Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin önceki âyet grubunda Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı asıl suretinde iki kez görmesi hakkında bilgi verdikten sonra, 19-25. âyetlerinde sözü müşriklerin taptığı putlara getirmekte ve düştükleri derin yanılgıya dikkat çekmektedir. Bu arada hidayetin Allah’tan olduğunu, dünya ve âhiretin kontrolünün kendisinde bulunduğunu da beyan etmektedir.

a) Müşriklerin Putperestliği

Yüce Allah sûrenin 19-22. âyetlerinde sözü Hz. Peygamber’i, vahyi ve kaynağını sorgulayıp yalanlayan Mekkeli müşriklere getirmektedir. Onların taptığı Lât, ‘Uzzâ ve diğer üçüncüsü olan Menât’la ilgili olarak kendilerine âdeta “ya size ne demeli, siz kendi durumunuza bir baksanıza, kendi taptığınız putları bir düşünsenize” denilerek, puta tapmaları eleştirilmekte ve reddedilmektedir.

Ardından, beğenmeyip diri diri gömdükleri kız çocuklarını Yüce Allah’a reva görüp, kendilerine erkek çocuklarını ayırarak O’na çocuk isnat etmeleri, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanarak korkunç bir hatada oldukları, yaptıkları taksimatin haksız ve yersiz olduğu beyan edilmektedir.

ı. Lât, ‘Uzzâ ve Menât Putları

اَفَرَاَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزّٰى وَمَنٰوةَ الثَّالِثَةَ الْاُخْرٰى “Lât’a, Uzzâ’ya ve diğer üçüncüsü olan Menât’a (neden taptığınızı) hiç düşündünüz mü?”

Buradaki اَفَرَاَيْتُمُ eferaeytüm sorusu “gördünüz mü? düşündünüz mü?, düşünün bir”; اللَّات el-lâte kelimesi “Lât (putunu)”; وَالْعُزّٰىve’l-‘uzzâ sözcüğü “ve Uzzâ (putunu)”; وَمَنٰوةَ ve menâte kelimesi “ve Menat (putunu)”; الثَّالِثَة es-sâlisete sözcüğü “üçüncüsünü”; الْاُخْرٰى el-uhrâ kelimesi ise “diğeri, öteki” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin putlar ve putperestlikleriyle ilgili kendilerine yönelik bir soru gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı düşmanca tutumunu, vahyi Hz. Peygamber’e öğretenin Cebrâîl (as) olduğunu ve vahiy meleğinin çeşitli özelliklerini sıralayıp Hz. Peygamber’in onu iki kez asıl suretinde gördüğünü vurguladıktan sonra, şimdi de müşriklerin kendi durumlarını düşünmeleri gerektiğini söylemektedir.

1. Âyette yer alan اَفَرَاَيْتُم eferaeytüm ifadesine ‘Alak 96/9 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi “gördünüz mü?” “düşündünüz mü?” “baksanıza”, “ne dersiniz”, “söyleyin bakalım” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir.

Bu tür ifadelerde maksat, cevabı beklenen bir soru sormak yerine, kendi tutarsız durumlarına dikkat çekmektir. Hz. Peygamber’in vahiy adına söylediklerini dillerine dolayan, onu ciddiye almayıp kendisiyle alay eden Mekkeli müşriklerin, muhatapları suçlamak yerine, asıl kendi azgın ve şaşkın hallerini sorgulamaları gerektiği vurgulanmaktadır.

2. Müşriklerin düşünüp sorgulamaları istenen konu onların putperestliği ile ilgili olduğu için, bu âyetlerde adı geçen üç put hakkında kısa da olsa bilgi vermek istiyoruz.

a) اَفَرَاَيْتُمُ اللَّاتَ “Lât’ı düşündünüz mü hiç?” el-Lât kelimesinin sonundaki ta harfi “müennes”lik ta’sıdır. Üzerinde vakfedildiğinde hâ diye okunup “Allah” lafzıyla karışmaması için yuvarlak değil açık ta halinde yazılmıştır. Oysa “Allah” lafzındaki he harfi müenneslik harfi değil, kelimenin kendi harfidir.

