhangi bir fikir birliği bulunmamaktadır. Eğer bir sözü Hz. Peygamber’in söylediği kesin olarak bilinse ona inananmada hiçbir müminin herhangi bir tereddüdü bulunmazdı. Buradaki asıl sorun, Hz. Peygamber’den geldiği söylenen rivâyetlerin gerçekten ondan gelip gelmediğinin kesin olarak bilinememesidir. Nitekim Hz. Peygamber’den gelen bir rivâyette şöyle buyrulmaktadır:

“Benden rivâyet edilen bir hadisi duyduğunuzda kalpleriniz onu tanır (ona ünsiyet sağlar), içinizin ona karşı yumuşadığını, ruhunuzun onu özümsediğini, onun size yakın olduğunu hemen hisseder, anlarsınız; yani onun akla uygun olduğunu görürseniz ondan şüphe etmeyin. Fakat hadisi duyduğunuzda kalpleriniz ondan nefret eder, içiniz ondan ürperip uzaklaşır, aklınız da onu kabul etmezse o söz benden değildir.”(42) Hz. Peygamber’in Kur’ân’a aykırı olan, onun anlamını değiştiren herhangi bir sözü söylemeyeceği inanan herkes tarafından kabul edilen veya kabul edilmesi gereken bir gerçektir.

Bu noktada şu yaklaşımı zikretmeyi uygun buluyoruz:

“Bir peygamberin, ilk olarak kendisinin uymakla yükümlü olduğu bir kitaba aykırı inanç, düşünce ve eylem içinde olması hiçbir surette söz konusu olamayacağındandır ki, biz bugün herhangi bir kaynakta rastladığımız makbul (sahih-hasen) bir hadisin, zahiren Kur’ân’a ters düştüğünü görecek olursak, yapılacak ilk iş, bu ilkeyi uygulamaya koymak olmalıdır. Hadislerin Kur’ân kriterine vurulmasının dinî bilginin epistemolojisiyle de yakın ilgisi vardır.”

“Daha açık ifade edecek olursak, dinin esaslarının belirlenmesinde başvurulacak bilginin ‘kesin’ bir bilgi olması son derece önem arz eder. Elimizde mevcut bütün hadisler ise, ‘âhâd’ hadis kategorisine dâhil olup Peygamberimize aidiyetleri ‘kesin’ değil, ‘zannî’dir. Zannî nitelikteki rivâyetlere başvururken herhangi bir yanlışlık yapmamak için, bunların Kur’ân ölçüsüne vurulması gerekir.”(43)

Bir konuda ifade edilen rivâyetler her yönüyle birbirleriyle uyuşmadıkları ve pek çok çeşitlilik arz ettikleri için(44) bunların hangisinin vahiy ile ilişkili olduğunu kestirmek mümkün değildir. Dolayısıyla her hadisi vahye dayalı gibi görmenin ya da herhangi birini vahiy dışına itmenin Kur’ân dışında herhangi bir ölçüsünü bulmak mümkün değildir.”

“Bu itibarla, rivâyetleri değerlendirirken onları Kur’ân aynasına vurmak dışında başka yollar aramak veya üretmek, güvenilirlikten yoksun çabalardır. Çünkü pek çok rivâyetin sıhhati noktasında yeterli delil bulunmamasına rağmen rivâyetleri kollayıp âyetleri görmezlikten gelmek anlamında çok çeşitli örneklerin bulunduğu herkesin malumudur.

Rivâyetleri Kur’ân’a sunma konusunda destek olması bakımından bu yöntemi daha önce uygulayan ve dolayısıyla bize de örnek olan İmâm-ı A‘zam’ın konuya ilişkin tutumunu burada zikretmek istiyoruz.

