Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde çeşitli sıfatlara yeminlerinin ardından kudretini gündeme getirmekte, şaytanların vahye müdahale edememesine, yüce makamın korunmuşluğuna, vahiy konusunda bazı şeytani düşüncelere sahip olanların yanlış şeyler düşündüklerine dair çeşitli açıklamalara yer vermektedir.

a) Vahyin Etkinliği ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde saf saf dizilenlere, kötülüklere engel olanlara ve vahyi aktaranlara yemin ettikten sonra, Allah’ın tek ilah oluşunu, göklerin, yeryüzünün, ikisi arasındakilerin ve bütün doğuların Rabbi olduğuna dair bilgiler vermektedir.

ı. Üç Sıfata Yemin

وَالصَّآفَّاتِ صَفًّا فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا “Yemin olsun: Sıra sıra dizilenlere, engel olanlara ve Zikr (Kur’an) okuyanlara ki.”

Buradaki وَالصَّآفَّاتِ ve’s-sâffâti kelimesi “dizilenlere yemin olsun”; صَفًّا saffen kelimesi “saf saf, saf halinde”; فَالزَّاجِرَاتِ fe’z-zâcirâti kelimesi “engel olanlara (yemin olsun)”; زَجْرًا zecran kelimesi “tam anlamıyla engel olarak”; فَالتَّالِيَاتِ fe’t-tâliyâti kelimesi “okuyanlar(a yemin olsun)”; ذِكْرًا zikran sözcüğü ise “zikri, vahyi” demektir.

Burada çeşitli sıfatlar zikredilmekte, onların önemi gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyet grubundakine benzer yemin ifadeleri Zâriyât 51/1-4, Murselât 77/1-5, Nâzi‘ât 79/1-5 ve ‘Âdiyât 10/1-3’te de yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda yemin edilen üç sıfatın neleri karşıladığının açıkça zikredilmeme nedeni, Kur’ân âyetleri üzerinde düşünmenin bitmemesi gerektiğini göstermek olabilir. Çünkü “kesin anlamı şudur” denemeyeceği için, bu tür âyetler hakkında sözün bitmeyeceğini belirtmekte yarar vardır.

Bunların farklı varlıklar mı olduğu, yoksa aynı şeyin değişik özelliklerini mi ifade ettikleri noktasında çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Biz yemin edilen varlıklar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğu gerçeğinden hareket ederek yorumlar yapmaya çalışacağız.

Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de “Kur’ân’daki yeminler” konusunu etraflı bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyecek, sadece şu hususu hatırlatmakla yetineceğiz: Kur’ân’da yeminlerin yer alması, yemin sonrası mesajın büyük önem arz ettiğini ve sıra dışı bir mahiyette olduğunun bir göstergesidir.

Sâffât sûresinin ilk üç âyetinde sözü edilen hususları önce genel kanaatler şeklinde ele alacak, ardından daha detaylı bilgiler aktarmaya, bu arada sonunda kendi kanaatimizi de belirtmeye çalışacağız.

2. Genelde âlimlerimizin bu üç âyete yaklaşımı bunların farklı varlıklar olabileceği şeklindedir:

a)وَالصَّآفَّاتِ صَفًّا “Saf saf dizilenlere yemin olsun.” Yüce Allah saflar halinde dizili olan varlıklara yemin etmektedir. Kur’ân’da yedi kez(1) geçen صَفّsaff kelimesi “gruplar halinde” manasına gelmektedir. Âyette geçen الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinin saffeh kelimesinin cemu’l-cem‘i yani “çoğul kalıbın da çoğulu” olduğu ifade edilmektedir.(2) Saf saf dizilenlerin neler olduğu konusunda çeşitli ihtimaller dile getirilmektedir.

- Maksadın “melekler” olduğu İbn Abbâs’ın görüşü olarak verilmektedir.

- Sâffât 37/165. âyetteki kullanımdan hareketle, bunların “ilâhi emre amade olarak saf saf dizili olanlar” manasında hem “melekler” hem de “insanlar” olduğu da söylenebilir.

- Saff 61/4’te geçtiği gibi, bunların savaşlarda saf halinde dizilen “müminler” olduğu da beyan edilmektedir.

- Kehf 18/48’den hareketle, bunlardan maksadın mahşer şartlarında saf halinde Yüce Allah’a arz edilecek “ümmetler” olduğu söylenebilir.

- Fecr 89/22 gereği, bunlar mahşerdeki yargılamada saf saf şeklinde dizili duran “melekler” de olabilirler.

- Nûr 24/41 ve Mülk 67/19’dan destek alarak, bunların saf halinde dizilmiş şekilde “uçan kuşlar” olduğu da belirtilmektedir.

Bütün bu kullanımlardan hareketle, mescitlerde saf halinde namaza durmanın faziletine buradan bir işaret olduğu da beyan edilmiştir.(3)

b) فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا “(Tam anlamıyla) engel olanlara (da yemin olsun).” Bu ifade hakkında da bazı ihtimaller dile getirilebilir.