Bilindiği gibi, putlar çeşitli şeyleri sembolize ederler ve bunlar genellikle iyi ve olumlu değerlerdir. Bu çerçevede Lât putu Sakif kabilesinin Taif’teki putudur. Lât adlı kişi yağ ile yiyecekleri ıslatıp karıştırır ve insanlara yedirirmiş.(1)

b) وَالْعُزّٰى “Uzzâ’yı.” el-‘Uzzâ kelimesi el-e‘azz kelimesinin müennesidir ve tapınılan bir ağacın adıdır. Bu putun Kureyşlilerin taptığı put olduğu söylenmektedir.(2)

c) وَمَنٰوةَ الثَّالِثَةَ الْاُخْرٰى “Üçüncüleri olan ötekini, Menât’ı.” Menât ise Safâ tepesinde bir kaya parçası şeklinde Hüzeyl ve Huzâ‘a kabilelerinin putuydu.(3)

Zemahşerî bu üçünün de müennes kelimeler olduğunu, Arapların bunlara taptıklarını ifade ettikten sonra, Mekkelilerin bunları “melek” kabul edip Yüce Allah’ın kızları sanarak kendilerine tapındıklarını, ayrıca onların Allah katında şefaat edeceklerine inandıklarını beyan etmektedir.(4)

Bu üç putla ilgili bir başka değerlendirmeyi aktararak konuyu toparlamak istiyoruz: “Lât (el-Lât, el-Lâhe): Taif’te dikili bir puttu. Kelimenin üretildiği leviyye, ‘hayranlık verici parlaklıkta, sokunca öldüren dişi bir yılanın adı’dır. ‘Dövüp ezmek’ anlamındaki let’e de nisbet edilmiştir.

el-‘Uzzâ, ‘en yüce’ anlamındaki el-e‘azz’ın dişilidir. Tapınağı Mekke-Taif arasındaki Hurad’daydı. Hacda taşlanan üç put, buradaki üç ünlü putu temsil etse gerektir. Menât ise ‘kader, ölüm’ anlamındaki menâ’dan gelmektedir. Tapınağı Medine yolu üzerindeydi.”(5)

3. İslam kültür geleneğinde özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz Necm Sûresinin 19-20. âyetleri bağlamında Ğarânîk diye isimlendirilen bir olay aktarılmaktadır. İddiaya göre, güya bu âyetler indirildiğinde şeytan Hz. Peygamber’in yanına gelmiş ve Lât, ‘Uzzâ, Menât putlarını kastederek, ona şunları söylemiş: “Şunlar yüksek kuğu kuşlarıdırlar; onların da şefaati muhakkak ki umulmaktadır.” Biz bu konuyu Hacc 22/52’de “şeytanların vahye müdahale girişimi” başlığında ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Hayatını ve misyonunu tevhide adayan Hz. Peygamber’in, putları övmesi, özellikle bunu kendisine şeytanın söyletmiş olması hiçbir şekilde mümkün değildir. Hacc 22/52’de de beyan edildiği üzere, şeytan Hz. Peygamber’in öğretilerine daima müdahale etmek istemiş, ancak Yüce Allah her defasında bunu boşa çıkarmıştır. Çünkü Yüce Allah âyetlerini sapasağlam güvence altına aldığını açıkça ifade etmiştir.

Hıcr 15/9’da vahyini koruma altına aldığını, Hûd 11/1’de âyetlerini muhkem kılıp açıkladığını, Fussılet 41/42’de açık veya gizli hiçbir şeyin onu iptal edemeyeceğini, Hacc 22/51, Sebe’ 34/5 ve 38’de âyetlerini âciz kılmaya çalışanları cehenneme atacağını beyan etmektedir. İşte bu ve benzer âyetler ışığında Ğarânîk iddiasına tekrar bakacak olursak, böyle bir yakıştırmanın sadece Hz. Peygamber’e değil, Yüce Allah’a karşı da korkunç bir saygısızlık ve büyük bir hakaret olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

ıı. Haksız Bölüşüm

اَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْاُنْثٰى تِلْكَ اِذًا قِسْمَةٌ ض۪يزٰى “Erkek(ler) sizin de dişi(ler) mi O’nun? O zaman şu (yaptığınız) haksız bir paylaşımdır!”

Âyetteki اَلَكُم eleküm ifadesi “size mi? sizin için mi?”; الذَّكَر ez-zekeru kelimesi “erkek(ler)”; وَلَهُ velehû ifadesi “O’na mı ait”; الْاُنْثٰى el-ünsâ sözcüğü “kız(lar), dişi(ler)”; تِلْكَ tilke kelimesi “o”; اِذًا izen edatı “o takdirde, bu durumda”; قِسْمَة kısmetün kelimesi “(şöyle) bir taksim(dir), paylaşım(dır)”; ض۪يزٰى dîzâ sözcüğü ise “adaletsiz, insafsız, haksız, berbat” demektir.

Bu âyetlerde, Mekkeli müşriklerin beğenmeyip dışladıkları kız çocuklarını Yüce Allah’a layık görüp, erkek çocuklarını ise kendilerine yakıştırmalarının ne kadar haksız bir taksim olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْاُنْثٰى“Erkek(ler) sizin de dişi(ler) mi O’nun?” Bu âyetten anlaşılan şey, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnat ettikleridir. Bu bağlamda biz önce Mekke müşriklerinin Yüce Allah’a çocuk isnadını Kur’ân çerçevesinde ele almak istiyoruz.

