Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 149-166. âyetlerinde müşriklerin Allah’a çocuk isnatlarını, cinlerle Allah arasında nesep bağı kurduklarını, cehenneme atılacaklarını, sonrasında meleklerin bu tür isnatlara karşı esaslı cevaplarını hatırlatmaktadır.

a) Yüce Allah’a Çocuk İsnadı Yalanı

Yüce Allah, sûrenin 149-157. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin kendileri için erkekleri seçip melekleri Allah’ın kızları sanarak onları Allah’ın kız çocukları edindiğini iddia ettiklerini, “Allah çocuk edindi” diyerek bu noktada korkunç bir yalan ve iftira içerisinde bulunduklarını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın kızları erkeklere tercih ettiğini söyleyerek son derece hatalı bir hüküm verdikleri, gerçeği fark etmedikleri, delilsiz konuştukları şu şekilde beyan edilmektedir: “Ne oluyor size? Nasıl hükmediyorsunuz? (Gerçeği) hiç hatırlamıyor (düşünmüyor) musunuz? Yoksa sizin açık bir deliliniz mi var? Doğru sözlülerden iseniz kitabınızı getirin!”

ı. Meleklerin Allah’ın Kızları Olduğu İftirası

فَاسْتَفْتِهِمْ اَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ اَمْ خَلَقْنَا الْمَلٰٓئِكَةَ اِنَاثًا وَهُمْ شَاهِدُونَ “Onlara (müşriklere) sor: ‘Kızlar Rabbinin de erkekler onların mı?’ Yoksa onlar şahitken (onlar görürken) melekleri kız olarak mı yaratmışız!”

Buradakiفَاسْتَفْتِهِمْ fe’steftihim emri “onlara sor”; اَلِرَبِّكَ elirabbike sorusu “Rabbin için var mıymış, Rabbin’in miymiş”; الْبَنَات el-benâtü kelimesi “kızlar”; وَلَهُمُ ve lehum ifadesi “onlar için de var mı”; الْبَنُون el-benûne sözcüğü “erkekler”;اَمْ خَلَقْنَا em halaknâ fiili “yoksa biz yaratmış (mıyız)”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; اِنَاثًا inâsen sözcüğü “dişi, kız olarak”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar da (şöyle iken)”; شَاهِدُون şâhidûne kelimesi ise “(buna) şahitler olarak (ordalar mıydı)” demektir.

Burada müşriklerin asılsız isnatları ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Sâffât sûresinin ilk 74 âyetinde müşriklerle ilgili olarak onların inkarları ve mahşerdeki akıbetleri hakkında bilgi verdikten sonra, çeşitli peygamber kıssalarına yer vermişti. 149. âyetten itibaren ise yeniden baştaki konuya dönerek inkarcıların ve müşriklerin inanç bozukluklarına dair bilgiler vermektedir.

1.فَاسْتَفْتِهِمْ اَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ “Onlara (müşriklere) sor: Kızlar Rabbinin de erkekler onların mı?” Bu ifade Yüce Allah’ın yaratma kudretinin ele alındığı Sâffât sûresinin daha önce yorumladığımız 11. âyetine atıftır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek “Allah’a çocuk isnadı kabullerini” Mekkeli müşriklere sorgulatmaktadır.

Mekkeli müşriklerin en önemli inanç bozuklukları Yüce Allah’a çocuk isnat etmeleriydi. Necm 53/21. âyetinde genişçe ele alacağımız üzere, Mekkeliler, “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(1) yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır.

Öte yandan, 158. âyette de ele alacağımız gibi cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100’de bu tür iddialar hakkında da bilgiler verilmektedir. Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(2) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(3) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(4) Mekkeli müşriklerin en temel problemi bu noktada şekillenmekte ve Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanmaktalardı.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette açık ifadeler yer almaktadır.(5) Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(6) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(7) Hz. Peygamber, “eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını” beyan etmektedir.(8)

Mekkelilerin, Yüce Allah’ın kız çocukları olduğu iddilarıyla ilgili Nahl 16/57-59. âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz. “Onlar, kızların Allah’a ait olduğunu iddia ediyorlar. Hâşâ! Allah bundan münezzehtir. Beğendikleri de (erkek çocuklar) kendilerinin oluyor. Onlardan birine kız müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir. Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı kavminden gizlenir. Onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun, yoksa toprağa mı gömsün! Bakın ki, verdikleri hüküm ne kadar kötüdür!”

Bu âyet gurubunda müşriklerin beğenmedikleri kız çocuklarını Yüce Allah’a nispet edip, erkek çocuklarını kendilerine uygun görmeleri kınanmaktadır. Ayrıca kız çocuklarına karşı bu tutumları onların nasıl bir gaddarlık, yanılgı ve sapkınlık içinde olduklarını göstermektedir.

Bir taraftan kendileri kız çocuklarıyla anılmak istememektedirler; diğer taraftan da yaratıcı kabul ettikleri Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanarak anlaşılmaz bir tutum sergilemişlerdir. Onlara göre Yüce Allah’ın kızları sandıkları melekler onlara Allah katında şefaat edecekler. Yüce Allah bu iddiayı da Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te şiddetle reddetmektedir.

Melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan Mekkeli müşriklere çok önemli bir uyarı yapmak üzere devam eden âyette şöyle buyrulmaktadır:

2. اَمْ خَلَقْنَا الْمَلٰٓئِكَةَ اِنَاثًا وَهُمْ شَاهِدُونَ “Yoksa onlar şahitken (onlar görürken) melekleri kız olarak mı yaratmışız!” Yüce Allah meleklerin yaratılışını gündeme getirerek müşriklerin inancını reddetmekte ve meleklerin yaratılışına hiç kimesinin şahit kılınmadığını beyan etmektedir. Mekkeli müşrikler melekleri dişi varlıklar kabul ettikleri için Yüce Allah’a kız çocuk isnadında bulunmuşlardı.(9) İşte bu iddia reddedilmekte ve meleklerin yaratılışına şahit kılınmadıkları inkârî bir soru ifadesiyle beyan edilmek istenmektedir.

