Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 29-35. âyetlerinde müşriklerin risalete karşı olumsuz tavırlarını, Allah’ın peygamber belirlemesiyle ilgili hadzi yaklaşımlar ortaya koynaların bulunduğunu, onların bu durumlarıyla ilgili hesap vereceklerini, insanların tamamı âhireti terk edip tamamen dünyaya yönelecek olmasaydı inkarcılara dünya hayatında daha çok imkanlar da verebileceğini, bütün bunların dünyanın geçimlikleri olduğunu, oysa âhiretin bütün dünyalıklardan daha hayırlı olduğunu dile getirmektedir.

a) İnkârcıların Sınırsızlıkları

Yüce Allah, sûrenin 29-32. âyetlerinde müşrikleri de atalarını da kendilerine el-hakk yani vahiy, Kur’ân ve onu apaçık tebliğ eden bir peygamber gelinceye kadar barındırdığını, kendilerine vahyin bilgisi geldiğinde ise “Bu bir büyüdür; muhakkak ki biz ona inanmıyoruz. Bu Kur’an iki şehirden bir büyük adama indirilse olmaz mıydı?” dediklerini beyan etmektedir.

Ardından, ilahi rahmetle ve yasayla ilgili olarak şu bilgi dile getirilmektedir: “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini ötekine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır.”

ı. Nimetlere Rağmen Vahye Büyü Demeleri

بَلْ مَتَّعْتُ هٰٓؤُ۬لَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى جَآءَهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُب۪ينٌ وَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ وَاِنَّا بِه۪ كَافِرُونَ “Doğrusu, bunları da atalarını da kendilerine gerçek ve onu apaçık (tebliğ eden) bir elçi gelinceye kadar barındırdım. Kendilerine o gerçek (vahiy) gelince ‘Bu bir büyüdür; şüphesiz ki biz onu inkâr edenleriz!’ dediler.”

Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis”; مَتَّعْتُ metta‘tü fiili “yaşatmıştım”; هٰٓؤُ۬لَآء hâülâi kelimesi “onları da”; وَاٰبَآءَهُمْ ve âbâehum tamlaması “ve onların babalarını da, atalarını da”; حَتّٰى جَآءَهُمُ hattâ câehum ifadesi “ta ki onlara gelinceye kadar”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek, Kur’ân”;وَرَسُولٌ مُب۪ينٌ ve rasûlün mübînun tamlaması “ve apaçık bir elçi”; وَلَمَّا جَآءَهُمُ ve lemmâ câehum ifadesi “onlara geldiği zaman”; الْحَقُّ el-hakku ifadesi “hak, gerçek, Kur’ân”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; سِحْر sıhrun sözcüğü “büyü(dür)”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; كَافِرُون kâfirûne sözcüğü ise “inkar edenler(iz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın inkarcı da olsa insanları dünya hayatında barındırdığı, onların ise hak ve hakikate karşı nankörlük ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ مَتَّعْتُ هٰٓؤُ۬لَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى جَآءَهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُب۪ينٌ “Doğrusu, bunları da atalarını da kendilerine gerçek ve onu apaçık (tebliğ eden) bir elçi gelinceye kadar barındırdım.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in apaçık tevhid tebliğine rağmen istikamete gelmeyen kavmini, Mekkeli müşrikleri ve onların atalarını dünya hayatı bağlamında geçindirdiğini beyan etmektedir.

a) بَلْ مَتَّعْتُ هٰٓؤُ۬لَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ “Esasında onları da atalarını da ben barındırdım.” Bu ifadenin bir benzeri Enbiyâ’ 21/44’te yer almaktadır. Buradaki بَلْ bel edatı “doğrusu”, “gerçek şu ki”, “esasında”, “(onların sandığının) aksine” gibi anlamlar verebilir. Önceki âyette verilen mesajla ilişkilendirdiğimizde Hz. İbrâhim’in geriye bıraktığı tevhid ilkesi insanların hakikate dönmeleri gerekçesine bağlanmıştı. İşte bu âyette yer alan بَلْ bel edatı onların bundan istifade etmediklerini, aksine bir tavır içerisine girdiklerini göstermektedir.

Âyette geçenمَتَّعْتُ mette‘tü fiili “belli bir süre geçimini sağlamak”, “belli bir süre yaşatmak” gibi anlamlara gelmektedir. Tâhâ 20/131’de de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da 70 yerde geçmekte olan m-t-‘a kökünden kelimeler fiil ve emir kalıplarında “yaşatmak, geçindirmek”,(1) edilgen fiil kalıplarında ise “yaşatılmak”(2) demektir. Kelimenin metâ‘ şeklinde isim kalıbında ise “dünyalık, geçimlik, geçim dönemi”,(3) “boşanan kadının mehir dışında, iddet süresince bakımının üstlenilmesi”(4) ve “yük, eşya”(5) gibi anlamlara gelmektedir.(6)