- Yüce Allah’a Çocuk İsnadı

a) Mekkeliler, özellikle Huzâ‘a ve Kinâne kabileleri Yüce Allah’ın çocukları var diyerek,(6) melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

ı. “Onlar, kızların Allah’a ait olduğunu iddia ediyorlar. Hâşâ! Allah bundan münezzehtir. Beğendikleri de (erkek çocuklar) kendilerinin oluyor. Onlardan birine kız müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir. Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı kavminden gizlenir. Onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun, yoksa toprağa mı gömsün! Bakın ki, verdikleri hüküm ne kadar kötüdür!”(7)

Bu âyet grubunda müşriklerin beğenmedikleri kız çocuklarını Yüce Allah’a nispet edip, erkek çocuklarını kendilerine uygun görmeleri kınanmaktadır. Ayrıca kız çocuklarına karşı bu tutumları onların nasıl bir gaddarlık, yanılgı ve sapkınlık içinde olduklarını göstermektedir.

ıı. “Onlar, kullarından bir kısmını, O’nun bir parçası kıldılar. Gerçekten insan apaçık bir nankördür. Yoksa Allah, yarattıklarından kızları kendisine aldı da oğulları size mi ayırdı?! Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir. Süs içinde yetiştirilip savaş edemeyecek olanı mı istemiyorlar? (Onları Allah’ın parçası mı sayıyorlar?) Onlar, Rahmân’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Acaba meleklerin yaratılışlarını mı görmüşler! Bu şahitlikleri yazılacak ve sorguya çekileceklerdir. Ve dediler ki: Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık. Onların bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan söylüyorlar.”(8)

Bu âyet grubunda da dile getirildiği gibi, Yüce Allah müşriklerin bu anlamsız ve saçma tutumunu susturucu ifadelerle reddedip, Allah’ın kızları sandıkları meleklerin yaratılışına şahid olmadıkları için iftira ettiklerini beyan etmiş ve bundan dolayı sorgulanacaklarını bildirmiştir. Bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok âyet(9) mevcuttur. Biz bu iki âyet grubunu zikretmekle yetinmek istiyoruz.

b) Mekke müşrikleri sadece melekleri Yüce Allah’a kız çocukları olarak isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle ilişkilendirerek daha da ileri gitmişlerdir. Bu konuda bazı âyetleri aktarmak istiyoruz:

ı. “Cinleri Allah’a ortak koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O, onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir. O, göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır. O’nun eşi olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.”(10)

ıı. “Allah ile cinler arasında bir soy birliği uydurdular. Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine götürüleceklerini bilirler. Allah, onların isnat ettiklerinden yücedir, münezzehtir. Allah’ın ihlâsa erdirilmiş kulları müstesnadır (onlar azap görmeyeceklerdir).”(11)

Bu iki âyet gurubunda müşriklerin cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kurma iddiaları çok mantıklı gerekçelerle açıklanıp şiddetle reddedilmektedir.

c) Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’la ilgili bu yaklaşımlarında yalnız olmadıklarını biliyoruz. Nitekim bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(12) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(13) hatta birtakım Yahudî ve Hıristiyanlar da bizzat kendilerinin Yüce Allah’ın oğlu olduklarını iddia ediyorlardı.(14) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(15)

Yüce Allah’ın bedensel anlamda bir çocuğu olamayacağı gibi, manevî bir çocuğu da olamaz. Yüce Allah herhangi bir şekilde çocukla anılamaz. Allah’a çocuk yaraşmaz, yakışmaz. İşte, Necm 53/21-22 ve İhlâs 112/3. âyetlerde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

d) Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda Bakara 2/116, Nisâ’ 4/171, En‘âm 6/101, Yûnus 10/68, İsrâ’ 17/111, Meryem 19/39, 92, Mü’minûn 23/91, Furkân 25/2 ve Cinn 72/3 gibi âyetlerde çok açık ifadeler yer almaktadır. Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(16) Bu gerçeğe rağmen, konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir.

e) Yüce Allah’ın çocuk edinmediği Kur’ân’da çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir. Buna ilave olarak Zümer 39/4’te yer alan şu bilgi de çok dikkat çekmektedir: “Eğer Allah bir çocuk edinmek isteseydi, elbette yarattıklarından dilediğini seçerdi. O yücedir. O, tek ve kahhâr olan Allah’tır.” Ayrıca bu konuda mutlak sûrette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Zuhruf 43/81’dedir: “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsaydı ona tapanların ilki ben olurdum.” Demek ki Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuğu yoktur, vesselâm.

İhlâs 112/3’te de ele alacağımız üzere, ilgili âyetin ilk cümlesi olan لَمْ يَلِدْ ifadesine “doğurmadı” anlamını değil de, “doğurtmadı” anlamını vermekteyiz. Çünkü doğurmak “dişi” varlığın sıfatıdır. Âyette لَمْ تلِدْ lem telid kalıbı kullanılmadığı için, burada kast edilen anlamın Yüce Allah’ın -hâşâ- anne olmadığı değil, hiç kimseyi doğurtmayan varlık anlamında “baba” olmadığını ortaya koymaktır. Yüce Allah ne anne, ne de babadır.