- Buradaki ifade “menedenler, engelleyenler” anlamında şeytanların vahye müdahalesini engelleyen “melekler” de olabilir.(4)

- Bu ifade meleklerin bulutları birbirine katıp yağmur yağdırmasıyla da ilişkilendirilebilir.(5)

- Bu ifade insanlardan gelebilecek kötülükleri meleklerin engellemesiyle de ilişkilendirilebilir.

- Vahiyde yer alan nehyedici yani engelleyici ve yasaklayıcı mesajlar olabileceği de beyan edilmiştir.

- Bunların bütün ilâhî mesajlar olduğu da söylenmiştir.

- Bu son yaklamış doğrultusunda insanlara vahyi ulaştırıp onları isyandan, çirkinliklerden engellemeye çalışan peygamberler ve âlimler de bu noktada maksat olarak görülebilmiştir.(6)

c) فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا “Zikir okuyanlara (da yemin olsun).” Bunun vahyi peygamberlere okuyan “melekler” veya eski kitaplar dâhil vahiy okuyan “müminler” olduğu ifade edilmektedir.(7)

3. Bazı âlimlerimiz ise bu üç hitabın aynı mevsufu yani aynı varlıkları nitelendirdiği kanaatindedirler.

a) Maksat “melekler” olabilir. İbn Mes‘ûd ve İmâm Mücâhid’den gelen görüşe göre bu üç âyette de sözü edilenler “melekler”dir.(8) Bu yaklaşıma göre;

- İlk âyetten maksat şudur: Bunlar ibadet etmek için veya Yüce Allah’ın emrinin kendilerine ulaşması için kanatlarını açarak saf halinde semada dururlar. Bunların saf oluşu kendi aralarındaki derece farkını da ortaya koyuyor olabilir.

- İkinci âyetteki hitap meleklerin yağmur bulutlarını sevk etmesi veya ilham yoluyla insanların kalplerine tesirleridir. Buna göre meleklerin insanları şeytan kaynaklı isyanlardan, günahlardan ve kötülüklerden engellemeleri kastedilmektedir.

- Üçüncü âyetteki maksat ise meleklerin ilahi vahiyleri peygamberlere okuyup aktarmalarıdır.

Konuyu “melekler” şeklinde anlayanların yanında buna itiraz eden âlimler de vardır. Meselâ Ebû Müslim el-Isfehânî bu varlıkların melek olamayacağını, çünkü ifadelerde bir müenneslik ihtimali bulunduğu için meleklere bu anlamda cinsiyet nispet edilmesinin yanlış olduğunu ifade etmektedir.(9)

b) Maksat “âlimler” olabilir. Râzî’nin izahına göre, sûrenin ilk âyetlerinde konusu edilen varlıkların âlimler olma ihtimali de vardır. Buna göre;

- İlk âyette âlimlerin “saf saf dizilmesi” insanları Yüce Allah’ın dinine davet etmeleridir.

- İkinci âyette onların tam anlamıyla “menetmesi” insanları şüpheli ve şehevî şeylerden engellemeye çalışmalarıdır.

- Üçüncü âyette geçen “zikri okumaları”na gelince bu da onların Yüce Allah’ın dinine davet ve Allah’ın kanunlarına göre amel etmeye teşvik ile meşgul olmalarıdır.

c) Maksat “mücâhidler” olabilir. Buna göre;

- Mücahidlerin “saf saf dizilmesi” savaştaki düzenli halleridir. Saff 61/4’te de işaret edilen budur.

- “Engelleyici olmaları” savaşlarda bineklerinin çıkardığı düşmanı korkutucu ve düşmanlıktan vazgeçirmeye vesile olabilecek naralarıdır.

- “Zikri tilavetleri” ise mücahidlerin savaş esnasında Kur’ân okumaları, zikretmleri, tehlîl (lâ ilâhe illellâh) demeleri ve çeşitli teşbih ve takdisleridir.

d) Maksat “Kur’ân âyetleri” de olabilir. Buna göre;

- Âyetlerin saf halinde dizili olmaları Yüce Allah tarafından belirlenmiş ve insanlarca değiştirilemeyecek olan konu farklılıklarıdır. Konuların saf hali belirli alanlarda dizili olan insanlara benzetilmektedir.

- Âyetlerin “menedicilikleri” insanları kötü ve olumsuz fiiillerden engellemeleridir.

- “Zikir okumaları”na gelince bu da iyi ve güzel amellere yönelmenin farz olduğuna delalet eden âyetleri aktarmak üzere içeriğinde barındırmasıdır. Âyetlerin okuyucu olması İsrâ 17/9’daki gibi “tek doğruya hidayet etmesi” gibidir.(10)

e) Bu ihtimaller çerçevesinde baktığımızda Murselât 77/1-5 ve Nâzi‘ât 79/1-5’te de beyan edeceğimiz gibi, maksadı “vahiy” ile ilişkili görmenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Bu durumda vahyin konular itibariyle düzenli yapısına ve insanları düzene sokmasına, insanları kötülüklerden engelleyen özelliklerine ve nihayet mecazi anlamda gerçeği hatırlatan aktarımlarına dikkat çekildiğini söyleyebiliriz. İlk âyetteki vâv harfinden sonra diğer âyetlerin başına fâ/fe harfinin getirilmesinin muhtemel sebebi iki ve üçüncü âyetteki mesajın ilk âyetin sonuçları olmasıdır.