Mette‘a veya aynı kökten gelen bütün fiil, isim ve emirler Kur’ân’daki bütün kullanımlarında “geçicilik” manası içermekte, özellikle dünya hayatının sürekli olmadığı vurgulanmaktadır. İşte bu çerçevede Yüce Allah dar anlamda inkârcıları geniş anlamda ise bütün insanları kendisinin yaşattığını, onlara hayat imkânını kendisinin sunduğunu beyan etmektedir.

b)حَتّٰى جَآءَهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُب۪ينٌ “Kendilerine el-hakk (vahiy, Kur’ân) ve onu apaçık (tebliğ eden) bir rasûl/elçi gelinceye kadar.” Yüce Allah Mekkeli müşrikleri de öncelerinde yaşamış olan sapkın insanları da kendisinin yaşattığını ifade ettikten sonra bu son vahiy ve Hz. Peygamber’in görevlendirilişine kadar bu durumun böyle sürüp gittiğini bildirmektedir.

Burada verilen mesajı bir anlamda fetret dönemi gibi algılarsak, o zaman burada insanlara kitap gönderilmeden ve elçi görevlendirmeden kendilerinin cezalandırılmadığı ilkesine gönderme yapılabileceği anlaşılmaktadır. Bu noktada hem En‘âm 6/131-132 ve Kasas 28/59 gibi âyetleri, hem de İsrâ’ 17/15’te yer alan “Biz elçi gönderinceye kadar azap edici değiliz” ifadesini hatırlayabiliriz.

Âyette yer alan الْحَقّ el-hakk kelimesi “gerçeğin bilgisi, hakkı ve hakikati öğreten kaynak” manasında “vahiy” yani “Kur’ân” manasına gelmektedir. Bilindiği ve Tefsirimizin Birinci cildinde “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ele aldığımız üzere, Kur’ân isimlerinden birisi de الْحَقّ el-hakk’tır. Çünkü Kur’ân hak ve hakikatin bilgisini getirmiştir.

Âyette zikredilen رَسُولٌ مُب۪ينٌ rasûl-i mübîn “apaçık elçi” tamlamasından maksat ise elbette son peygamber Hz. Muhammed’dir. Onun مُب۪ين mübîn sıfayıtla nitelendirilmesinin sebebi, kendisine ulaştırılan bütün vahiyleri apaçık bir dille, eğip bükmeden, gizleyip abartmadan, geldiği gibi ümmetine aktarması, tebliğ etmesi, duyurmasıdır.

2. وَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ وَاِنَّا بِه۪ كَافِرُونَ “Kendilerine o gerçek (vahiy) gelince ‘Bu bir büyüdür; şüphesiz ki biz onu inkâr edenleriz!’ dediler.” Bu suçlamanın bir benzeri Ahkâf 46/7’de de yer almaktadır. Yüce Allah dünya hayatında barındırdığı Mekkeli müşriklerin duyarsızlığını ortaya koymak üzere kendilerine hak ve hakikatin bilgisi gelince vahye “büyü” dediklerini, onu tanımadıklarını ifade ettiklerini beyan etmektedir.

a) Müddessir 74/24’te de ifade ettiğimiz gibi, keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, peygamberlikle buluşturulduğunda, müşriklerin düşmanlığı da başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmişti. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(7) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(8) “şâ‘ır (şâir)”,(9) “sâhır (büyücü)”,(10) “meshûr (büyülenmiş)”,(11) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(12) “müfterî (iftiracı)”,(13) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(14) “kezzâb (çok yalancı)”,(15) “dâllûn (sapkın(lar)”(16) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(17) diyorlardı.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik olumsuz tavrının nedeni olan “vahye, Kur’ân’a” karşı tutumlarını ifade etmek üzere Müddessir 74/25-26’da şu bilgi verilmektedir: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ dedi.”

Yüce Allah, onların “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(18) “öncekilerin masalları”,(19) “geçmişten gelen büyü”,(20) “açık bir büyü”,(21) “karmakarışık rüyalar”,(22) “uydurulmuş bir iftira, yalan”(23) veya “bir beşer sözü”(24) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(25) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(26) “onu şeytanların indirmediği”ni,(27) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(28) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(29) da beyan etmektedir.

b) وَاِنَّا بِه۪ كَافِرُونَ “Muhakkak ki biz onu inkar edenleriz (ona inanmıyoruz).” Bu cümlede geçen كَافِرُون kâfirûne kelimesine “inkâr edenler”, “reddedenler” manası verilebileceği gibi “tanımayanlar” manası da verilebilir. Onlar vahyi Yüce Allah’ın indirdiğine inanmadıkları için Hz. Peygamber’in yalan konuştuğunu, dolayısıyla onun tebliğ ettiği metni tanımadıklarını ifade etmişlerdi.