Kur’ân’ın indirildiği dönemde Allah’a çocuk isnadında bulunanların maksadı O’nu “baba” motifiyle buluşturmaktı. İşte âyet bu algıyı kökünden reddetmektedir. Eşi ve çocuğu da yoktur. Dolayısıyla hiç kimsenin doğmasına fiziksel olarak neden olmadığı için “baba” olmadığı açıktır. O sadece yaratandır; bütün babaları, anneleri, kızları ve erkek çocukları O yaratmıştır;(17) dolayısıyla annelik, babalık ve çocukluk sıfatlarından münezzehtir.

2. تِلْكَ اِذًا قِسْمَةٌ ض۪يزٰى“O zaman şu (yaptığınız) haksız bir paylaşımdır!” Bu âyet Mekke müşriklerinin Yüce Allah’a kız çocuk isnadında nasıl derin bir tutarsızlık içerisinde olduklarını ortaya koymaktadır. “Müşrik Arapların kız çocukları için hissettikleri zillet duygusuna rağmen Yüce Allah’a kız çocukları isnat etmeleri, özellikle saçma ve çelişkili bir tavırdı. Çünkü Allah’a herhangi bir şekilde çocuk isnat etmelerindeki çirkinlik bir tarafa, O’na kendilerinin hor gördüğü bir şeyi isnat etmeleri, kendilerinin de üstün varlık olarak gördükleri Allah’a sözde saygılarını yalanlıyordu.”(18)

b) Putların Mahiyeti

Yüce Allah sûrenin 23-25. âyetlerinde konuyu biraz daha açıklayarak onların putperestliğinin aslında bir taklitçilik mirası olduğunu, atalarının dinini körükörüne takip ettiklerini, taptıkları şeyler hakkında Allah’ın hiçbir delil indirmediğini beyan etmektedir.

Ardından, peşlerinden gittikleri putların, kendilerinin ve atalarının verdikleri hayali isimlerden ibaret olduğu bildirilmekte, müşriklerin bu halleriyle, kendilerine Rablerinden hidayet gelmiş olmasına rağmen, zanna ve nefislerinin arzularına tabi oldukları ifade edilmektedir.

Daha sonra, bu şekildeki tutumlarının aslında boş bir temenni olduğu, çünkü Yüce Allah’ın iradesine rağmen hiç kimsenin hiçbir yerde din adına yeni doğrular üretemeyeceği, dünyanın da âhiretin de Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

ı. Atalarının Dinini Taklit, Zan ve Hakikat

اِنْ هِيَ اِلَّآ اَسْمَآءٌ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْاَنْفُسُ وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدٰى “Bu (putlar), haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka bir şey değildir. (Müşrikler) zanna ve nefislerinin arzuladığından başka hiçbir şeye uymuyorlar. Yemin olsun ki onlara Rablerinden bir rehber gelmiştir.”

Âyetteki اِنْ هِيَ in hiye ifadesi “bu(nlar), o putlar (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّآ اَسْمَآءٌ illâ esmâun ifadesi “isimlerden başka bir şey, sadece ve sadece isimlerdir,”; سَمَّيْتُمُوهَا semmeytümûhâ ifadesi “onlara sizler isim verdiniz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; وَاٰبَآؤُ۬كُمْ ve âbâuküm ifadesi “ve sizin babalarınız, atalarınız”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele fiili “indirmemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla ilgili olarak”; مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin ifadesi “hiçbir delil, otorite”;اِنْ يَتَّبِعُونَ in yettebi‘ûne fiili “onlar uymazlar, tâbî olmazlar”;اِلَّا الظَّنَّ ille’z-zanne kelimesi “zandan başka, sanıdan başka herhangi bir şeye”; وَمَا تَهْوَى ve mâ tehvâ ifadesi “ve bir de arzuladığı, istediği şeye”; الْاَنْفُس el-enfüsü kelimesi “nefislerin, canların”;وَلَقَدْ جَآءَهُمْ ve lekad câehum fiili “yemin olsun ki onlara gelmişti, ulaşmıştı”; مِنْ رَبِّهِمُ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi ise “hidayet, rehberlik, yol gösterici” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin tapındığı putların birer hayalden ibaret olduğu, bu kişilerin kendilerine hidayet rehberliği gelmiş olmasına rağmen zanna ve heva ve heveslerine uydukları gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ هِيَ اِلَّآ اَسْمَآءٌ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “Bu (putlar), haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka bir şey değildir.” Yüce Allah, âyetin bu bölümünde Mekkeli müşriklerin ve atalarının putlara yaklaşımını ele almakta, ilâhî sistemde putperestliğin aslında ne anlama geldiğini dile getirmektedir. Benzer bir cümle Hz. Hûd’un tebliğinde(19) ve Hz. Yûsuf tarafından hapishanedeki arkadaşlarına yaptığı tebliğde de yer almakta, putperestliğin aynı mantığın ürünü olduğu ortaya konulmaktadır.(20)