Vahyin saf ve düzenleyici yapısı insanları kötülüklerden engellemeye ve onların gerçeklerden öğütler almasına vesile olacaktır. Vahyin böyle bir içerikte düzenlenmesinin sebebi ve hedefi onun dönüştürücü misyonudur. İlk indirildiği dönemde insanları nasıl değiştirip dönüştürdüyse bu özelliğini devam ettirmekte olduğu için, yeniden aynı etkileri meydana getireceği bilinmeli ve ondan bu doğrultuda istifade edilmelidir. Gerçeği elbette Yüce Allah bilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Tekliği ve Her Şeyin Rabbi Oluşu

اِنَّ اِلٰهَكُمْ لَوَاحِدٌ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ “Şüphesiz ki ilahınız tektir. Hem göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbidir hem de doğuların Rabbidir.”

Buradaki اِنَّ اِلٰهَكُمْ inne ilâheküm tamlaması “muhakkak ki sizin ilahınız”; لَوَاحِدٌ levâhıdün kelimesi “elbette tek(tir)”; رَبُّ السَّمٰوَات rabbu’s-semâvâti tamlaması “göklerin de Rabbi(dir)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünün de (Rabbidir)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisi arasındakilerin de”; وَرَبُّ الْمَشَارِقِ ve rabbu’l-meşârıkı tamlaması “ve doğuların da Rabbi(dir)” demektir.

Burada yeminlerin cevabı olan cümleler yer almakta ve Yüce Allah’ın tekliği ve kudreti gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اِلٰهَكُمْ لَوَاحِدٌ “Şüphesiz ki ilahınız tektir.” Yüce Allah, sûrenin başındaki yeminlerin gerekçesini ifade bağlamında tek ilâhın kendisi olduğuna yemin etmektedir. Bilindiği üzere, muhatapların bir konudaki şüphesi veya karşı çıkışları ne kadar güçlü ise onlara karşı yapılan yeminler de o nispette güçlü ve gereken sayıda yapılmaktadır.

a) Mekkeli müşriklerin Allah inancı bulunmasına rağmen O’nun peşi sıra başka varlıklara da ilahlık payesi verdikleri için Yüce Allah Mekkî sûrelerde bu konuyu işlemektedir. Kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını yemin cümleleriyle ifade etmekte, hem yemin ettiği varlıklara hem de onları yaratan güç olması bakımından kendisine yemin etmektedir.

Konuyla ilgili olarak daha önce incelediğimiz Bakara 2/163’te şöyle buyrulmaktadır: “İlâhınız bir tek ilahtır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), Rahmân’dır; Rahîm’dir.” Mekkeli müşriklerin 360 civarındaki puta tapındığı, Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, Hıristiyanların Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sandığı, yine müşriklerin Yüce Allah’a melekleri kız çocukları olarak isnat ettiği, ayrıca cinlerle Allah arasında nesep bağı olduğunu kabul ettikleri bir ortamda Yüce Allah bütün bunların yanlış olduğunu beyan bağlamında hepsine cevap vermekte ve ilahın tek olduğunu ve O’ndan başka hiçbir ilahın bulunmadığını ilan etmektedir.

b) Yüce Allah’tan başkasına ilahlık isnat edenlerin, çeşitli putlara tapanların onlardan beklentilerinin de korkularının da yersiz olduğu ifade edilerek, böyle bir beklentinin de çekincenin de anlamsızlığı, çünkü tek ilâhın Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

c) Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden bir grubu da İhlâs sûresindedir: “De ki: O, Allah’tır; Tek’tir. Allah Samed’dir. Doğurtmamıştır ve doğurulmamıştır. O’nun dengi de yoktur.” Yüce Allah’ın tekliğiyle alakalı kelimelerden birisi İhlâs 112/1’de de geçen ehad sözcüğüdür; bir diğeri الْوَاحِد el-vâhıd “tek” kelimesidir.

Kur’ân’da Yüce Allah’la ilgili olarak bu kelime الْوَاحِد el-vâhıd şeklinde eliflâmlı olarak 6 kez(11); وَاحِد vâhıd şeklinde eliflâmsız olarak 16 kez(12) geçmektedir. Söz konusu sıfat الْوَاحِد el-vâhıd kalıbında geçtiği yerlerde “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi” anlamında الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıyla birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde yine Rabbimizin tekliği manasında وَحْدَه vahdehû ifadesi de 6 kez(13) geçmektedir.

الْوَاحِد el-vâhıd kelimesi Rabbimizin “tek” oluşunu, bu bağlamda ortağının, eşinin ve benzerinin bulunmayışını, yarattığı şeylere muhtaç olmayıp her şeyin kendisine muhtaç olduğunu ortaya koymaktadır. Tıpkı İhlâs sûresinin ilk âyetinde geçen اَحَد ehad kelimesi gibi الْوَاحِد el-vâhıd sözcüğü de “bir” manasından öte “tek” anlamını vermekte, böylece hem ikili veya üçlü ilâh şirkini reddetmeyi sağladığı gibi hem de eksik, yetersiz, yardıma muhtaç vs. türünden algıları dışlamaktadır.