ıı. İki Şehirden Büyük Birine Peygamberlik Beklentisi

وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هٰذَا الْقُرْاٰنُ عَلٰى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظ۪يمٍ “(Devamla:) ‘Bu Kur’an, iki şehirden bir(er) büyük adama indirilmeli değil miydi?’ dediler.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَوْلَا نُزِّلَ levlâ nüzzile ifadesi “indirilseydi ya, indirilmeli değil miydi”; هٰذَا الْقُرْاٰنُ hâze’l-kur’ânu ifadesi “bu Kur’ân”; عَلٰى رَجُلٍ ‘alâ racülin ifadesi “(şöyle) bir kişiye”; مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ mine’l-karyeteyni ifadesi “(şu) iki şehirden”; عَظ۪يم ‘azîmin sıfatı ise “büyük, hatırlı, itibarlı” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin peygamber gönderilmesiyle ilgili algısı veya beklentisi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah vahyi reddeden Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in peygamber olarak görevlendirilmesini de kesinlikle kabul etmediklerini beyan etmek üzere, bu Kur’ân’ın iki şehirden yani Mekke veya Taif’ten büyük bir kişiye indirilmesi gerektiğini dile getirdiklerini aktarmaktadır.

Onlar vahyin ve risaletin yanlış kişiye geldiğini düşünmüş olacaklardı ki Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinin hata olduğunu ifade etmişlerdi. Onlara göre risalet aslında insanların değil, meleklerin göreviydi. Melek peygamberin gönderilmesi gerektiğini beyan ederek, bunun olmaması durumunda da en çok iki hatırlı kişiden birisine peygamberlik verilmesi gerektiğini söyledikleri bu âyette dile getirilmektedir.

En‘âm 6/8 ve 124’te de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletiyle karşılaştıklarından öncelikle “melek peygamber” bekledikleri(30) için ona karşı çıkmışlardı. Ardından da yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/31’de belirtildiği üzere, eğer bir peygamber gönderilecekse bunun “iki büyük şehir” olan Mekke’den Velîd b. Muğîra veya Tâif’ten Urve es-Sakafî olması gerektiğini söyleyerek büyük bir hadsizlik yapmışlardı.(31) Onlara göre -hâşâ- Yüce Allah kime peygamberlik vereceğini bilememiş, yanlış kişiyi seçmişti.

Benzer şekilde bir istekleri Enbiyâ’ 21/5’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Hayır, dediler, (bunlar) saçma sapan rüyalardır; bilakis (esasında) onu kendisi uydurmuştur; aksine (dahası) o, bir şairdir. (Eğer öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir âyet getirsin.”

Müşriklerin risalet kurumuna bakışını Furkân 25/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece Furkân 25/7-8. âyetlerin mealini vermekle yetineceğiz: “(Bunun üzerine kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim peygamber, yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip birlikte o da uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da içinden (zahmetsizce) yiyeceği bir bahçesi olmalı değil miydi?’ (Ayrıca) o zalimler, (müminlere de), ‘Siz, sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.” Benzer alaycılıkları Sâd 38/8’de de zikredilmektedir.

2. Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine karşı olumsuz tutumlarını çeşitli vesilelerle dile getirmiştik. Burada sadece ilgili âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz:

En‘âm 6/156-157’de şöyle buyrulmaktadır: “Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa (Hıristiyanlara ve Yahudilere) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ deersiniz diye veya ‘Bize de kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik).”

İsrâ’ 17/90-93’te yedi istek zikredilmekte, bunların bir tanesi ise “Bize, okuyacağımız bir kitap indirmediğin sürece (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız” şeklinde dile getirilmektedir.

Sâffât 37/167-170’te konuyla ilgili bilgiler şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!”

Ayrıca onların kendilerine özel sahifeler indirilmesi isteği hakkında da Müddessir 74/52’de şöyle buyrulmaktadır: “Esasında, onlardan her biri, kendisine açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor.”

Bütün bu âyetlerden anlaşılan ortak mesaj şudur: Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek aslında inkârdaki kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Yüce Allah müşriklerin istedikleri türden deliller kendilerine gelmiş olsa da yine de inanmayacaklarını bildirmektedir. Bu konuda En‘âm 6/7-8 ve 109-111. âyetlerinde geniş bilgilendirmeler yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

ııı. İlâhi Rahmetin Taksimi ve Gerekçesi

اَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَع۪يشَتَهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “Rabbinin rahmetini (vahyini) onlar mı paylaştırıyorlar! Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini ötekine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti (vahyi) onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden hayırlıdır.”