a)اِنْ هِيَ اِلَّآ اَسْمَآءٌ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ “Bu (putlar), sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka bir şey değildir.” Bu ifade Mekkeli müşriklerin bir taklit bataklığında bulunduğunun en belirgin ifadesidir. Yüce Allah putlarla ilgili durumu deşifre etmekte, onların boş, anlamsız birer hayal olduğunu ve hiçbir hakikatlerinin bulunmadığını beyan ederek, Cebrâîl (as)’ın getirip öğrettiği vahye karşı duranların aslında birer hayalperest olduklarını ifade etmektedir.

Cümlede hasr/kasr, yani “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi olan in ve illâ edatlarının birlikte kullanımı, putperestliğin bütünüyle yalan ve aldatmaca olduğunu göstermekte, başka bir ihtimalin asla söz konusu olmadığını ortaya koymaktadır.

Âyette, Mekke müşriklerinin bu putperest tutumunun atalarından miras kaldığı ve derin bir yanılgı içinde oldukları özellikle vurgulanmaktadır. Anlaşılan o ki, bu tür insanlar geçmişten kendilerine aktarılan şeyleri “atamdan kaldı, mutlaka doğrudur, bir bildikleri vardır” düşüncesiyle hareket etmişlerdir. Konu din ise ve Yüce Allah’a kulluktan söz ediliyorsa, her konudan çok daha fazla dikkatli olma mecburiyeti vardır. Kur’ân’da “ataların izinden gitmenin şiddetle reddedildiği” pek çok âyet vardır.(21)

Hiç kimse “babamdan böyle gördüm” bahanesine sığınamayacaktır. Bir inanç eskiden geldiği için doğru olamaz; ancak Allah’tan gelmişse doğrudur. Hakikat, doğruluk değerini kıdeminden değil, kaynağından alır. Özellikle kalabalıkların sahip olduğu bu tür kabullerde sayı fazlalığı hiçbir şekilde ölçü olamaz. Yüce Allah, Yûsuf 12/103 ve 106’ta çoğunluğun gerçek iman ehli olmadığını, Hz. Peygamber ne kadar uğraşsa da bunu başaramayacağını, En‘âm 6/116’da ise eğer onlara itaat ederse onu da yolundan saptıracaklarını beyan etmektedir.

“Atalarının dini” ve “atalarından gelen şeylerin doğru olduğu” iddiası büyük bir yanılgıdır; elbette atalardan aktarılanların hepsi yanlış değildir; ama onların doğru olup olmadığını sorgulamak gerekmektedir ki bize bu imkânı veren ölçü Kur’ân’dır. İddia edilen söylemler Kur’ân’a arz edilmelidir; eğer Kur’ân’a uygunsa kabul edilir; aykırı ise reddedilirler; bunun başka bir yolu yoktur.

Hakikat adına bütün söylemlerin doğruluk değeri hakkında bir sonraki cümle bize bilgi vermektedir; şimdi bu cümleyi inceleyelim:

b) مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “Allah onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir.” En‘âm 6/81’de “Hz. İbrâhim’in”, A‘râf 7/71’de “Hz. Hûd’un” ve Yûsuf 12/40’ta da “Hz. Yûsuf’un” bu ifadeyi kullandığı görülmektedir. Bu cümleye “Allah onlara yetki ve otorite vermemiştir” şeklinde de anlam verilebilir. Buradan hareketle, ilk maksadın putperestlere iyi bir cevap vermek olduğunu söyleyebiliriz. Putların hiçbir hakikat ifade etmedikleri, onlar hakkında Yüce Allah’ın hiçbir şekilde olumlu bir beyanının olmadığı belirtilmiştir.

Yüce Allah, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi O’na ortak koşmayı şirk kabul etmekte ve bunu şiddetle haram kıldığını beyan etmektedir. Kur’ân’da 37 kez(22) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir. Haklarında Yüce Allah’ın سُلْطَان sültân yani hiçbir “delil” indirmediği putlarla ilgili ifadeler Âl-i İmrân 3/151, En‘âm 6/81, A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40, Hacc 22/71, Necm 53/23’te de geçmektedir.