İstifhâm-ı inkârî denilen bu tür “soru cümleleri”nde maksat, muhataplardan cevap beklemek değil, soruya konu meselenin tersinin doğru olduğunu kendilerine kavratmaktır. Söylenmek istenen şudur: “Biz hiçbir şekilde hiç kimseyi meleklerin yaratılışına şahit kılmadık. Öyleyse onlara ‘dişi/kız’ muamelesi yapmak yaratana da yaratılışa da meleklere de iftiradır. Esasında melekler cinsiyetten uzak ve münezzeh varlıklardır.”

Konuyla ilgili çok açık bilgi içeren Zuhruf 43/15-20. âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, (Allah’ın) kullarından bir kısmını, O’nun bir parçası kıldılar. Gerçekten insan apaçık bir nankördür. Yoksa Allah, yarattıklarından kızları kendisine aldı da oğulları size mi ayırdı?! Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir. Süs içinde yetiştirilip savaş edemeyecek olanı mı istemiyorlar? (Onları Allah’ın parçası mı sayıyorlar?) Onlar, Rahmân’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Acaba meleklerin yaratılışlarını mı görmüşler! Bu şahitlikleri yazılacak ve sorguya çekileceklerdir. Dediler ki: Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık. Onların bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan söylüyorlar.”

Bu âyet gurubunda da dile getirildiği gibi, Yüce Allah müşriklerin bu anlamsız ve saçma tutumunu susturucu ifadelerle reddedip, Allah’ın kızları sandıkları meleklerin yaratılışına şahid kılınmadıkları için iftira ettiklerini beyan etmekte ve bundan dolayı sorgulanacaklarını bildirmektedir. Bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok âyet mevcuttur;(10) ancak konuyu Necm 53/21. âyette detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntıya girmek istememekteyiz.

ıı. Allah’ın Çocuk Edinmediği

اَلَآ اِنَّهُمْ مِنْ اِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللّٰهُ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ اَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَن۪ينَ “Dikkat edin! Şüphesiz ki yalan uydurarak ‘Allah çocuk edindi!’ diyorlar. Şüphesiz ki onlar yalancıdır. (Allah) kızları oğullara tercih mi etmiş!”

Buradaki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مِنْ اِفْكِهِمْ min ifkihim kelimesi “onların iftiralarından dolayı”; لَيَقُولُونَ le yekûlûne fiili “elbette (şöyle) demektedirler”; وَلَدَ velede fiili “doğurmuştur, çocuk edinmiştir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesi “elbette yalan konuşanlar(dır)”; اَصْطَفَى astafâ sorusu “seçmiş mi, tercih mi etmiş”; الْبَنَات el-benâti kelimesi “kızları”; عَلَى الْبَن۪ينَ ‘ale’l-benîne ifadesi ise “erkeklere” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı iddiaları cevaplanmakta ve yalancılıkları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّهُمْ مِنْ اِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللّٰهُ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Dikkat edin! Şüphesiz ki yalan uydurarak ‘Allah çocuk edindi!’ diyorlar. Şüphesiz onlar yalancıdır.” Bu âyetin başındaki اَلَا elâ edatı tenbih, dikkat çekme ve ciddi bir uyarı manası vermektedir. Ayrıca âyette yer alan اِفْك ifk ve sonundaki لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesinin başındaki lâm/le edatı, mananın güçlü bir şekilde beyan edildiğini, müşriklerin apaçık yalan konuştuklarını ve konunun önemini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendisine kız çocuk isnat etmelerini işte bu âyette cevaplamakta, onların iftira atmakta olduklarını ve yalan konuştuklarını beyan etmektedir. Bu konunun önemi nedeniyle ve bu iddianın ne kadar korkunç sonuçları olacağını beyan etmek üzere bazı âyetleri mutlak sûrette bilmek ve hatırda tutmak gerektiği kanaatindeyiz:

İsrâ’ 17/40: “(Ey müşrikler!) Rabbiniz, erkek çocukları size ayırdı da, kendisi meleklerden kız çocuklar mı edindi! Gerçekten siz, (vebali) çok ağır bir söz söylüyorsunuz.”

Kehf 18/4-5: “Allah çocuk edindi, diyenleri de uyarmak için (vahiy indirilmiştir). Ne onların ne de atalarının bu konuda bilgisi var! Ağızlarından çıkan bu söz ne büyüktür (çirkindir)! Yalandan başka bir şey söylemiyorlar.”

Meryem 19/88-95: “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler. Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız. Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Oysa çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz. Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Hem mealini naklettiğimiz âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduklarımızda müşriklerin bu konuda son derece büyük bir hatanın ve iftiranın içerisinde bulundukları açıkça ortaya konulmakta, durum gözler önüne serilmektedir.

2. اَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَن۪ينَ “(Allah) kızları oğullara tercih mi etmiş!” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Nahl 16/57, İsrâ’ 17/40, Zuhruf 43/16 ve Necm 53/21 gibi âyetlerde yer almaktadır. Yüce Allah müşrik algısını yeniden reddetmek üzere erkekleri dışlayıp kızları kendisine çocuk edindiği iddialarını bu defa soru kalıbında, ancak muhatapları kınayıcı bir üslupla yeniden dile getirmekte “Demek ki Allah erkek çocukları beğenmeyip kızları onlara tercih etmiş, öyle mi?” demek istemektedir.