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin yer alma sebebi budur.(14)

2. رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ “Hem göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbidir hem de doğuların Rabbidir.” Yüce Allah tek ilahlığını beyandan sonra bu cümleyi açıklamak üzere mahlûkatın rabbi olduğuna dikkat çekmektedir.

a)رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “O, göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbidir.” Kur’ân’da altı kez(15) geçen bu ifade bir anlamda bütün yaratılmışların rabbi olan kudretin ilah olmaya da layık olduğuna vurgu yapmaktadır. Yaratamayan ve mahlûkatın rabbi olamayan hiçbir kudret ilahlığa ve dolayısıyla kendisine ibadet edilmeye de layık değildir. Bu ifade aynı zamanda putperestlerin başka varlıklara tapınma gerekçelerinden birisi olan “onlardan korkma” duygularının da yersiz ve geçersiz olduğunu ortaya koymaktadır.

“Gökler, yeryüzü ve ikisinin arasındakiler” ifadesi esasında yaratılmış her şeyi içermekte ve her şeyin sahibinin de yaratıcısının da koruyup kollayanının da Yüce Allah olduğunu vurgulamaktadır. Kâf 50/38’de “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

b) وَرَبُّ الْمَشَارِقِ “Doğuların rabbidir.” Bu ifade ise bütün doğular, yani her yeni günün doğuşlarını içermektedir. Hayatın bütün değerlerini ve çeşitliliğini gösteren bir yapı ile her yeni gün insanlar hayata adeta yeniden başlamış olmaktadırlar.

Dahası Hz. İbrâhim muhataplarına meydan okurken “Yüce Allah’ın Güneş’in doğudan doğmasını sağladığını”(16) beyan edip batıdan batmasını söylememesinde de aynı mantık söz konusudur. Bu ifade zımnen “bütün batıları” da içermektedir, diyebiliriz.(17) Çünkü Kur’ân’da bu konuda çeşitli âyetler yer almakta ve “doğu” ile “batı” manasına gelen kelimeler birlikte kullanılmaktadır.

Bu tür ifadeler yani “doğunun ve betının Rabbi”, “iki doğunun ve iki batının Rabbi”, “doğuların ve batıların Rabbi” gibi ifadeler hakkında genel değerlendirmemizi Müzzemmil 73/9’da yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz:

Rahmân 55/17. âyette geçen, الْمَشْرِقَيْن el-meşrıkayni ve الْمَغْرِبَيْن el-mağribeyni kelimeleri “iki doğu ve iki batı” anlamında tensiye, yani “ikili” gelmişken, bazı âyetlerde müfred yani “tekil”,(18) diğer bazı âyetlerde ise “bütün doğular ve batılar”(19) şeklinde cemî‘, yani “çoğul” gelmişlerdir.

Bu ifadeler çeşitli konu içeriklerinde yer almaktadır. Buna göre örnek kullanımların bir kısmı “namazla, yapılacak iyiliklerle ve fedakârlıklar”la ilgilidir.(20) Bu örneklerde insanların ibadetlerindeki kalbî yönelişleri öne çıkartılmakta, yapacakları fedakârlıklarda asıl önemli olan hususun Yüce Allah rızası olduğu beyan edilmektedir. Diğer kullanımlarda ise Yüce Allah’ın kudreti ve her şeyin sahibi olduğu muhtevası söz konusudur.(21)

Bu âyetlerde ele alınan konu, Yüce Allah’ın bütün varlıkların Rabbi olduğu, O’nun sahipliğinin dışında başka hiçbir varlığın böyle bir iddiasının olamayacağıyla ilgilidir. Yüce Allah, A‘râf 7/128’de bütün yeryüzünün kendisine ait olduğunu ve dilediğini oraya vâris kılacağını beyan ederek, başka sahiplik iddialarının geçersizliğini ortaya koymaktadır.

b) Yüceler Âlemi ve İlahi Sistem

Yüce Allah, sûrenin 6-10. âyetlerinde yakın göğü gezegenlerle süslediğini, şeytanların müdahalesinden onu koruduğunu, şeytanların hiçbir şekilde mele-i a’lâ’ya yani “yüce topluluğa” kulak veremediklerini ve teşebbüs eden olursa onlarla ilgili şunların yaşanacağını bildirmektedir: “Kovulup atılarak her taraftan taşlanırlar. Onlar için sargın bir azap vardır. Ancak (meleklerin konuşmalarından) bir söz kapan olursa, onu da hemen delip geçen bir parlak ışık takip eder.”