Âyetteki اَهُمْ ehum sorusu “onlar mı”; يَقْسِمُونَ yaksimûne fiili “taksim ediyorlar, dağıtıyorlar”; رَحْمَتَ رَبِّكَ rahmete rabbike tamlaması “senin Rabbinin rahmetini”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; قَسَمْنَا kasemnâ fiili “taksim ettik, etmekteyiz”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; مَع۪يشَتَهُمْ ma‘îşetehum tamlaması “onların geçimliklerini”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”;وَرَفَعْنَا ve rafa‘nâ fiili “ve yükseltmiştik”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; فَوْقَ بَعْضٍ fevka ba‘dın tamlaması “diğer kısmının üzerinde”; دَرَجَات deracâtin kelimesi “dereceler bakımından”; لِيَتَّخِذَ liyettehıze fiili “edinsin(ler) diye”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “(diğer) kısmını”; سُخْرِيًّا suhriyyen kelimesi “iş gördürmek, emrine veya hizmetine almak üzere”; وَرَحْمَتُ رَبِّكَ ve rahmetü rabbike ifadesi “ve senin Rabbinin rahmeti ise”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı olan(dır)”; مِمَّا يَجْمَعُونَ mimmâ yecme‘ûne ifadesi ise “onların topladıklarından, toplamakta oldukları şeylerden” demektir.

Burada başta peygamberlik olmak üzere Yüce Allah’ın insanlara sunduğu ikramlar ve bunların veriliş gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.اَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَع۪يشَتَهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Rabbinin rahmetini (vahyini) onlar mı paylaştırıyorlar! Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık.” Âyetin bu bölümünde Yüce Allah Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili çıkışlarını veya beklentilerini reddetmekte ve bütün muhataplarına yönelik bir mesaj vermektedir.

a)اَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar?” Buradaki hemze edatı “inkârî soru” konumundadır. Bu nedenle, cümlenin mesajı “Onlar Rabbinin rahmetini taksim edemezler” şeklindedir.(32)

Yüce Allah bir önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, Mekkeli müşriklerin iki şehirden kendilerince hatırlı gördükleri iki insandan birisine peygamberlik verilmesi gerektiği beklentilerini aktardıktan sonra, bu cümlede kendilerine cevap vermekte, bu bağlamda Allah’ın rahmetini onların taksim edemeyeceğini ifade etmektedir. Risalet kurumu Yüce Allah’ın seçimine bağlı bir kurumdur ve Yüce Allah dilediğini, layık gördüğünü peygamber olarak görevlendirmiştir.

Müşriklerin bu tutumlarına karşılık olarak Yüce Allah En‘âm 6/124’te şu susturucu cevabı vermektedir: “Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere risalet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Âyette geçen اَعْلَم a‘lem ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından ziyade “gayet iyi, çok çok iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Bakara 2/105’te de şöyle buyurmaktadır: “Ehl-i Kitaptan kâfirler ve müşrikler Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın rahmetini yani risaletini kime vereceğini gayet iyi bildiği beyan edilmektedir.

Hem Bakara 2/105’te hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen رَحْمَة rahmeh kelimesinden maksadın En‘âm 6/124’teki risâlet kelimesinin kullanılması nedeniyle “peygamberlik” olduğu görülmektedir. Bu âyetlere ilave olarak Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur; kesbî değildir.”

b) نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَع۪يشَتَهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında paylaştıran biziz.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili densizliklerini önceki cümlede inkârî bir soru ile cevapladıktan sonra, konuyu muhataplarının gündelik hayatlarına getirmekte, dünya hayatında geçimliklerini de aralarında kendisinin taksim ettiğini yani yarattığını bildirmektedir.

Söylenmek istenen şudur: İnsanların daha kendi rızıklarını temin noktasında belirleyici bir durumları yokken, bu noktada Yüce Allah kendilerine hiçbir şey sormamışken, bundan çok daha önemli olan ve mahza Allah’ın kontrolünde bulunan peygamber görevlendirme konusunda onlara danışması veya onların bu konuda söz söylemeleri hiç ama hiç hadlerine değildir.

2. وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا “Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini ötekine derecelerle üstün kıldık.” Yüce Allah risalet görevlendirme ve rızıkların taksimatı konusundaki tekliğini ve yetkinliğini beyan ettikten sonra, yine kudretine işaret etmek üzere insanlar arasında bir derecelendirme yaptığını da hatırlatmaktadır.

Bu çerçevede sözü edilen “derece derece üstün kılınmak” esasında insanların bir kısmına verilen ekonomik veya başka yönlerden oluşan farklılıklardır. Bunlar her kime fazladan verildiyse, bilinmelidir ki bunun sebebi muhatapların “imtihan edilmesi”dir. Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(33) geçmekte, “derecelerin yükseltilmesi”yle ilgili olarak da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(34)

Birileri fiziksel anlamda daha güçlü, diğerleri daha zayıf; birileri daha zeki, diğerleri daha az zeki; birileri daha zengin, diğerleri fakir vs. çeşitlilikler söz konusudur bu hayatta. Bu elbette dünya hayatının devamı için bir zorunluluktu. Çünkü herkes her konuda eşit olsaydı farklı olan herhangi bir göreve veya işe diğerleri razı olmaz, böylece düzen bozulur, kargaşa meydana gelirdi.