Âyetin başındaki اَصْطَفَى astafâ ifadesinin başındaki hemze soru edatıdır; orada bir de gizli “vasl hemzesi” vardır; yani ifadenin aslı ءَاِصْطَفَى eıstafâ şeklindedir. 149-150. âyetlerde de olduğu gibi, buradaki soru edatı cevap beklenen bir konumda değil, muhatapları ayıplamayı ve kabullerinin hatalı olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Bazı âlimlerimiz âyetin başındaki fiilin ıstafâ şeklinde okunduğunu beyan ederek burada bir soru olmadığını ve sözün müşriklere ait olduğunu belirtmişlerdir. Buna göre önceki âyetlerde yer alan “Dikkat edin, kesinlikle yalan uydurarak ‘Allah çocuk edindi’ diyorlar. Onlar şüphesiz yalancıdırlar” cümlelerinin devamı olarak müşrikler Allah’ın kız çocuklarını erkeklere tercih ettiğini söylemiş olmaktadırlar.(11)

Bu tercihe göre, yorumunu yapmakta olduğumuz cümle önceki cümlenin bedeli kabul edilmiş olur.(12) Bu görüş elbette bir ihtimal olsa da dile getirdiğimiz ilk görüş buna göre çok daha isabetlidir ve bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

Müşrikler Yüce Allah’a kız çocuklar isnat ederken bu yakıştırmanın arkasında Yüce Allah’ın bu seçimi kendisinin yaptığını sanıyorlardı. Onlar “Allah’ın kızları var” dediklerinde maksatları Yüce Allah’ın böyle bir tercih ortaya koyduğunu beyan etmek ve bu tercihe saygı duyduklarını ilan etmekti.

Ancak eğer Allah bir çocuk edinecek olsaydı bunu kendisi söyler, öncelikle peygamberleri olmak üzere bütün insanların buna iman etmesini isterdi. Esasında Zuhruf 43/81’de “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsaydı (ona) ibadet edenlerin ilki ben olurdum” buyrularak bu konuda açıkça uyarı yapılmıştı. Çünkü çocuğa saygı babasına saygının bir görüntüsünü oluşturacağı için, böyle bir kulluk ihtimali devre dışı bırakılmış olmaktadır.

Konuyu ve iddiayı cevaplamak üzere Zuhruf 43/82’de şu bilgiler yer almaktadır: “Göklerin ve yerin Rabbi, büyük arşın Rabbi olan (Allah) onların (tevhide aykırı bu tür çocuk isnadı ve şirk içerikli) nitelendirmelerinden elbette münezzehtir, uzaktır.”

Yüce Allah çocuk edinmekten münezzzeh olduğunu beyan etmekte, En‘âm 6/101’de geçtiği gibi “eşi olmayan bir varlığın çocuğunun da olamayacağı”nı ilan etmektedir. İhlâs 112/3’te belirtildiği gibi “O, hiçbir kişiyi doğurtmamıştır; hiç kimse tarafından da doğurulmamıştır.” Doğurtmamak hiç kimsenin babası olmamak demektir.

Mü’minûn 23/91-92’de Yüce Allah’ın hiçbir çocuk edinmediği ve beraberinde başka hiçbir ilahın da bulunmadığı beyan edilmektedir. Çocuk edinseydi bu çocuk da bir ilah olacağı için her ilah kendi yarattığını sahiplenip götürecek, birisi diğerine üstün gelmeye çalışacaktı. Oysa Yüce Allah insanların yakıştırmalarından uzaktır, münezzehtir. Gaybı da şehadet âlemini de gerçek manada bilebilen sadece O’dur; insanların kendisine çocuk isnadı gibi şirk iddialarından da yücedir.

ııı. Yanlış ve Delilsiz Hüküm Verişleri

مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ اَمْ لَكُمْ سُلْطَانٌ مُب۪ينٌ فَاْتُوا بِكِتَابِكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz? (Gerçeği) hiç hatırlamıyor musunuz? Yoksa sizin apaçık bir deliliniz mi var? Doğruysanız kitabınızı getirin!”

Buradakiمَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor!”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; تَحْكُمُونَ tahkümûne fiili “hükmetmektesiniz”; اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne sorusu “(gerçeği) hatırlamaz mısınız”; اَمْ em edatı “yoksa”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için var (mı)”; سُلْطَانٌ مُب۪ينٌ sültânun mübînun tamlaması “apaçık bir delil”; فَاْتُوا fe’tû bi emri “getirin”; بِكِتَابِكُمْ bikitâbiküm tamlaması “sizin kitabınızı, delilinizi”; اِنْ كُنْتُمْ küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “(iddianızda) doğru sözlü olanlar” demektir.

Burada müşriklerin yanlış hüküm verdikleri, gerçeğin farkına varmadıkları ve delilsiz hareket ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz? (Gerçeği) hiç hatırlamıyor musunuz?” Yüce Allah bu âyetlere öncelikle Mekkeli müşriklere hitap etmekte ve iddia ettikleri konularda delilden yoksun olduklarını ortaya koymaktadır.

a) مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ “Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz?” Benzerleri Yûnus 10/35 ve Kalem 68/36’da geçen bu ifadede muhataplar önceki âyetlerde de dile getirilen “müşrikler”dir. Onlar Yüce Allah’a kız çocuklar isnat ederek çok büyük ve korkunç bir hataya düşmüşlerdi.

İşte bu büyük yanılgıyla ilgili olarak Yüce Allah kendilerine seslenmekte, son derece yanlış bir hüküm verdiklerini beyan etmekte, böyle bir kanaati, algıyı veya hükmü alaycı bir soru ifadesi kullanarak şiddetle reddetmektedir. “Allah’a kız çocuk isnat eden” veya “Allah’ın, kızları erkeklere tercih ettiğini” iddia eden muhatapların derin bir yanılgı içerisinde bulunduklarını belirtmek istemektedir.

Âyetteki مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesine “yazıklar olsun size!” anlamı da verilebilir.(13) Dahası, bu ifadenin mesajında “Aklınıza, fikrinize ne oldu? Neyinize, hangi delilinize, hangi kuvvetinize güveniyorsunuz?” şeklinde bir anlam zenginliği de görülebilir.(14) Neresinden bakılırsa bakılsın, hangi tercüme esas alınırsa alınsın, bu tür ifadelerin yer aldığı âyetlerde verilmek istenen mesaj, bu şekilde hüküm vermenin son derece yanlış olduğunu ve sahiplerini mahcup edeceğini ortaya koymaktır.