Öte yandan, dini konularda bir meselenin geçerli ve doğru olmasının ölçüsü onun hakkında Yüce Allah’ın bir delil indirmiş olmasıdır. Tıpkı Kalem 68/36-39. âyetlerde beyan edildiği gibi, delili olmadan konuşmak bir aldanma ve aldatmacadır. Enfâl 8/42’de dile getirildiği üzere, Yüce Allah, helak olacakların da hayatta kalacakların da bir delile sahip olmaları gerektiğini bildirmektedir. Delilsiz konuşmamak bir erdemdir.

Eğer din adına söylemlerinizde bir delil yoksa bunun hiçbir ehemmiyeti olmadığı gibi, insanlar üzerinde olumlu ve faydalı hiçbir etkisi yoktur. Bu itibarla konuşmak isteyenler bir delile sarılmalıdır. Mesele Allah adına konuşmak ise, Allah’ın kitabından konuşmak gerektiği açık bir hakikattir. Hakkında Yüce Allah’ın delil indirdiği şey bizzat kendisi delil olan Kur’ân’dır.

2. اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْاَنْفُسُ “(Müşrikler) zanna ve nefislerinin arzuladığından başka hiçbir şeye uymuyorlar.” Âyetin bu cümlesinde iki husus ele alınmaktadır. Bunlardan ilki zanla, diğeri nefislerin arzularına uyulmasıyla ilgilidir.

a) اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ “(Puta tapanlar) sadece ve sadece zanna uyuyorlar.”

- Zann Kavramı

Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(23) diğerlerinde ise “zannetmek”(24) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının. Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(25) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette putperestlerin kesin bir bilgiye dayanmadan, atalarından kendilerine kalan zanlarla hareket ettiklerini belirtmekte, bunun yanlış bir yol olduğunu vurgulamaktadır. En‘âm 6/116’da da dile getirildiği üzere, insanların çoğu zanlarına uyarak sahte ve aldatıcı olanın peşinden giderler.

Yûnus 10/36’da da Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğunun zanna uydukları, oysa bu kabulün hiçbir şekilde hakikatin karşılığı olmadığı beyan edilmektedir. Necm sûresi 28. âyette ise zan, bilgisizlikle ilişkilendirilmekte ve zanna tâbi olmanın hakikatin karşısında yer almak olduğu bildirilmektedir. Ayrıca zanla ilgili Hz. Peygamber’in de çok önemli bir uyarısını paylaşmak istiyoruz: “Zandan çok sakının, muhakkak ki zan sözün en yalan olanıdır.”(26)

b) وَمَا تَهْوَى الْاَنْفُسُ “Nefislerinin arzuladığından (başka hiçbir şeye uymuyorlar).” Bu âyette yer alan ve Mekke müşriklerinin putperestlikleriyle ilgili kınandığı ikinci konu, nefis ve arzularına uymalarıdır. Esasında doğru bilgiden yoksun olup zanna uymanın kaçınılmaz sonucu nefsin arzularına uymaktır.

Furkân 25/43. âyette nefse uymanın şiddetle reddedildiği, nefsini ilah edinmenin savunulabilir bir tarafının bulunmadığı ve onlara Hz. Peygamber’in vekil olamayacağı ifade edilmektedir. Ayrıca Kehf 18/29’da kalbini Yüce Allah’ın öğüdünden gafil kılan ve arzularına uyan kişilere Hz. Peygamber’in itaat ve aldırış etmemesi gerektiği bildirilmektedir.

Câsiye 45/23’te de nefsini ilah edinen ve bu durum nedeniyle Allah’ın kendisinin sapıklığını onayladığı böylece kulaklarını ve kalbini mühürleyip gözlerine bir perde çektiği insan tipine dikkat çekilmektedir. Câsiye 45/24’te dehr’e tapan, bu konuda hiçbir bilgisi olmayıp sadece zannın peşinden koşanlar da yanlış yolun sahipleri olarak tanıtılmaktadır.

3. وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدٰى “Yemin olsun ki onlara Rablerinden bir rehber gelmiştir.” Necm sûresinin 23. âyetindeki son cümle, hidâyetin Yüce Allah’tan geldiğini yeminli ve vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır.

Putperestlerin ve atalarının asılsız ve anlamsız bir şekilde isimlendirip taptıkları, haklarında Yüce Allah’ın hiçbir delil indirmediği, bunların birer hayal olduğu, müşriklerin zanna tabi olup nefis ve arzularının peşine takıldıkları beyan edildikten sonra, gerçek bilginin sadece Yüce Allah’tan geldiği özellikle bildirilmektedir. Eğer bu cümleyi hâl cümlesi olarak kabul edersek, kendilerine Kur’ân, risâlet ve her türlü gerçek gelmiş olmasına rağmen, Mekkelilerin putperest durumu sürdürmeleri şiddetle eleştirilip reddedilmektedir, diyebiliriz.

Bu cümlede جَآءَ câe fiilinin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi, hem yemin edatı olan vâv/ve, hem de te’kid anlamı veren lâm/le ve kad edatlarından oluşmaktadır. Bu ifade, sûrenin başından beri ele alınan ve eleştirilen müşriklerin tutumunu cevaplamakta, hidâyetin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulamaktadır.