İnsanlar birbirlerine iş gördürecekler, hayatta bir anlamda iş bölümü yapılacak, birileri amir, birileri memur, birileri işveren, birileri işçi, birileri amir, diğerleri memur vs. olacak ki bu hayatın gidişiatı düzgün olabilsin. Herkes her konuda birbirine eşit olsaydı hiç kimse hiç kimsye hiçbir iş gördüremez, tarifi imkânsız sıkıntılar, telafisi imkânsız bozulmalar yaşanırdı.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سُخْرِيّ suhriyy kelimesi “istihdam etmek”, “yardımcı olmak”, “iş gördürmek”, “çalıştırmak”, “müsahhar kılmak” gibi anlamlar içermektedir. Mesele birini diğerine ezdirmek değil, aksine hayatın devamı için herkesin yapabileceğini yaparak birbirine doğrudan veya dolaylı olarak yardımcı olunmasını sağlamaktır. Bu kelimeye bazı âlimlerimiz “alaycılık” manası vererek kendilerine mal veya başka imkânlar verilenlerin diğerleriyle alay etmelerinin burada kast edildiği kanaatindedirler(35) ki bu görüş çok makul görünmemektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj, hayatın çeşitli şekillerde imtihanlardan oluştuğunu bildirmek olsa gerektir. Esasında birilerine fazla imkân verilmesi onların daha hayırlı olduğu manasına gelmez. Çünkü âyetin devam eden cümlesinde asıl hayırlılığın “Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği şeylerde olduğu” ifade edilmektedir.

Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/2’de açıkça bildirildiği üzere, insanların imtihanları standart değildir; Yüce Allah kime ne kadar ve ne türden imkânlar verdiyse onların imtihanı o şeylerle ilgili olarak şekillenecektir. Nimetler ve fırsatlar çeşitli olduğuna göre imtihanlar da elbette çeşitlilik arz edecektir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette derece yüksekliğinden söz edilmesi “fazilet”, “daha hayırlılık” manasında değil, muhtemelen hayatın rutin işleyişindeki bölümlemelere dikkat çekilmesi içindir.

3. وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “Rabbinin rahmeti (vahyi) onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden hayırlıdır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e verdiği risalet görevinin, yani ona ihsan ettiği rahmet ve merhametinin dünyevi gidişatla ilgili olarak diğer insanlara verdiği nimetler ve insanların bu hayatta biriktirip topladığı her ne varsa onların hepsinden mutlak olarak hayırlı olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen خَيْرٌ hayr kelimesi “daha hayırlı” şeklinde görece manası vermemekte, “mutlak anlamda hayr”ın kast edildiği anlaşılmaktadır. Burada beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın rahmetinin mutlak hayır olduğu ortaya konulmaktadır. Burada zikredilen “rahmet”, dünya hayatı bağlamında âyetin ilk cümlesinde yer alan gibi “risalet” yani peygamberlik manasına alınabilir. Ancak konu eğer mahşerle ilişkilendirilirse bu defa maksat mahşerde verilecek “cennet ödülü” olarak da yorumlanabilir.(36)

Her iki durumda da Yüce Allah’ın ikram edeceği şeyler dünyevi olarak insanların biriktirip durduğu her şeyden çok daha hayırlı ve kalıcıdır. Bu cümlenin mesajıyla uyumlu olacak şekilde Kasas 28/80’de şöyle buyrulmaktadır: “Yazıklar olsun size! İman edip iyi işler yapanlar için Allah’ın mükâfatı çok daha üstündür. Ona da ancak sabredenler kavuşturulabilir.” Dahası, Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlar da bu istikamettedir.

b) Dünyanın Ve İçindekilerinin Geçiciliği

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde insanların küfürde birleşip bir tek ümmet olması tehlikesi bulunmasaydı, Rahmân’ı inkâr edenlerin evlerinin tavanlarını, çıkacakları merdivenlerini, evlerinin kapılarını ve üzerine yaslanacakları koltukları gümüşten yapabileceğini, ayrıca kendilerine çeşitli zinetler de verebileceğini beyan etmekte, fakat bütün bunların sadece ve sadece dünya hayatının geçimliği olduğunu, âhiretin ise Rabbinin katında muttakilere yani duyarlı insanlara mahsus kılınacağını bildirmektedir.

ı. Gümüşten Tavanlar ve Merdivenler

وَلَوْلَآ اَنْ يَكُونَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمٰنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ “İnsanların küfürde birleşmiş tek bir ümmet olma (tehlikesi) bulunmasaydı, Rahmân’ı inkâr edenlerin evlerinin tavanlarını ve çıkacakları merdivenleri elbette gümüşten yapardık.”