İmâm-ı A‘zam’ın Rivâyetlere Yaklaşımı

İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe, rivâyetler konusunda hassasiyetiyle tanınan bir âlimdir. Kur’ân’a arzettikten sonra reddettiği rivayetlerle ilgili olarak el-‘Âlim ve’l-Müte‘allim adlı eserinde yer alan metodunu burada özellikle hatırlatmak istiyoruz. Böylece Büyük İmâm’ın rivayetler konusunda nasıl bir yol takip ettiğini ve bizim “Kur’ân’a arz” adıyla ele aldığımız yaklaşımımızın asıl kaynağının kim olduğunu bu vesile ile ortaya koymuş olacağız.

“Zina eden müminin, başından gömleğinin çıkarılması gibi imanı da çıkarılır”(45) hadisinin güvenilir insanlar tarafından rivâyet edildiği, bunu kabul ederse Hâricilerle birlikte kabul edileceği, reddederse bu defa da Hz. Peygamber’in sözünü reddetmek durumunda kalacağının sorulması üzerine Ebû Hanîfe şu ölümsüz açıklamayı yapmıştır:

Yalanlamak, ancak “Ben, Hz. Peygamber’in sözünü yalanlıyorum” diyen kimsenin yalanlamasıdır. Ancak bir kimse “Ben, Hz. Peygamber’in söylediği her şeye iman ederim; fakat o, kötülük yapılmasını söylemedi, Kur’ân’a da muhalefet etmedi” derse bu söz o kimsenin, Hz. Peygamber’i ve Kur’ân-ı Kerîm’i onaylamasıdır; Allah’ın Rasûlünü Kur’ân’a muhalefetten tenzih etmesidir.”

“Eğer Hz. Peygamber, Kur’ân’a muhalefet edip Allah için hak olmayan şeyleri kendiliğinden uydursa idi, Allah onun kudret ve kuvvetini alır, kalp damarını koparırdı. Nitekim bu husus Kur’ân’da şöyle belirtilir: “Eğer (Peygamber) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, elbette onu sağ elinden kıskıvrak yakalardık; sonra da onun can damarını koparırdık (onu yaşatmazdık); içinizden hiç kimse de ona engel olamazdı.”(46)

“Allah’ın peygamberi Allah’ın kitabına muhalefet etmez, Allah’ın kitabına muhalefet eden kimse de Allah’ın Peygamber’i olamaz. Onların rivâyet ettikleri (yukarıdaki zina edenin imansız olacağı) şeklindeki bu haber Kur’ân’a aykırıdır. Çünkü Yüce Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de “zina eden kadın ve erkek”(47) âyetinde zina eden erkek ve kadından iman özelliğini kaldırmamıştır.”

“Aynı şekilde “Sizden fuhuş yapanlardan her ikisi de…”(48) âyetinde Allah “sizden” kaydı ile Yahudi ve Hıristiyanları değil, Müslümanları kastetmektedir. O halde Kur’ân-ı Kerîm’in zıddına, Hz. Peygamber’den hadis nakleden herhangi bir kimseyi reddetmek, Hz. Peygamber’i reddetmek veya yalanlamak değildir. Aksine Hz. Peygamber adına yanlışı rivâyet eden kimseyi reddetmek demektir. İtham Hz. Peygamber’e değil, nakleden kimseye yöneliktir.”

“Hz. Peygamber’in söylediğini duyduğumuz yahut duymadığımız her şey can, baş üstünedir. Biz onların hepsine iman ettik, onların Allah’ın Rasûlü’nün söylediği gibi olduğuna şehadet ederiz. Keza Hz. Peygamber’in, Yüce Allah’ın yasakladığı bir şeyi emretmediğine, Allah’ın kullarına ulaştırılmasını emrettiği bir şeye de engel olmadığına şahitlik ederiz. O, hiçbir şeyi Yüce Allah’ın nitelendirdiğinden başka şekilde nitelendirmez.”