ı. Yakın Göğün Süslenmesi ve Korunmuşluğu

اِنَّا زَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِز۪ينَةٍۨ الْكَوَاكِبِ وَحِفْظًا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ “Şüphesiz ki biz yakın göğü gezegenlerden (ve yıldızlardan) oluşan süsle süsledik. (Onu) isyankâr her şeytandan koruduk.”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; زَيَّنَّا zeyyennâ fiili “süslemiştik”; السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ tamlaması “yakın göğü”; بِز۪ينَةٍۨ bi zînetin kelimesi “(şöyle) bir (tür) süs ile”; الْكَوَاكِب el-kevâkibi kelimesi “gezegenlerin”; وَحِفْظًا ve hıfzan sözcüğü “ve koruma olarak, koruyarak”; مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ min külli şeytânin tamlaması “her şeytandan, her şeytanın müdahalesinden”; مَارِدٍ mâridin kelimesi ise “isyankar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın uzayı şekillendiren kudretine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا زَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِز۪ينَةٍۨ الْكَوَاكِبِ “Şüphesiz ki biz yakın göğü gezegenlerden (ve yıldızlardan) oluşan süsle süsledik.” Yüce Allah en yakın göğü gezegenlerle süslediğini beyan etmekte, bu arada göğü azgın, isyankâr her şeytandan, cinden koruduğunu bildirmektedir.

a) Bu konuyla ilgili olarak geniş bilgilendirmelerimizi Mülk 67/5’te yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Söz konusu âyette şöyle buyurulmaktadır: “Yemin olsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için yakıp kavurucu azabı hazırladık.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât sûresinin 6. âyette ز۪ينَةٍۨ الْكَوَاكِبِ zînetini’l-kevâkibi ifadesi kullanılmışken Mülk 67/5’te “kandiller” manasına gelen مَصَاب۪يح mesâbîh kelimesi kullanılmaktadır. Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle, maksadın “bütün gök cisimleri” olduğunu ve Yüce Allah’ın bunlarla en yakın göğü süslediğini söyleyebiliriz.

Zaten her iki âyetin başında yer alan زَيَّنَّا zeyyennâ fiilinin verdiği anlam da budur. Âyette hem زَيَّنَّا zeyyennâ fiilinin, hem de ز۪ينَة zîneh kelimesinin birlikte kullanım sebebi gök cisimlerinin gökyüzünde meydana getirdiği muhteşem ışık ve insanı hayretler içerisinde bırakan görüntüdür.

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/16’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Andolsun ki biz, gökte birtakım burçlar yarattık ve (ibret gözüyle) bakıp seyredenler için onu süsledik.” Benzer şekilde Kâf 50/6’da da şöyle buyrulmaktadır: “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç; onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz! Onda hiçbir eksik yoktur.”

b) Âyetteki اِنَّا زَيَّنَّا innâ zeyyennâ “Muhakkak ki biz süsledik” ifadesi, insanların kendi evlerini veya mabedlerini kandillerle süslemelerini hatırlatmakta ve insan kaynaklı süslemeye göre ilâhî süslemenin ihtişamını ve erişilmezliğini zihinlere kazımak istemektedir. Muhtemelen söylenmek istenen şudur: Asıl gerçek ve kalıcı süsü ancak ve ancak biz yaparız.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ “Yakın gök” ifadesi, bir sıfat tamlamasıdır ve “dünya seması” şeklinde değil de “yakın gök” karşılığıyla tercüme edilmelidir. Bu göğe “en yakın gök” denmesinin sebebi yedi göğün içinde yeryüzüne en yakın oluşudur.(22)

“Yakın gök” ifadesinden kasıt “kâinat” da olabilir; gözle gördüğümüz ve ay altı âlem denilen atmosfer içi gök de olabilir.(23) Burada önemli olan husus, “yakın gök” dendiğine göre uzaklarının da bulunduğunu gözden kaçırmamaktır. Mülk 67/3’te de zikredildiği üzere, Kur’ân’da sözü edilen “yedi kat gök” ifadesi, birden çok gök sisteminin bulunduğunun bir başka delilidir.

Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “çokluk” manasına almanın yanında “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet(24) vardır ve “yedi” rakamı hepsinde de zikredilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, o yedi gökten bize en yakın olanının süslendiğini beyandır.

2. وَحِفْظًا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ “(Onu) isyankâr her şeytandan koruduk.” Yüce Allah süslediğini beyan ettiği yakın göğü her isyankar şeytandan koruduğunu, dolayısıyla bu süslemenin bir anlamda garantiya alındığını beyan etmek istemektedir.

a) Yüce Allah Zâriyât 51/47’de beyan ettiği gibi, gökleri son derece güçlü bir şekilde bina etmiş, dolayısıyla onu her azgın şeytanın müdahalesinden korumuştur. Bu âyetin benzerleri, yani göklerin şeytan müdahalesinden korunduğuyla ilgili bilgiler başka bazı âyetlerde de yer almaktadır:

Hıcr 15/17: “Onu (gökyüzünü), taşlanmış (kovulmuş) her şeytandan koruduk.”

Fussılet 41/12: “Böylece onları (gökleri) iki günde yedi gök olarak yaratmış ve her göğe görevini vahyetmiştir. Biz, yakın göğü kandillerle ve koruma ile (koruyucu güçlerle) süslemiştik. İşte bu, güçlü, bilen (Allah)’ın takdiridir.”