Yûnus 10/35’te, hakikate götüren değer ile gerçeği vaadetmeyen anlayışın karşılaştırıldığı bir bağlamda tevhid ile şirki karıştıran zihniyetin kınanmasında da aynı ifadeler kullanılmaktadır. Ayrıca Kalem 68/36’da ise bu ifade sürekli suç işleyen, suçtan beslenen, mahşerde de kendilerinin müminlerden daha iyi bir konumda olacağını iddia edenlerin yanılgısıyla ilgili olarak eleştiriye konu bir bağlamda geçmektedir. Burada sözü edilen “yanlış hüküm verme” ifadesinin benzerleri müşriklerin ve inkarcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde(15) zikredilmektedir.

b) اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “(Gerçeği) hiç hatırlamıyor (düşünmüyor) musunuz?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin melekleri Allah’ın kızları sanarak ortaya koydukları algının ve sahip oldukları bu inancın son derece hatalı olduğunu ortaya koymakta ve onların “Allah’ın çocuk edinmediği ve bunun çok büyük bir iftira olduğu” gerçeğini hiçbir şekilde düşünmediklerini bu ifadeyle bir kez daha beyan etmektedir.

2. اَمْ لَكُمْ سُلْطَانٌ مُب۪ينٌ فَاْتُوا بِكِتَابِكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Yoksa sizin apaçık bir deliliniz mi var? Doğruysanız kitabınızı getirin!” Yüce Allah kendisine kız çocuk isnat eden veya Allah’ın, kızları erkeklere tercih ettiğini sanan Mekkeli müşriklere hitap etmekte, bu korkunç ve büyük iddianın apaçık delili bulunması gerektiğini beyan etmekte, eğer iddialarında samimi iseler kendilerinden bu konuda kitap veya delil getirmelerini istemektedir.

a) اَمْ لَكُمْ سُلْطَانٌ مُب۪ينٌ “Yoksa sizin apaçık bir deliliniz mi var?” Benzer bir konunun ele alındığı Kalem 68/37-41’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa içinde beğendiğiniz her şeyin bulunduğu bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz! Yoksa vereceğiniz her hükmün sizin lehinize (veya doğru) olacağına dair tarafımızdan verilmiş, Kıyamet Günü’ne kadar geçerli kesin sözler mi var!

Bu iddiaya hangilerinin kefil olabileceğini kendilerine sor. Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar mı var! Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!” Bu âyet grubundan da anlaşılacağı gibi müşrikler çeşitli kanaatleriyle ilgili olarak herhangi bir delile dayanmadan konuşmakta ve görüş sahibi olarak o doğrultuda yaşamaktalardı.

Yüce Allah kendi zatıyla ilgili olarak bu kadar büyük bir isnadı yapanların mutlaka apaçık bir delilinin bulunması gerektiğini beyan etmekte, bunu soru cümlesiyle dile getirerek onların delilsizliğini vurgulamaktadır. “Apaçık bir deliliniz mi var?” demek, hiçbir şekilde deliliniz yok demektir. Kalem 68/41’de geçetiği gibi “Yoksa (bu iddialarına dair) ortaklar mı var?” ifadesi ile bu âyetteki soru aynı kapıya çıkmakta, delilleri bulunmadığı ortaya konulmak istenmektedir. Benzer bir ifade Rûm 30/35, Sebe’ 34/44 ve Zuhruf 43/21’de de söz konusudur.

b) فَاْتُوا بِكِتَابِكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Doğruysanız kitabınızı getirin!” Enfâl 8/42’de ifade edildiği gibi “helak olacak olanın da hayatta kalacak olanın da bir delilinin bulunması” gerektiğinden hareketle, bu defa “Eğer iddianızda doğru iseniz kitabınızı getirin” diyerek de “delilin kitâbi olması gerektiğini” ortaya koymaktadır.

ı. Kitabın getirilmesini istemek muhatapların iddialarının temelsizliğini belgelemektir. Çünkü istenen şekilde delil getiremeyeceği bilinen birine “delilini getir” demek onun acziyetine açık vurgu yapmaktır.

Kalem 68/41’de geçen “Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!” ifadesiyle dile getirilen husus da aynıdır. Burada geçtiği gibi meydan okuma veya bu tür bir istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(16)

Kalem 68/37-38’de konuyla ilgili detay denebilecek bilgiler vereceğimiz için burada kısaca şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz: Fâtır 35/40’ta da zikredildiği gibi, Yüce Allah müşrikleri sorgulamakta, kendilerine daha önce vahiy indirilmediğini, kitâbî bilgiden yoksun olduklarını, bu nedenle de sözlerinin doğru bir dayanağının bulunmadığını beyan etmektedir.

Bu ve devam eden âyetlerde yer alan soru edatları, cevap beklenen bir soruyu değil, cevabı belli olan bir konuyu muhatapları ayıplamak için “inkârî bir soru” ifadesi olarak kabul edilmelidir. Yine Sebe’ 34/44’te onlara okuyup öğrenebilecekleri herhangi bir vahiy indirilmediği gibi Hz. Peygamber’den önce herhangi bir elçi de gönderilmediği bildirilmektedir.

Meryem 19/77-78’de beyan edildiği üzere, kâfir insan tipi kendisine mahşerde mal ve çocuk(lar) verileceğini iddia edince, Yüce Allah bunu söyleyenlerin gayb bilgisine sahip mi ya da Allah’tan herhangi bir söz alıp almadıklarını sormakta, Meryem 19/79. ayette ise bunun hiçbir şekilde gerçekleşmediğini beyan etmektedir.