Hidâyet kavramı hakkında geniş açıklamalarımızı Fâtiha 1/6’da yaptığımız için burada herhangi bir detay vermek istemiyoruz.

ıı. Boş Temenni

اَمْ لِلْاِنْسَانِ مَا تَمَنّٰى “Yoksa insan, her arzu ettiğine sahip olduğunu (mu sanıyor)!”

Âyettekiاَمْ لِلْاِنْسَانِ em li’l-insani sorusu “yoksa insan için, insanoğlu için var mı”; مَا تَمَنّٰى mâ temennâ ifadesi ise “istediği, temenni ettiği şey” demektir.

Burada nankör insan tipinin son derece yanlış bir algısı gündeme getirilmektedir.

1. Bazı âlimler bu âyetteki mesajın putperestlerle ilgili olduğunu belirterek, bu beklentinin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini ifade etmişlerdir.(27) Âyetin başındaki اَمْ em edâtının inkârî bir anlam verdiği kesindir. Buna göre âyetin anlamı bu tür bir beklentinin boş bir hayal olduğunu beyandır. Burada konunun Velid b. Muğire ile ilgili olduğu, onun “Eğer Rabbime döndürülecek olsam bile bundan daha hayırlısını bulacağım”(28) şeklindeki sözünün de anlamsızlığı dile getirilmektedir.(29)

Bu yaklaşım elbette âyete ve bağlama uygundur. Ancak benzer ifadelerin daha başka âyetlerde de bulunduğu(30) göz önüne alınırsa, mesajın genel olduğunu söylemek mümkündür. Yüce Allah müşrikler kendilerinin hatırlı insanlar olduklarını düşünerek, dünyada olduğu gibi mahşerde de onlara ayrıcalık tanınacağını düşündükleri için, bu beklentilerini geçersiz kılmaktadır. Konuyu Kalem 68/35-41. âyetlerde geniş bir şekilde ele alacağımız için bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.

2. Âyette sözü edilen temenninin, müşriklerin peygamber olma isteklerinin olduğu da dile getirilmektedir.(31) Bu görüş de isabetli sayılabilir. Çünkü En‘âm 6/124’te peygamberlere verilenlerin aynısını bekledikleri, Müddessir 74/52’de her birinin özel sahifeler beklediği, İsrâ’ 17/93’te gökten özel kitap istedikleri, hatta Zuhruf 43/31’de peygamberliğin onların istediği iki kişiden birine verilmesini arzu ettikleri beyan edilmektedir. Konuya bu âyetler çerçevesinde bakıldığında söz konusu görüşün de dikkate alınması gerektiği anlaşılmaktadır.

3. Bir başka görüşe göre, bu âyet “Erkek (çocukları) size, dişi (kızları) O’na layık görüyorsunuz, öyle mi?” şeklindeki ifadeyle de ilişkili görülebilir. Verilmek istenen mesaj şudur: “Yoksa sizler kendileriniz için arzu ve temenni ettiğiniz şeyleri kendinize ayırıyor, böylece erkekleri size, kızları Allah’a mı layık görüyorsunuz?” Kız erkek ayırımını reddeden ilahi öğreti bu noktada cinsiyet tercihinde insanoğlunun herhangi bir hürriyetinin olamayacağını ortaya koymaktadır.

4. Bununla bağlantılı olarak adı geçen üç puta tapan Mekkeli müşrikler kınanmakta ve “hiç bunların tanrılıkla ilgisi var mı?” ya da “insanın heves ettiği her şeyi ilah yapma hakkı var mı?” denerek şu mesaj verilmek istenmektedir: “Sizler nefislerinizin hevâsına göre ibadete layık olmayan varlıklara taptınız. Öyle bir hakkınız var mı?”

Bütün bu ihtimaller hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncesiyle, hem sonrasıyla, hem de genelde Kur’ân bütünlüğünde ele alınan ana mesajla uyumludur.

ııı. Yüce Allah’ın Hakimiyeti

فَلِلّٰهِ الْاٰخِرَةُ وَالْاُو۫لٰى “Oysa ahiret de ilki (dünya) da yalnızca Allah’a aittir (O’nun elinde ve kontrolündedir).”

Âyetteki فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; الْاٰخِرَة el-âhiratü kelimesi “âhiret, son”; وَالْاُو۫لٰى ve’l-ûlâ sözcüğü ise “ve ilki, dünya” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hâkimiyetiyle ilgili bildirisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sonsuz güç ve bilgi sahibi olduğu ve bu nedenle kendisiyle kulları arasında hiçbir aracıya ihtiyaç duymadığı halde, insanoğlunun aracılara müracaat etmesinin son derece yanlış olduğu vurgulanmıştır.