Mülk 67/5: “Andolsun ki biz, yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık’te de yer almaktadır.

Cinn 72/8-9: “Biz, göğü de yokladık; fakat onu güçlü koruyucularla, ışık (ve alev) huzmeleriyle doldurulmuş bulduk. Hâlbuki (daha önce) biz, (haber) dinlemek için göğün (çeşitli, müsait) yerlerinde oturuyorduk; fakat şimdi kim (haber/bilgi) dinlemek isterse, kendisini takip eden bir alev huzmesi bulur.”

b) Âyette geçen كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ “Her isyankâr şeytan” ifadesi Mülk 67/5’te yer alan eş-şeyâtîn “şeytanlar” kelimesi ve Hıcr 15/17’deki külli şeytânın racîm “her kovulmuş şeytan” ifadesiyle birlikte düşünülmelidir.

Nisâ’ 4/117 ve Hacc 22/3. âyette geçen مَر۪يد merîd kelimesi, yorumunu yapmakta olduğmuz Sâffât 37/7’de مَارِد mârid kalıbında geçmekte, her üç âyette de şeytân kelimesinin sıfatı olarak kullanılmakta ve “inatçı”, “bozguncu”, “kaba”, “haddini bilmeyen”, “azgın”, “hayırla ilgisi olmayan”, “itaatten iyice uzak”(25) gibi anlamlar içermektedir. Bu arada Tevbe 9/101’de ise “(nifakta) azgınca ileri gitmek” manasında bu kelimenin meradû şeklinde fiil kalıbı kullanılmaktadır.

Buradan hareketle, maksadın sadece cinlerden olan şeytanlar değil, şeytanlaşmış insanlar olduğunu da söyleyebiliriz. Nitekim En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6. âyetlerin delaletiyle, insanlardan da şeytanlık yapanların, şeytanlaşmaya özenenlerin ve şeytan gibi diğer insanları saptırmaya çalışanlar müneccimlerin bulunduğu bilinmektedir. İşte Yüce Allah göğü her türlü şeytanın müdahalesinden koruduğunu beyan etmektedir.

ıı. Yüce Merkeze Ulaşılmaması

لَا يَسَّمَّعُونَ اِلَى الْمَلَاِ الْاَعْلٰى وَيُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ اِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَاَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ “Onlar yüce topluluğa kulak veremezler. Kovularak her taraftan atılırlar. Onlar için ebedî bir azap vardır. Ancak (meleklerin konuşmalarından) bir söz çalmaya kalkışan olursa, onu hemen delip geçen parlak bir ışık takip eder.”

Buradaki لَا يَسَّمَّعُونَ lâ yessemme‘ûne fiili “dinleyemezler, dinlemek isteyemezler, kulak veremezler”;اِلَى الْمَلَاِ الْاَعْلٰى ile’l-melei’l-a‘lâ tamlaması “en yüce meclise, melekler topluluğuna”; وَيُقْذَفُونَ ve yukzefûne edilgen fiili “ve atılırlar, kovulurlar”; مِنْ كُلِّ جَانِبٍ min külli cânibin tamlaması “her taraftan”;دُحُورًا duhûran kelimesi “kovularak”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır”; عَذَابٌ وَاصِبٌ ‘azâbün vâsıbün tamlaması “sürekli bir azap”; اِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ illâ men hatıfe’l-hatfete istisnası “bir şey kapmak isteyen(ler) hariç”; فَاَتْبَعَهُ fe etbe‘ahû fiili “onu da takip eder”; شِهَابٌ ثَاقِبٌ şihâbün sâkıbün tamlaması ise “yakıcı, delici bir ışık” demektir.

Burada şeytanların “yüksek meclis” demek olan mele-i a‘lâ’dan bilgi çalma girişiminde bile bulunamaması, aksi takdirede bunun sonuçlarının felaket olacağıyla ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَسَّمَّعُونَ اِلَى الْمَلَاِ الْاَعْلٰى وَيُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ “Onlar yüce topluluğa kulak veremezler. Her taraftan atılırlar.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا يَسَّمَّعُونَ lâ yessemme‘ûne fiili lâ yestemi‘ûne kalıbının şeddeli halidir ve “kulak verememek, dinleyememek, dinlemek isteyememek” gibi anlamlar içermektedir.(26) İbn Abbâs’a nispet edilen bir bilgiye göre, şeytanlar yüce meclisi dinlemek isterler, ancak dinleyemezlermiş.(27) Yüce Allah şeytanların gökten bilgi çalamayacaklarını, çünkü “en yüce meclis, melekler topluluğu” demek olan mele-i a‘lâ’ya kulak veremeyeceklerini beyan etmektedir.

Vahyin indirildiği dönemde Mekkeli müşrikler cinlerin ve dolayısıyla şeytanların gökten bilgi çaldıklarına inanırlardı. Bu inanışın doğru olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/210-212’de şöyle buyrulmaktadır: “Onu (vahyi, Kur’ân’ı) şeytanlar indirmemiştir; bu onlara yaraşmaz (onlara düşmez), zaten güçleri de yetmez. Onlar (şeytanlar), vahyi işitmekten kesin olarak uzak tutulmuşlardır.”