“Yine şehadet ederiz ki o, bütün işlerde Allah’ın emrine uymuş, hiçbir bid‘at ortaya koymamıştır. Allah’ın söylemediği hiçbir şeyi de Allah’a isnat etmemiştir. Bunun için Yüce Allah, “Elçiye itaat eden kişi Allah’a itaat etmiş demektir”(49) buyurmaktadır.(50)

Görüldüğü gibi İmâm-ı A‘zam, Hz. Peygamber’in Kur’ân’a ters düşen bir söz söylemeyeceğini ve Kur’ân’a aykırı böyle bir davranışta bulunmayacağını öne sürmektedir. Hadislerde ve nakledilen sünnetinde Kur’ân’a ters düşen ne varsa onlar hadisi ve sünneti nakleden kişiye aittir.

Çünkü Hz. Peygamber, İmâm-ı A‘zam’ın da naklettiği Hâkka sûresindeki âyetleri herkesten daha iyi biliyor ve ona göre davranıyordu. Bundan şüphe etmek, dolaylı olarak da olsa Hz. Peygamber’in vahye uymadığını ve Yüce Allah’a itaat etmediğini iddia etmek olur.

İşte rivâyetlere karşı ortaya konulması gereken tutum İmâm-ı A‘zam’ınki gibi olmalıdır. Konuya onun baktığı Kur’ân penceresinden bakmak ve böyle bir yol takip etmek, sorunların çözümünde büyük kolaylıklar sağlayacaktır.

Yüce Allah’ın kitabına uyma noktasında en başarılı örnek olan Hz. Peygamber’i Kur’ân’a aykırı sözler söyleyen kişi konumuna düşürmemek için rivâyetleri Kur’ân ölçüsüne vurmak, dinî gerçeklerin adresini öncelikli olarak Kur’ân diye belirlemek, vahiy ile desteklenmeyen insan kaynaklı görüşleri Kur’ân derecesine yükseltmemek bu noktada atılacak adımların ilklerini oluşturmaktadır.

Rivayetlere veya insan kaynaklı görüşlere yaklaşımda “Kur’ân’a uygunluk veya aykırı olmama” ölçüsünü en değerli insan olan Hz. Muhammed’e nispet edilen rivayetler üzerinden vermeye çalıştık. Onunla ilgili görüşlerde bile Kur’ân’a uygunluk şartının vazgeçilmezliğini kabul ettiğimize göre, diğer insanlara ait görüşlerdeki ölçümüz de elbette aynı olacaktır.

c) Kur’ân’ın Özellikleri

Yüce Allah sûrenin 48-52. âyetlerinde Kur’ân’ın dünyada muttakiler için gerçeği hatırlatıcılığını, onu yalanlayanlar olduğunu bildiğini, ona inanmayan kâfirler için Kur’ân’ın âhirette ise bir hasrete dönüşeceğini ifade ederek, onun mutlak hakikati oluşturduğunu özellikle beyan etmektedir.

Yüce Allah sûrenin son âyetinde öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından bütün insanlara O’nun adını tesbih etmelerini emretmektedir. Bu emrin sebebi onların vahiy ile buluşturulmalarıdır.

ı. Muttakiler İçin Öğüt Olması



وَاِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّق۪ينَ وَاِنَّا لَنَعْلَمُ اَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّب۪ينَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), muttakîler (duyarlı olanlar) için bir hatırlatmadır. Şüphesiz ki içinizde (onu) yalanlayanların olduğunu bilmekteyiz.”

Buradaki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَتَذْكِرَةٌ letezkiratün kelimesi “elbette (gerçeği) hatırlatmadır”;لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne sözcüğü “muttakilere, korunanlara, duyarlı olanlara”;وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَنَعْلَمُ le na‘lemü fiili “elbette biliyoruz, bilmekteyiz”; اَنَّ مِنْكُمْ enne minküm ifadesi “içinizden (şöyleleri) vardır”; مُكَذِّب۪ينَ mükezzibîne kelimesi ise “yalanlayıcılar” demektir.