Âyetteki وَلَوْلَآ اَنْ يَكُونَ ve levlâ en yekûne ifadesi “eğer (şöyle) olmamış olsaydı”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanlar”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek ümmet, tek bir çeşit topluluk”; لَجَعَلْنَا lece‘alnâ fiili “elbette yapardık, kılardık, yaratırdık”; لِمَنْ يَكْفُرُ limen yekfuru ifadesi “inkar eden(ler) için”; بِالرَّحْمٰنِ bi’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’ı, merhamet kaynağı Allah’ı”; لِبُيُوتِهِمْ libuyûtihim ifadesi “evleri için, evlerine”; سُقُفًا sükufen sözcüğü “tavanlar”; مِنْ فِضَّةٍ min fıddatin ifadesi “altından”; وَمَعَارِجَ ve me‘ârice sözcüğü “ve merdivenler”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onların üzerlerine”;يَظْهَرُونَ yazherûne fiili ise “çıkmaktadırlar, çıkabilecek (oldukları)” demektir.

Burada bütün insanların küfürde toplanma riski olmasaydı dünyayı isteyenlere her şeyin fazlasıyla verilebileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanların dünya hayatlarında sahip kılındıkları her bir şeyi kendisinin verdiğini beyan ettikten ve rahmetinin diğer toplanan her ne varsa hepsinden çok daha hayırlı olduğunu ifade ettikten sonra, gücünün nelere yettiğini dile getirmektedir. Bu çerçevede, insanların nankörlükte, sınırsız zenginlikte, duyarsızlıkta, küfre rağbette(37) tek bir topluluk haline gelme ihtimali olmasaydı Rahmân’ı inkâr edenlerin evlerinin tavanlarını ve üzerlerine çıktıkları merdivenleri gümüşle donatabileceğini belirtmektedir.

Kur’ân’da üç kez(38) yer alan sakf kelimesinin çoğulu olan سُقُف sükuf kelimesi sadece bu âyette geçmekte ve “tavanlar” manasına gelmektedir. Bir kez de Me‘âric 70/3’te geçen مَعَارِج me‘âric sözcüğü ise “merdivenler, asansörler” demektir. Onların فِضَّة fıddah yani “gümüş”ten yapılması ise debdebe ve dünyalık manasında kullanılan sembolik bir ifadedir. Verilmek istenen mesaj, inkârcılara dünyada en kıymetli şeylerden bile verilebileceği, sadece dünyaya inandıkları ve mahşeri reddettikleri için onların bu türden zenginlik ve ihtişam sahibi kılınabilecekleridir.

Yüce Allah’ın vereceği ikramları tercih etmeyip dünyalıklar peşine koşanların şaşalı durumlarına gıpta nedeniyle onlar gibi olma isteğine kapılma riski olmasaydı sadece dünyayı isteyenlere istediklerinden çok daha fazlasını vermeye gücünün yeteceği ifade edilmektedir. Önceki âyette verilen bilgiyle bağlantılı olarak, insanlar arasında hayat gereklerini Yüce Allah’ın taksim ettiği ve birbirlerini çeşitli işlerde istihdam etsinler diye birbirlerine derece veya oran farkına sahip kılındıkları ifade edilmektedir.

Ardından da Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin onların toplayıp biriktirdiği her ne varsa hepsinden çok daha hayırlı olduğu üzerinde durulmaktadır. İşte bununla bağlantılı olacak şekilde bu âyette de toplumsal düzenin sarsılmasına sebep olacak tekdüzelik tehlikesi bulunmasaydı Yüce Allah’ın inkârcı nankörlere akla hayale gelmeyecek şekilde çeşitli nimetler verebileceği bildirilmektedir.

Sınırsız zenginlikler insanların önlerine serilseydi bütün insanların buna tamah etmiş olacağı, şeytani bir toplum haline dönüşecekleri, küfür ve nankörlükte ittifak edecekleri, çünkü Nisâ’ 4/28’de belirtildiği gibi “insanın zayıf yaratıldığı”, dahası İsrâ’ 17/11’de geçtiği üzere “hayrı ister gibi şerri isteyebileceği” ve Enbiyâ’ 21/37’de beyan edildiği üzere “aceleci yaratılışı” gibi nedenlerle insanoğluna beklediği türden imkânlar verilmediği ifade edilmektedir.

Kasas 28/79’da zikredildiği üzere Kârûn’un sahip kılındığı servete karşı sadece dünya hayatını isteyenlerin şöyle bir özleminden söz edilmektedir: “(Kârûn), debdebe ve ihtişamı içinde kavminin karşısına çıkmıştı. Dünya hayatını arzulayanlar ‘Âh, keşke Kârûn’a verilenin benzeri bize de verilseydi; gerçekten o çok büyük bir payın (servetin, devletin) sahibidir!’ demişlerdi.” İşte sadece dünyayı umanların durumu bu şekilde örneklerdirilmektedir.

Bu derin yanılgıya karşılık, böylelerine ilim ehlinin verdiği cevap Kasas 28/80’de şu şekilde zikredilmektedir: “Yazıklar olsun size! İman edip iyi işler yapanlar için Allah’ın mükâfatı çok daha üstündür. Ona da ancak sabredenler kavuşturulabilir.” İşte bu cümle daha önce yorumladığımız son âyetin son cümlesinde verilen mesajla bire bir uyumludur.