Zuhruf 43/21’de de kendilerine daha önce kitap indirilmediği, dolayısıyla sıkıca sarılabilecekleri bir kaynaklarının olmadığı ifade edilmektedir. Benzer bir ifade de Rûm 30/35’te sultân kelimesiyle dile getirilmekte ve onlara hiçbir delil indirilmediği beyan edilmektedir.

ıı. İşte bütün bu âyetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, ilâhî kaynaktan beslenmeyen müşrikleri kınayan bir içerik arz etmektedir. Söylenmek istenen husus özetle şudur: Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuğu isnatlarının da kızları erkeklere tercih ettiği kabullerinin de hiçbir gerekçesi yoktur; çünkü ilâhî kaynaktan beslenen herhangi bir dayanakları bulunmamaktadır. Kasas 28/49’da dile getirildiği üzere, bu tür iddiaların sahipleri kendi hevâlarına, yani arzularına uymaktan başka bir şey yapmış değillerdir.

ııı. İlâhî kaynaktan beslenmeyen ve insanların kendi kanaatleriyle oluşturdukları değerler sübjektif, yani göreceli değerlerdir; adamına göre veya şartlara göre ya da zamana ve zemine göre değişebilir. İnsanlar oraya kendi arzularını yerleştirmiş olacağı için bu tür bilgi veya esasların evrenselliğinden de söz edilemez.

ıv. İnsanlar gaybı bilmedikleri için tercih ettikleri şeylerin her zaman kendi lehlerine olduğunu zannedebilirler ki bu da yanılgıdır. İnsan sadece bildiği veya gördüğü kadarıyla karar verebilir. Bunun dışında her şeyi bilen bir yaratıcıya yaslanmayan ve O’ndan destek almayanlar zamanla yanıldıklarını görmekte, derin pişmanlıklar yaşamaktadırlar.

Bu nedenle, Yüce Allah Mekkeli müşrikleri muhatap alarak, ancak evrensel bir mesaj halinde insanların tercihlerinin daima kendi lehlerine olamayabileceğini beyan etmekte, ilâhî kaynaktan gelmeyen anlayışların sıkıntı doğurabileceğini ifade etmektedir. İnsan olmak, haddini yani sınırını bilmeyi gerektirir; insanın haddinin neresi olduğunu da ona sadece Rabbi bildirebilir. İnsanoğlu Rabbinden almadığı bilgilerle sorumluluğunu yerine getirmiş olamaz.

v. Yüce Allah, “bir değerlendirme yapılırken kitâbî bilgiye dayanmanın önemine” işaret etmektedir. Doğru ve güvenilir bir kitaptan konuşmak ve Kitâb’a uymak diye bir zorunluluk vardır. “Kitâb’a uymayıp kitabına uyduranlar” bu vesileyle kınanmaktadır.

İnsanın her görüşünün ve her tercihinin doğru olamayacağına dikkat çekilen bu âyetlerde, “Allah’ın hükmüne gerek yoktur; O, kâinatı idare etsin, insanların işlerine karışmasın” anlamına gelebilecek yaklaşımlar şiddetle reddedilmekte, kendi görüş ve arzularını yeterli ve doğru görenler sorgulanmaktadır. Unutulmamalıdır ki, “Allah adına konuşanlar Allah’ın kitabından konuşmalıdır.” Çünkü “en güzel söz” “en Güzel’in sözüdür” ki o da Yüce Allah’ın kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

vı. Diğer taraftan, Yüce Allah’ın kitabını dikkate almadan, din adına konuşup arzularına göre fetva verenlere “hangi kitaptan fetva verdikleri” bu vesileyle sorulmaktadır. Böylece din adına hüküm verenlerin, mutlaka ilâhî kitaba dayanmalarının zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır.(17)

Yüce Allah adına konuşmak değil, O’nun kitabından konuşmak gerekmektedir. Kur’ân adına da konuşmak değil, Kur’ân’dan konuşmak esastır; Kur’ân adına konuşmak ise çok büyük bir birikim, hatta bir ömür çalışmayı gerektirmektedir. Bunun dışındaki bütün yollar din adına birer çıkmaz sokaktır, vesselâm.

b) Yüce Allah ile Cinler Arasında Nesep İftirası

Yüce Allah, sûrenin 158-160. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Allah ile cinler arasında bir nesep bağının bulunduğunu iddia ettiklerini, oysa cinlerin de Allah’a ortak koşanların cehennemde hazır kılınacaklarını bildiklerini beyan ederek şu ifadeye yer vermektedir: “Allah’ın İhlâslı kulları müstesna, Allah onların isnat edegeldiklerinden münezzehtir.”

ı. Cinlerle Nesep Bağı Yalanı

وَجَعَلُوا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ اِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ “O’nunla (Allah ile) cinler arasında da bir soy bağı uydurdular. Yemin olsun ki cinler de (Allah’ın huzurunda) hazır kılınacaklarını bilirler.”

Âyetteki وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve kıldılar, yaptılar, isnat ettiler”; بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجِنَّةِ beynehû ve beyne’l-cinneti ifadesi “O’nunla (Allah ile) cinler arasında”; نَسَبًا neseben kelimesi “nesep, bağ, akrabalık ilişkisi”; وَلَقَدْ عَلِمَتِ ve lekad ‘alimet fiili “yemin olsun ki bilmişti, bilmektedirler”; الْجِنَّةُ el-cinnetü kelimesi “cinler”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَمُحْضَرُونَ lemuhdarûne sözcüğü ise “elbette hazır kılınanlar (olacaklardır)” demektir.

Burada cinlerle Yüce Allah arasında var olduğu sanılan nesep bağı iddiasının sahipleri kınanmakta, cinlerin de hesap vermek üzere huzura çıkarılacaklarını bildikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلُوا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا “O’nunla (Allah ile) cinler arasında da bir soy bağı uydurdular.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendisine çocuk isnadının yanında bir de cinlerle nesep bağı iddiasında bulunduklarını haber vermektedir.

a) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayetle de destekleneceği üzere, burada sözü edilenler İblis ve onun arkadaşları anlamında cinlerdir.(18) Müşriklerin bu iddiasıyla ilgili olarak En‘âm 6/100’de şu bilgiler vardır: “Cinleri Allah’a ortak koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O, onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir.”