Bu bağlamda Yüce Allah bir önceki âyette göğün isyankâr her şeytandan korunduğunu beyan etmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise onların her taraftan kovulmakta olduklarını haber vermektedir. Benzer bir mesaj Hıcr 15/18’de şu şekilde zikredilmektedir: “Ancak kulak hırsızlığı yapan olursa, onun da peşine açık (parlak, yakıcı) bir alev yumağı takılır.”

Şeytanların her taraftan atılmaları, bilgi çalma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlandığı manasını içermektedir. Mülk 67/5’te yer aldığı üzere, yıldız veya gezegenlerin şeytanlar için kovucular olması ve şeytanların gökten bilgi çalma girişimleri hakkında Cinn 72/8-9. âyetlerde geniş açıklamalar yapacağımız için burada sadece ilgili âyetlerin mesajıyla yetineceğiz.

Gökler her isyankâr şeytandan korunmuştur; bu yüzden şeytanlar meleklerin oluşturduğu yüce meclisten bilgi çalamamakta, çalma girişimleri olursa da her taraftan kovulmakta oldukları bildirilmektedir.

2. دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ “Kovularak (her taraftan atılırlar). Onlar için ebedî bir azap vardır.” Bu cümle önceki âyetteki وَيُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ “her taraftan taşlanırlar” ifadesini açıklamakta, şeytanların kovulduklarını yeniden vurgulamakta, dolayısıyla bu konudaki en küçük bilgi kırıntısına bile sahip olmalarının mümkün olmadığı mesajını içermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen دُحُور duhûr kelimesi gerekçe veya durum bildiren bir konumdadır ve şeytanların taşlanmasının sebebinin “kovulmaları” olduğunu ortaya koymaktadır.(28) Bu ifade aynı zamanda Mülk 67/5’te geçen ve “kovucular” manasındaki rucûm kelimesiyle de benzer bir anlam içermektedir. A‘râf 7/18’de de geçtiği üzere Yüce Allah İblis’i huzurundan kovarken de mehdûran kelimesini kullanmıştır.

Âyetin devam eden kısmında şeytanlar için عَذَابٌ وَاصِبٌ ‘azâb-i vâsıb yani “sürekli bir azap” olduğu ifade edilmektedir.(29) Bir kez de Nahl 16/52’de geçen وَاصِب vâsıb kelimesi “sargın, devamlı” manasına gelmektedir. Bunun yani bilgi çalma girişiminde bulunan şeytana uygulanacak azabın ebedi olduğu pek çok âyette dile getirilmektedir.

Âyette bağlama uygun olarak verilmesi gereken ilk anlam, şeytanların yüce meclisi dinleyememeleri nedeniyle duydukları sürekli azaptır; ancak onların mahşerde de ebedî azaba atılacaklarında da şüphe yoktur. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli ifadeler halinde pek çok âyette(30) zikredilmektedir.

3. اِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَاَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ “Ancak (meleklerin konuşmalarından) bir söz çalmaya kalkışan olursa, onu hemen delip geçen parlak bir ışık takip eder.” Âyette bir bilgi hırsızlığı girişiminin akıbeti dile getirilmektedir.

a) Bu âyette geçen خَطِفَ الْخَطْفَةَ hatıfe’l-hatfete ifadesine “söz kapmak, hırsızlık yapmak” manası vermemizin sebebi aynı konunun işlendiği Hıcr 15/18’de اسْتَرَقَ السَّمْعَ isteraka’s-sem‘a “kulak hırsızlığı yapmak” ifadesinin kullanılmasıdır. Zira Hacc 22/31’de geçen ve hatıfe fiilinin muzari kalıbında olan tahtafu fiili de “kapıp götürmek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah burada herhangi bir şeytanın yüce meclise kulak verme girişiminde bulunması ve oradan en küçük bir bilgi kapması durumunda onu hemen “yakıcı bir ışığın” takip edip yakacağını haber vermektedir. Kulak hırsızlığı yapanların akıbeti hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi Hıcr 15/18’de de “kulak hırsızlığı girişiminde bulunanlar olursa onların da açık ve parlak bir alev tarafından engelleneceği” dile getirilmektedir.

b) Âyette geçen شِهَابٌ ثَاقِبٌ şihâbun sâkıbun tamlaması “yakıcı, delici bir ışık” manasına gelmekte, çarptığı kişiyi delik deşik edeceği ve yakıp küle çevireceği anlamını içermektedir. Hıcr 15/18’deki şihâbun mübînun “açık alev, ışın” tamlamasını da bu âyetle birlikte yorumlamak gerekmektedir. Târık 86/3’te de geçen es-sâkıb kelimesinin “delip geçen, karanlıkları delen” anlamında vahiy için kullanıldığını da hatırlatmak gerekmektedir.