Burada “vahyin gerçeği hatırlatan özelliği ile onu yalanlayanların bulunuşu” gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّق۪ينَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), muttakîler (duyarlı olanlar) için bir hatırlatmadır.” Âyetin başındaki اِنَّ inne edatı “muhakkaklık” ifade etmektedir. Buradaki هُ hû zamiri de “vahiy”dir, yani “Kur’ân”dır. لَتَذْكِرَة le tezkirah kelimesinin başındaki lâm edatı ise inne edatıyla uyumlu olarak anlama kuvvet kazandırmakta ve mesajın kesinliğini ortaya koymaktadır.

Tefsirimizin Giriş kısmında ve Müzzemmil 73/18 gibi çeşitli âyetlerde açıkladığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden biri de “hatırlama ve hatırlatma” anlamında zikr, zikrâ veya tezkiradır.(51) Kur’ân’ın zikr veya tezkira, yani “hatırlama ve hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir.

Vahyin hatırlatıcı yapısı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi demektir. Fıtrat, Yüce Allah’ın yaratılışta insanı şekillendirdiği ilâhî programdır. Fıtrata işlenen “Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır.

Bu âyette yer alan لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne ifadesi Kur’ân’ın etkinlik alanının sorumlu davranmak isteyen herkes olduğunu ortaya koymaktadır. Nebe’ 78/31’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ “insanların günaha karşı korunaklı ve sorumluluğunu bilerek duyarlılık sahibi olması” demektir. Muttakî ise bu değerlere sahip kişi anlamına gelmektedir. Bakara 2/2’de ve daha pek çok âyette geçen “Kur’ân’ın hidayet rehberi oluşu” gerçeği ile bu âyette dile getirilen husus aynıdır.

Kur’ân sorumluluk sahibi insanlar yetiştirmek için Rabbimiz tarafından gönderilmiş ilâhî rehberlik ilkelerinin toplandığı evrensel kaynaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun ilk cümlesinde Kur’ân’ın bu yönü ortaya konulmaktadır. Şirk ve çirkinliklerden korunmak ve Hakk’a kulluk gayesiyle duyarlı olmak isteyen herkes için Kur’ân’ın rehberliği ve gerçeği hatırlatıcı misyonu devam etmektedir.

2. وَاِنَّا لَنَعْلَمُ اَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّب۪ينَ “Şüphesiz ki içinizde (onu) yalanlayanların olduğunu bilmekteyiz.” Bu ifade mutlak anlamda bütün insanları ifade ederse maksat açıktır; yani insanların içinde büyük bir bölümü muttakî olmak istemezler ve vahyi inkâr ederler. Maksat eğer müminler ise bu durumda vahyin bir kısmını inkâr edenlerin de, bunların içerisinden ileride inkâra düşeceklerin de kast edilmesi mümkündür. Ayrıca ileride inananlar arasında münafıkların çıkmasına gönderme yapıldığı da düşünülebilir.(52)

Her iki durumda da âyette verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah vahyinin tamamını inkâr edenleri de, bir kısmını reddedenleri de, ileride bu inkâra saplanacakları da mutlak surette bilmektedir. Cümlede yer alan “anlamı kuvvetlendirici edatlar” Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsız olduğunu ve hiçbir şeyin bu bilgiden istisna edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah’ın bir şeyi bilmesi eğer inkârla ilgili bir konuda ise bunun dolaylı bir tehdit olduğunu söylemekte yarar vardır. “Allah biliyor” demek, “Allah bunun hesabını mutlaka soracaktır” demektir.

ıı. İnkârcılar İçin Hasret Olması



وَاِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), kâfirler için bir pişmanlık (sebebi)dir.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَحَسْرَةٌ lehasratün sözcüğü “elbette bir hasret(tir), pişmanlık(tır)”; عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne kelimesi ise “nankörler için, kâfirlere” demektir.