ıı. Kapılar, Koltuklar ve Mücevherler

وَلِبُيُوتِهِمْ اَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِؤُ۫نَ وَزُخْرُفًا “Evlerinin kapılarını ve üzerine yaslanacakları koltukları da (gümüşten yapardık). (Onlara çeşitli) ziynetler (verirdik).”

Âyetteki وَلِبُيُوتِهِمْ ve libuyûtihim kelimesi “ve onların evleri için, evlerine”; اَبْوَابًا ebvâben kelimesi “kapılar”;وَسُرُرًا ve süruran sözcüğü “ve koltuklar”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onların üzerlerine”; يَتَّكِؤُ۫نَ yettekiûne fiili “yaslanmaktadırlar, yaslanabilecekleri”; وَزُخْرُفًا ve zuhrufen kelimesi ise “ve mücevher, zinet” demektir.

Burada dünyalıklar bağlamında daha başka nimetlerin de verilebileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bütün insanların aynı nankörülükte buluşma tehlikesi olmasaydı inkârcı ve nankör insanlara yönelik verebileceği başka şeylerden de söz etmekte, bu bağlamda evlerinin kapılarını ve üzerlerine yaslanacakları sürur yani “sedirlerini, kanepelerini, koltuklarını, sandalyelerini” de gümüşten yapabileceğini, daha başka süsler de yaratabileceğini ifade etmektedir.

Âyetteki سُرُرٍ sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler”, “tahtlar”, “koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(39) cennetlikler için kullanılmaktadır. Bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/34’te ise “(dünyadaki) tahtlar” anlamında zikredilmektedir.

Sûreye adını veren ve Kur’ân’da dört kez(40) zikredilen زُخْرُف zuhruf kelimesinin de yer aldığı bu ifadede, dilemesi halinde Yüce Allah’ın daha nice mücevherlerden süslü eşya, altın vs. zinetlerle bezenmiş şeyler yaratabileceğini beyan ederek dünyalıkların esasında geçici olduğunu, aldatıcı bir durumlarının bulunduğunu ifade etmek istemektedir. Zaten devam eden âyette de dikkat çekilen husus budur.

ııı. Dünya ve Âhiret Mukayesesi

وَاِنْ كُلُّ ذٰلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّق۪ينَ “Bütün bunlar, sadece dünya hayatının geçimliğidir. Ahiret ise Rabbinin katında muttakîlere (duyarlı olanlara) özeldir.”

Âyetteki وَاِنْ كُلُّ ذٰلِكَ ve in küllü zâlike tamlaması “onların hepsi değildir”; لَمَّا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا lemmâ metâ‘u’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının geçimliğinden başka bir şey”; وَالْاٰخِرَةُ ve’l-âhıratü kelimesi “ve âhiret ise”; عِنْدَ رَبِّكَ ‘ınde rabbike tamlaması “senin Rabbinin katında”; لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne ifadesi ise “takva sahipleri için(dir), duyarlı olanlar için(dir)” demektir.

Burada dünyalıklara göre âhirette verilecek ödüllerin mutlak manada hayırlı oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ كُلُّ ذٰلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Bütün bunlar, sadece dünya hayatının geçimliğidir.” Yüce Allah nankörlere yönelik olarak dünyalık anlamında akla hayale gelmeyecek düzeyde çeşitli imkânlar verebileceğini, buna gücünün yeteceğini ifade ettikten sonra, bütün bunların dünya hayatında geçerli olacak geçici şeyler olduğunu, oysa Allah katındaki ödüllerin verileceği âhiretin muttakiler için çok daha kalıcı ve hayırlı olduğunu ifade etmektedir.

Dünya hayatının da dünyalıkların da geçici oluşuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Zuhruf 43/29. âyette gerekli açıklamalarımızı yaptığımız için burada benzer şeyleri yinelemek istemiyoruz.

Şûrâ 42/36’da da ifade ettiğimiz üzere, âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez geçmekte(41) ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kelime dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Bu âyette yer alan اِنْ in ve لَمَّا lemmâ edatlarının kullanımı Yâsîn 36/32 ve Târık 86/4’te de yer almaktadır. İlgili âyetlerde de açıkladığımız üzere, bu edatların birlikte kullanımı nedeniyle iki temel yaklaşım söz konusu edilebilir:

a) İlkine göre baştaki اِنْ in edatı مَا mâ, yani olumsuzluk manası verirse لَمَّا lemmâ edatı اِلَّا illâ manasına alınır ki bu durumda cümlede nefyü istisna yoluyla hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade söz konusu edilmiş olur ve anlam “bütün bunlar sadece ve sadece dünya hayatının geçimliğidir” şeklini alır.(42)

b) Diğer ihtimale göre ise baştaki اِنْ in edatı اِنَّ inne edatının hafifletilmiş yani şeddesi düşürülmüş hali olarak kabul edilir; لَمَّا lemmâ ifadesindeki lâm/le “pekiştirici edat” manasına alınırken مَا mâ harfi ise zâid kabul edilmiş olur. Bu durumda da cümle “Bütün bunlar muhakkak ki dünya hayatının geçimliğidir” şeklinde pekiştirilmiş bir ifadeye sahip bir mana içerir.(43) Bu ihtimalin yani baştaki in edatının inne manasına gelebileceğinin bir delili Hûd 11/111’de söz konusudur.

2. وَالْاٰخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّق۪ينَ “Ahiret ise Rabbinin katında muttakîlere (duyarlı olanlara) özeldir.” Yüce Allah dünya hayatının ve dünyalıkların geçici olduğunu beyan ettikten sonra, âhiret hayatında söz konusu edilecek ödüllerin muttakilere ayrıldığını bildirmektedir. Bu ifade daha önce yorumladığımız Zuhruf 43/32. âyetin son cümlesinde verilen mesajla uyumludur. Nisâ’ 4/77, Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlar da bu istikamettedir.

Yüce Allah katında ve Allah katından olan şeyler elbette çok mutlak manada hayırlıdır ve kalıcıdır. Ona göre dünyalıkların hiçbiri âhirette verilecek ödüllerle asla ve asla mukayese dahi edilemezler. İşte muttaki insanlar yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı insanlar dünya ve âhiret mukayesesini doğru yapıp mahşerdeki ödülleri tercih edenlerdir; âhiret ve oradaki ödüller de elbette onların olacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/126, 196, 236; Nisâ’ 4/24; En‘âm 6/128; Tevbe 9/69; Yûnus 10/98; Hûd 11/3, 48, 65; İbrâhîm 14/30; Hıcr 15/3, 88; Nahl 16/55; Tâhâ 20/131; Enbiyâ’ 21/44; Furkân 25/18; Şu‘arâ’ 26/205, 207; Kasas 28/61; ‘Ankebût 29/66; Rûm 30/34; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16, 28, 49; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Zuhruf 43/29; Ahkâf 46/20; Muhammed 47/12; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46. 2 - Şu‘arâ’ 26/207; Ahzâb 33/16. 3 - Bakara 2/36, 240; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Ra‘d 13/26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 4 - Bakara 2/236, 241. 5 - Nisâ’ 4/102; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17; Nûr 24/29. 6 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, m-t-‘a maddesi.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/196 Bakara 2/236 Nisâ 4/24 En‘âm 6/128 Tevbe 9/69 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Hûd 11/48 Hûd 11/65 İbrâhîm 14/30 Hicr 15/3 Hicr 15/88 Nahl 16/55 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/44 Furkân 25/18 Şu‘arâ 26/205 Şu‘arâ 26/207 Kasas 28/61 ‘Ankebût 29/66 Rûm 30/34 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Ahzâb 33/28 Ahzâb 33/49 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Zuhruf 43/29 Ahkâf 46/20 Muhammed 47/12 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46 Şu‘arâ 26/207 Ahzâb 33/16 Bakara 2/36 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Bakara 2/236 Bakara 2/241 Nisâ 4/102 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Nûr 24/29
• 7 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 8 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 9 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 10 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 11 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 12 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 13 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 14 - Dühân 44/14. 15 - Sâd 38/4. 16 - Mutaffifûn 83/32. 17 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 18 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 19 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 20 - Müddessir 74/24. 21 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 22 - Enbiyâ’ 21/5. 23 - Sebe’ 34/43. 24 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 25 - Furkân 25/4-6. 26 - Tekvîr 81/25. 27 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 28 - Hâkka 69/41-42. 29 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 30 - En‘âm 6/8; İsrâ’ 17/92; Furkân 25/21. 31 - Semerkandî, age., III, 256; Taberî, age., XXV, 65-66; Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
  • En‘âm 6/8 İsrâ 17/92 Furkân 25/21
• 32 - Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
• 33 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 34 - Bakara 2/253; En‘âm 6/83, 165; Yûsuf 12/76; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/253 En‘âm 6/83 En‘âm 6/165 Yûsuf 12/76 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Mücâdele 58/11
• 35 - Semerkandî, age., III, 256.
• 36 - Taberî, age., XXV, 67; Zemahşerî, age., IV, 242.
• 37 - Semerkandî, age., III, 257; Taberî, age., XXV, 68; Zemahşerî, age., IV, 243. 38 - Nahl 16/26; Enbiyâ’ 16/32; Tûr 52/5.
  • Nahl 16/26 Nahl 16/32 Tûr 52/5
• 39 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13
• 40 - En‘âm 6/112; Yûnus 10/24; İsrâ’ 17/93; Zuhruf 43/35.
  • En‘âm 6/112 Yûnus 10/24 İsrâ 17/93 Zuhruf 43/35
• 41 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 42 - Taberî, age., XXV, 72.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 43 - Semerkandî, age., III, 257.