Böyle bir kabulun ne kadar yanlış ve asılsız olduğunu beyan için aynı şekilde En‘âm 6/101’de şöyle buyrulmaktadır: “O, göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır. O’nun eşi olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.” Konu bu kadar net bir şekilde cevaplandırılmış olmasına rağmen, müşrikler içerisinde bu tür kabullere sahip kişilerin bulunduğu ve benzer iddiaları dillendirdikleri bilinmektedir.

b) Bazı müfessirler burada sözü edilen الْجِنَّة el-cinneh kelimesinden maksadın “melekler” olduğu kanaatindedirler. Onlara göre melekler de görünmez varlıklar oldukları için konu melekler üzerinden değerlendirilmelidir. “Cin” kavramı bütün “görünmeyen güçleri” içerisinde barındıran bir anlam alanına sahip kabul edilmektedir.(19)

c) Râzî’nin de belirttiği gibi maksadı “cinler” şeklinde anlamak bizce çok daha doğrudur.(20) Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, hem En‘âm 6-100-101’deki bilgiler, hem de İbn Abbâs’tan nakledilen rivayet maksadın “cinler” olduğunun en belirgin delilleridir. Müşrikler Sâffât sûresinin 149-150. âyetlerinde zaten melekler bağlamında Yüce Allah’a “kız çocuğu” isnadında bulunduklarını, Yüce Allah’ın ise onları “Yoksa biz melekleri kızlar şeklinde yaratırken onlar buna şahitmiydiler?” diyerek reddettiği beyan edilmektedir.

En‘âm 6/100’de ise cinleri ortaklar edinerek bilgisizce Yüce Allah’ın hem “kız” hem de “erkek” çocukları olduğunu iddia etmişlerdir. Buradan hareketle, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan müşrikler cinlerden hem kız hem de erkek çocukları olduğu iftirasını atmışlardı.

Bunun korkunç bir yalan ve iftira olduğu ifade edildikten sonra, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yeni bir iddia olarak Yüce Allah ile cinler arasında bir nesep bağı kurdukları gündeme getirilmektedir. İşte bunun da büyük bir yanlış ve iftira olduğu devam eden cümlede ve sonraki âyetlerde ele alınmaktadır.

2. وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ اِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ “Yemin olsun ki cinler de (Allah’ın huzurunda) hazır kılınacaklarını bilirler.” Yüce Allah kendisiyle cinler arasında nesep bağı iddiasında bulunanları reddetmek üzere, cinlerin de hesap vermek üzere ilâhî huzura çıkartılacaklarını,(21) yargılama sonrasında cehennemde hazır kılınacaklarını(22) bildiklerini ve bunu beklediklerini bildirmektedir.

Söylenmek istenen şudur: Eğer cinlerle Yüce Allah arasında doğrudan bir nesep bağı olsaydı onlar da Yüce Allah gibi veya O’nun yanında/katında çok ayrıcalıklı ve özel bir konumda bulunacakları için hesaba çekilmemeleri gerekirdi. Hâlbuki Yüce Allah onların da hesap vermek üzere huzurda hazır bulundurulacaklarını haber vermektedir.

Burada Yüce Allah’ın huzuruna çıkartılacakların Allah’a çocuk isnadında bulunanlar olduğu da ifade edilebilir. Yani cinler de bu tür isnadın ne kadar korkunç bir şey olduğunun farkında olarak bu tür bir şirki benimseyenlerin bunun hesabını vereceklerini bildikleri ifade edilmiş olabilir. Cinn 72/2’de de geçtiği gibi onların bir bölümü Allah’a ortak koşmamak gerektiğinin farkındalar ve böyle bir şirke düşmeyeceklerine dair de söz vermişlerdi.

ıı. Nesep Bağı Yalanına İlahi Cevap

سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يَصِفُونَ اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Allah onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden yücedir. Allah’ın samimi kulları hariç.”

Buradaki سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi ifadesi “Allah’ın şanı yücedir, münezzehtir”;عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yesıfûne ifadesi “onların (müşriklerin) nitelendirmekte oldukları şeylerden”; اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ illâ ‘ıbâdellâhi istisnası “Allah’ın (şu) kulları hariç”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne sözcüğü ise “ihlaslı, samimi olanlar” demektir.

Burada cinlerle Yüce Allah arasında var olduğu sanılan nesep bağı iddiasına verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يَصِفُونَ “Allah onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden yücedir.” Yüce Allah müşriklerin isnat ettikleri kız çocuk iddialarından da cinlerle Allah arasında kurmaya çalıştıkları nesep bağı iftirasından da elbette uzaktır, münezzehtir.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(23) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Konunun ele alındığı En‘âm 6/100’de Yüce Allah’ın cinlerle Allah arasında nesep bağı iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır.

Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın “sübhânlığı”, yani “çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu” belirtilmektedir. A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği dile getirilmektedir.

2. اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Allah’ın samimi kulları hariç.” Putperestlik ve bunun bir göstergesi olarak şirk denen iftiralara bulaşanların yanında bu tür çirkinliklere bulaşmayan yiğitlerin de bulunduğu “Allah’ın ihlaslı kulları müstesna” ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu yiğitler şirkten uzak durdukları ve putperestliğe bulaşmadıkları için sonuçta ilahî huzurda yargılandıktan sonra da ateş azabına atılmayacaklardır. Sâffât 37/40, 74 ve 128’de de geçen bu istisna cümlesi şeytanın yanında yer alan azgınlara karşılık duyarlı ve ihlaslı kulların da daima bulunacağının bir göstergesidir.