Burada “vahyin kendisini inkar edenler için hasret sebebi olacağı” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın ikinci özelliğini bildirmekte, muttakilere öğüt ve hatırlatma olan Kur’ân’ın inkârcı nankörler için de büyük bir hasret ve pişmanlık nedeni olduğunu beyan etmektedir.

Âyetin başında yer alan وَاِنَّهُ ve innehû ifadesindeki vâv harfi bu cümleyi Hâkka 69/48. âyete bağlayan bir atıf harfidir. اِنَّ inne edatı لَحَسْرَةٌ le hasratün kelimesindeki lâm harfiyle birlikte anlamı kuvvetlendirmektedir; هُ hû zamiri ise “vahy”e gitmektedir. Bu arada الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesinin başındaki عَلَى ‘alâ edatının konunun kafirler aleyhinde bir durum olduğu anlamını vermektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(53) geçen حَسْرَة hasrah kelimesi, bilinen anlamda “hasret” demektir. Bakara 2/167 ve Fâtır 35/8’de geçen haserât sözcüğü ise bunun çoğuludur ve “hasretler” manasına gelmektedir. Dünyada kişiler söylemleri veya eylemleri ile hasret gerektirecek işler yaparlarsa mahşerde de hasret çekeceklerini bilmelidirler.

Zira Meryem 19/39’da mahşer için “hasret günü” denmesinin amacı da budur. Vahye itibar etmeyenler yani inkarcılar için de vahiy âhirette hasret sebebi olacaktır ki yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkka 69/50’de buna değinilmektedir.

Bu hasretlik veya pişmanlığın nerede meydana geleceği konusu âyetin mesajını doğru anlamada çok önemlidir. Buna göre maksadı öncelikle “âhiret”le ilişkilendirmek gerekir. Çünkü inkârcılar, müminlerin mahşerde ödüllendirildiğini gördüklerinde derin bir mahcubiyet ve pişmanlık yaşayacaklardır.

Onlara mahşerde adeta şöyle denilecektir: “Kur’ân size de okunmamış, aktarılmamış mıydı?” Bu sözün karşılığında dünya hayatlarında imanı terk etmiş olmaları kendileri için büyük bir üzüntü ve hasret nedeni olacaktır.

Bu hasretlik durumunu dünya ile de ilişkilendirebiliriz. Buna göre anlam, müminlerin dünyada ulaşacakları güç ve saltanatı gördüklerinde bu pişmanlığı duymalarıyla ilgilidir. Müslümanların gün geçtikçe artması, elde ettikleri üstün başarılar ve yaşadıkları huzur, inkârcılar üzerinde derin izler bırakacak, zaman ilerleyip kendi kayıpları arttıkça da bu durum onları derinden etkileyip pişmanlığa dönüşecektir.

Mü’min 40/46’da Firavun’un taraftarları için dile getirilen “sabah akşam ateşe arz olunmaları” şeklindeki manevi-psikolojik azap hali nasıl ki onları henüz dünya hayatlarında iken derin ıstıraplara düşürmüş idiyse, işte inkârcıların durumu da bundan farklı olmayacaktır.

Âyetin evrensel anlamda bütün zamanlar ve bütün muhataplar için vermek istediği mesaj şudur: İnkârcılar hem dünya hayatlarında, hem de mahşerde inançsızlıklarının karşılığını mutlaka hissedecek ve yaşayacaklardır. İnkâr hasrete ve pişmanlığa dönüşmeden tevbe etmek, vahye sarılmak ve Hz. Peygamber’i örnek alarak hayatı istikamet içerisinde yaşamak yaratılışın gayesidir.



ııı. Gerçeğin Ta Kendisi Oluşu



وَاِنَّهُ لَحَقُّ الْيَق۪ينِ “Şüphesiz ki o (Kur’an), gerçeğin ta kendisidir.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَحَقُّ الْيَق۪ينِ lehakku’l-yakîni tamlaması “elbette gerçeğin ta kendisi(dir), mutlak hakikat(tir)” demektir.

Burada “vahyin mutlak gerçekliği”yle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.