Aynı konunun işlendiği Cinn 72/9’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Hâlbuki (daha önce) biz, (haber) dinlemek için göğün (çeşitli, müsait) yerlerinde oturuyorduk; fakat şimdi kim (haber/bilgi) dinlemek isterse, kendisini takip eden bir alev huzmesi bulur.” Bu âyette zikredilen ifade ise şihâben rasaden şeklinde “takip eden alev” manasında yer almaktadır.

Bütün bu ifadelerden anlaşılması gereken şudur: Vahyin indirildiği dönemde inanılan “gökten söz veya bilgi çalma girişimi”ne karşılık, Yüce Allah’ın kesin iradesi olmadan böyle bir girişimin başarılı olamayacağı ifade edilmekte ve kandillerin, yakıp delici alevlerin ilgili teşebbüsleri engelleyeceği beyan edilmektedir.

Bu arada konuyla ilgili âyetlerde yer alan “şeytanlar” ifadesi, yedinci âyette de değindiğimiz üzere, sanıldığı gibi sadece cinlerden oluşan şeytanlarla sınırlı değildir. En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6. âyetlerin delaletiyle, insanlardan da şeytanlık yapanlar, şeytanlaşmaya özenenler ve şeytan gibi diğer insanları saptırmaya çalışanların bulunduğu bilinmektedir.

Bu cümleden olarak, yıldızlara bakarak çeşitli bilgiler ortaya koymaya çalışan, bunu bir zan sebebi ve gayb hakkında ileri geri konuşma nedeni haline getiren, sonuçta insanların hayatı hakkında ahkâm kesen müneccimler de ayette kast ediliyor olabilir.(31)

Bu tür işler veya sözler gaybî konularda “gayba taş atmak” kavramıyla ilişkilendirilmekte ve tıpkı mağara delikanlılarının sayısıyla ilgili farklı kanaatler ortaya koyanların durumu gibi, bunlar da yaptıkları tahminler de reddedilmektedir.(32) Âyetin vermek istediği mesajın özü şudur: Vahiyden yoksun olduğu halde bir insan olarak gaybdan haber verme teşebbüsleri şeytanlıktır.(33)

Dipnotlar

• 1 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22. 2 - Taberî, age., XXIII, 33; Zemahşerî, age., IV, 32.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22
• 3 - Semerkandî, age., III, 135.
• 4 - Taberî, age., XXIII, 33-34. 5 - Zemahşerî, age., IV, 32. 6 - Semerkandî, age., III, 135. 7 - Semerkandî, age., III, 135; Taberî, age., XXIII, 34; Zemahşerî, age., IV, 32.
• 8 - Semerkandî, age., III, 136.
• 9 - Râzî, age., XXVI, 115.
• 10 - Râzî, age., XXVI, 116-117.
• 11 - Yûsuf 12/39; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/48; Sâd 38/65; Zümer 39/4; Mü’min 40/16. 12 - Bakara 2/133, 163; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19; Tevbe 9/31; İbrâhim 14/52; Nahl 16/22, 51; Kehf 18/110; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Sâd 38/5; Fussılet 41/6. 13 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • Yûsuf 12/39 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/48 Sâd 38/65 Zümer 39/4 Mü'min 40/16 Bakara 2/133 Bakara 2/163 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 Tevbe 9/31 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/22 Nahl 16/51 Kehf 18/110 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Sâd 38/5 Fussilet 41/6 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 14 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 15 - Meryem 18/65; Şu‘arâ’ 26/24; Sâffât 37/5; Sâd 38/66; Dühân 44/7; Nebe’ 78/37.
  • Kehf 18/65 Şu‘arâ 26/24 Sâffât 37/5 Sâd 38/66 Duhân 44/7 Nebe' 78/37
• 16 - Bakara 2/258. 17 - Taberî, age., XXIII, 35; Zemahşerî, age., IV, 33; Râzî, age., XXVI, 118.
  • Bakara 2/258
• 18 - Benzer kullanımlar için bk. Bakara 2/115, 142, 177, 258; Şu‘arâ’ 26/28; Me‘âric 70/40. 19 - Sâffât 37/5; Me‘âric 70/40. 20 - Bakara 2/115, 142, 177. 21 - Bakara 2/258; Şu‘arâ’ 26/28; Rahmân 55/17; Sâffât 37/5; Me‘âric 70/40.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177 Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Me‘âric 70/40 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40 Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177 Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Rahmân 55/17 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40
• 22 - Semerkandî, age., III, 136. 23 - İslâmoğlu, age., s. 1150’de 9. not. 24 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15
• 25 - Semerkandî, age., I, 339; Taberî, age., V, 280.
• 26 - Semerkandî, age., III, 137. 27 - Zemahşerî, age., IV, 34; Taberî, age., XXIII, 36.
• 28 - Taberî, age., XXIII, 39; Zemahşerî, age., IV, 34.
• 29 - Semerkandî, age., III, 137; Taberî, age., XXIII, 40; Zemahşerî, age., IV, 35; Râzî, age., XXX, 123. 30 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 31 - Râzî, age., XXX, 60.
• 32 - Kehf 18/22. 33 - İslâmoğlu, age., s. 1150’de 11. not.
  • Kehf 18/22