Hıcr 15/40 ve Sâd 38/83’te de yer alan benzer bir ifade gereği Yüce Allah’ın ihlaslı kullarının İblis’in azdırmalarına kanmayacağını, ona teslim olmayacaklarını söylemek durumundayız. İhlaslı olmanın görüntüsü Yüce Allah’a çocuk isnat etmemek, cinlerle Allah arasında nesep bağı iftirasında bulunmamak, dolayısıyla şirkten uzak durmaktır; ödülü ise mahşerde hesabın kötüsünden uzak tutulmak ve ateş azabına atılmamaktır.

Rabbimizden niyazımız bizi de böyle bir felaketten muhafaza buyurmasıdır.

c) Meleklerin Müşriklere Sözleri

Yüce Allah, sûrenin 161-166. âyetlerinde Allah’a çocuk isnat edenlerin ve tapındıkları varlıkların sadece “cehennemlik olma tercihinde bulunanları” aldatabileceğini beyan etmekte, ardından meleklerle ilgili şu ifadeye yer vermektedir: “Bizim her birimiz için bilinen bir makam vardır. Muhakkak ki biziz biz (orada) sıra sıra duranlar. Muhakkak ki biziz biz (Allah’ı) tesbih edenler.”

ı. Cehennemlikleri Aldatabilecekleri

فَاِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفَاتِن۪ينَ اِلَّا مَنْ هُوَ صَالِ الْجَح۪يمِ “Siz ve taptığınız şeyler (hiçbiriniz), cehenneme girecek olan kimseden başkasını asla O’na karşı azdırıp saptıramazsınız.”

Buradaki فَاِنَّكُمْ fe inneküm ifadesi “muhakkak ki siz de”; وَمَا تَعْبُدُونَ ve mâ ta‘budûne ifadesi “ve taptıklarınız da”; مَآ اَنْتُمْ mâ entüm ifadesi “siz hiçbir şekilde değilsiniz”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “O’na, O’na karşı”; بِفَاتِن۪ينَ bifâtinîne kelimesi “fitneye maruz bırakanlar, Allah yolundan saptıranlar”; اِلَّا مَنْ هُوَ illâ men hüve ifadesi “şu kişi(ler) hariç”; صَال sâli kelimesi “giren, yaslanan”; الْجَح۪يم el-cahîmi kelimesi ise “cehenneme” demektir.

Burada hitap meleklere geçmekte ve putperestlerin de putların da kimleri saptırabilecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah putperest Mekkeliler başta olmak üzere onların izinden gidenlere seslenmekte ve kendilerinin de taptıkları varlıkların da bizatihi kendisi cehennem yolunu tutanlardan başkalarını hiçbir şekilde etkileyemeyeceklerini ilan etmektedir.

1.فَاِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ “Sizler ve taptığınız şeyler!” Âyetteki muhataplar hem öncelikle Mekkeli müşrik putperestlerdir; hem de taptıkları varlıklardır, yani putlardır. En‘âm 6/112. âyetten delil getirerek düşünecek olursak, şeytanlar hem insanlardan hem de cinlerden oluşmaktadır.

Dolayısıyla burada sözü edilen putların hem cinlerden hem de insanlardan oluşmasında ve âyetin mesajını bu şekilde anlamamızda herhangi bir sakınca yokotur. Zaten âyetteki مَا mâ edatı da canlı-cansız her şeyi içermektedir. Hem canlı olan insanlar hem de canlı olduğu sanılanlar burada kapsam dahilinde kabul edilmelidir. Buradan hareketle, âyetin sadece indirildiği dönemin putperestlerini değil, evrensel anlamda bütün zamanların müşriklerini ve putperestlerini içerdiğini söyleyebiliriz.

2. مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفَاتِن۪ينَ “O’na (Allah’a) karşı azdırıp saptıramazsınız.” Burada geçen فَاتِن۪ين fâtinîne kelimesi “fitneye maruz bırakanlar”, “Allah yolundan saptıranlar”,(24) “başkalarını ayartanlar”, “kandıranlar”, “fitneye düşürenler” gibi anlamlar içermektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve bi/bâ kullanımı, putperestlerin ve taptıkları putların “hiçbir şekilde” insanları azdıramayacağı manasını içermektedir. Âyette geçen عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesindeki hû/hi zamiri Allah’a gitmekte, bunların hiç kimseyi Allah’a karşı aldatamayacağı beyan edilmektedir.

3. اِلَّا مَنْ هُوَ صَالِ الْجَح۪يمِ “Cehenneme girecek kimseden başkasını.” Burada sözü edilen istisna cümlesinde yer alan insan tipi ise bizzat kendisi cehenneme gitmek isteyen ve o yolu tutan kişi olarak tanıtılmaktadır. Bu âyet insanların kendi iradeleriyle azgınlığı tercih etmekte olduklarını ve kendi cehennemlerini kendilerinin oluşturup tercih ettiklerini ortaya koymaktadır.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَال sâli kelimesi “girmek, yaslanmak” gibi anlamlar içermekte ve ateşi bu kişilerin kendilerinin tercih ettiğini göstermektedir. Tefsirlemizde bu kişilerin “Allah tarafından cehenneme atılma kararı verildiği” şeklindeki izahlar sonuç itibariyle doğrudur; ancak bu kararın kişilerin kaderi olduğu şeklindeki yaklaşımlar(25) hiçbir şekilde doğru olamaz. Çünkü âyette geçen sâli kelimesi bizzat kişinin kendisinin cehenneme gireceğini, bunu kendisinin tercih ettiğini gösteren ism-i fâil kalıbında bir kelimedir. Kelimeyi başka kalıplardaymış gibi anlamlandırmak gerçeği yansıtmamaktadır.

ıı. Meleklerin Ayrıcalıklı Halleri

وَمَا مِنَّآ اِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ وَاِنَّا لَنَحْنُ الصَّآفُّونَ وَاِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ “(Melekler şöyle derler:) Bizim her birimiz için bilinen bir makam vardır. Şüphesiz ki biz (orada) sıra sıra dururuz. Şüphesiz ki biz (Allah’ı) tesbih edenleriz (yüceltenleriz).”