1. Bu âyetle ilgili olarak önce âyetteki kelime dizilişleri hakkında bilgi vermek istiyoruz.

a) Âyette الْاٰخِرَة el-âhirah kelimesinin önce gelmesinin muhtemel bazı sebepleri vardır:

ı. Bir sebep, “âhiretteki azabın şiddetini beyan” olabilir.

ıı. Diğer bir sebep âyet sonlarının uyumu olabilir.

ııı. Bir başka ihtimal, putperestlerin dünya hayatını önemsemelerine karşılık, Yüce Allah’ın âhireti önemsemesi de olabilir. Tıpkı Leyl 92/13’te de geçtiği gibi, Yüce Allah fânî âlemi önceleyip tercih edenlere asıl önemli olanın âhiret olduğunu bu şekilde hatırlatmış olmaktadır.

b) Bu üç ihtimalin her birinin de doğru olduğunu ifade ederek, bir başka noktaya işaret etmek gerekmektedir. Buna göre, âyette lillâhi kelimesinin önce gelişi âhiretin ve dünyanın bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu, bu noktada başka hiçbir varlığın söz sahibi olamayacağı da dile getirilmektedir.

2. Söz dizilişleri ve ortaya koydukları muhtemel anlamları açıkladıktan sonra, şimdi de âyette verilmek istenen mesaj üzerinde durmak istiyoruz.

a) Bir önceki âyette, mesajı eğer “Mekkelilerin peygamber olma isteği” şeklinde anlarsak, bu âyette Yüce Allah’ın dünya ve âhirette dilediğini dilediğine verebileceği, dilediğinden engelleyebileceği, bu nokta hiç kimsenin ona tahakküm edemeyeceği bildirilmiş olur.(32)

b) Âyetteki maksadın “âhiret ve dünya sevabı” olduğunu kabul eden âlimlerimiz de vardır. Buna göre, puta tapanların cezasının hem âhirette hem de dünyada verileceği beyan edilmiş olur. Yüce Allah’a rağmen başka varlıklara tapmak, ilâhî azabın nedenlerindendir. Bir sonraki âyette dile getirildiği üzere, putperestlerin şefaat beklentisi bu âyetle reddedilmiş olmaktadır; çünkü âhiret de dünya da Yüce Allah’ın hâkimiyeti altındadır.

c) Bu âyette âhiretin ve dünyanın Allah’ın hâkimiyetinde olduğunun beyan edilmesi, Lât, ‘Uzzâ ve Menât putlarına tapıp onlardan bir şeyler umanların boş hayallerini deşifre etmeyi amaçlamış da olabilir.

d) Âyette Hz. Peygamber’in, ilk dönem ve tüm zaman müminlerinin teselli edilmesi söz konusu olabilir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e, “üzülme, zira âhiret de dünya da benimdir; onlar beni asla âciz bırakamayacaklardır” demek istemiştir.(33)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 361; Zemehşerî, age., IV, 412-413. 2 - Semerkandî, age., III, 361.
• 3 - Râzî, age., XXVII, 296. 4 - Zemahşerî, IV, age., 413.
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 1056’da 13 ve 14. notlar.
• 6 - Râzî, age., XX, 54. 7 - Nahl 16/57-59.
  • Nahl 16/59
• 8 - Zuhruf 43/15-20.
  • Zuhruf 43/20
• 9 - Nisâ’ 4/171; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/88-92; Enbiyâ’ 21/26, Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 10 - En’âm 6/100-101.
  • Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Sâffât 37/153 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/101
• 11 - Sâffât 37/158-160. 12 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 13 - Tevbe 9/30. 14 - Mâide 5/18. 15 - Yazır, age., III, 480-481.
  • Sâffât 37/160 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 16 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4.
  • Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4
• 17 - Şûrâ 42/49.
  • Şûrâ 42/49
• 18 - Esed, age., s. 1082’de 14. not.
• 19 - A‘râf 7/71. 20 - Yûsuf 12/40.
  • A‘râf 7/71 Yûsuf 12/40
• 21 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Yûnus 10/78; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22, 23, 24.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Yûnus 10/78 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/22 Zuhruf 43/23 Zuhruf 43/24
• 22 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 23 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 24 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 25 - Hucürât 49/12. 26 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Nikâh, 45; Müslim, Birr, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 245, 287.
  • Hucurât 49/12
• 27 - Semerkandî, age., III, 362. 28 - Kehf 18/36. 29 - Zemahşerî, age., IV, 413. 30 - Meryem 19/77; Fussılet 41/50; Kalem 68/37-41.
  • Kehf 18/36 Meryem 19/77 Fussilet 41/50 Kalem 68/41
• 31 - Râzî, age., XXVII, 302.
• 32 - Zemahşerî, age., IV, 413.
• 33 - Râzî, age., XXVII, 302.