Buradaki وَمَا مِنَّآ ve mâ minnâ ifadesi “bizden (hiç kimse) yoktur ki”; اِلَّا لَهُ illâ lehû istisnası “onun için olmamış olsun, bizim her birimiz için mutlak surette vardır”; مَقَامٌ مَعْلُومٌ makâmun ma‘lûmun tamlaması “belirlenmiş bir makam”; وَاِنَّا لَنَحْنُ ve innâ lenahnü ifadesi “muhakkak ki biziz biz”; الصَّآفُّون es-sâffûne kelimesi “saf saf dizilenler”; وَاِنَّا لَنَحْنُ ve innâ lenahnü ifadesi “muhakkak ki (yine) biziz biz”; الْمُسَبِّحُون el-müsebbihûne sözcüğü ise “tesbih edenler” demektir.

Burada müşriklerin nankörlüğüne karşılık meleklerin asil duruşuyla ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا مِنَّآ اِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ “(Melekler şöyle derler:) Bizim her birimiz için bilinen bir makam vardır.” Yüce Allah müşriklerin Allah’ın kızları diye tanıttıkları ve şirklerine malzeme edindikleri meleklerin çeşitli itiraflarını hatırlatmakta, bir anlamda Mekkeli müşrikleri cevaplamakta, iddialarının yalan olduğunu beyan etmektedir.

a) Bu bağlamda ilk söyledikleri cümle “her bir meleğin Yüce Allah tarafından belirlenmiş bir makamı olduğu”dur. Demek ki meleklerin her birinin Allah’a kulluk etmeleri için belirlenmiş bir yerlerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Meleklerin belirlenmiş makamlarını “ibadetleri” olarak kabul edersek öncelikle onların Allah’a kulluktan yüksünmediklerini ve çekinmediklerini belirtmeliyiz.

Bu noktada Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Enbiyâ’ 21/19-20 ve Fussılet 41/38. âyetler mutlaka hatırlanmalıdır. Ayrıca bu bağlamda tesbihlerini,(26) secdelerini,(27) müminler(28) ve bütünüyle yeryüzündekiler için(29) bağışlanma dileğinde bulunmalarını, Yüce Allah tarafından kendileri için belirlenmiş özel görevlerini de ifade edebiliriz.

b) İnfitâr 82/10’da ele alacağımız üzere, Kur’ân’da melekler hakkında çeşitli bilgiler vardır. Bu doğrultuda, meleklerin şu şekilde bir “görev çeşitliliği”nden söz edilebilir:

ı. “Savaşçı melekler”(30),

ıı. “Helâkle görevli melekler”(31),

ııı. “Elçi melekler”,(32)

ıv. “Kadir Gecesi inip işleri planlayan melekler”,(33)

v. “Vahiy meleği, elçi melekler”,(34)

vı. “Arş’ın etrafını kuşatan ve onu taşıyan melekler”,(35)

vıı. “Ölüm meleği, ölüm melekleri”,(36)

vııı. “yazıcı ve koruyucu melekler”,(37)

ıx. “Zebânîler, güçlü azap melekleri”,(38)

x. “Cenneti veya cehennemi bekleyen bekçi melekler”,(39)

xı. “Allah’ın huzurunda saf saf dizili bekleyen melekler”,(40)

xıı. “Allah’ı sürekli tesbih edenler”,(41)

xııı. “Koruyucu melekler”,(42)

xıv. “Mahşerdeki yargılamada Allah’ın emrini bekleyecek olan melekler”,(43)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette meleklerin dile getirdiği belirlenmiş makamdan maksat bunlar da olabilir.

2. وَاِنَّا لَنَحْنُ الصَّآفُّونَ “Şüphesiz ki biz (orada) sıra sıra dururuz.” Yüce Allah meleklerin sözlerinin ikincisini Allah’ın huzurunda saf halinde beklemeleri veya O’ndan gelecek emirlere amade oluşlarını dile getirmektedir.

Mahşer şartlarında meleklerin durumundan bilgi verilirken Fecr 89/22’de şu bilgiler yer almaktadır: “Melek(ler) saf saf dizili iken Rabbin(in emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?).” Yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât sûresini ilk âyetinde sözü edilen “saf saf dizilenler”den kasıt “melekler” ise burada da kendilerine yeniden değinildiğini söyleyebilirz.

3. وَاِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ “Şüphesiz ki biz (Allah’ı) tesbih edenleriz (yüceltenleriz).” Burada sözü edilen “tesbih”, Yüce Allah’ın şanını yüceltmek ve O’nu bütün eksikliklerden uzak ve münezzeh tutmaktır. Özellikle müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı gibi korkunç bir hatada elbette melekler kendilerinin bundan uzak olduklarını söylemektedirler.

Yüce Allah meleklerin bu bağlamda dile getirdikleri “belirlenmiş bir makamları oluşu” ile “ilahi emrileri saf saf dizili halde beklemeleri”nin yanı sıra diğer bir görevlerini ise “tesbihleri” olarak zikretmektedir. Ra‘d 13/13’te de belirtildiği gibi, melekler Yüce Allah’ı hamd ederek tesbih etmektedirler. Burada sözü edilen tesbih, meleklerin yaratılışta kendilerine verilen misyonun gereğini yerine getirmeleri olarak da anlaşılabilir. Çünkü tesbih bir anlamda yaratılışta kodlanmış olan prensiplerin bizzat uygulamaya geçirilmesidir.

Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’ın kızları diye tanıttığı melekler kendi konumlarını işte bu üç cümle ile ortaya koymakta, kendilerine Allah’ın kızları denmesinin son derece yanlış olduğunu ortaya koymaktadırlar.

Furkân 25/17-18’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Allah, cehennemlikleri ve kendisi dışında taptıklarını topladığı gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye sorunca, onlar da şöyle cevap verecektir: Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince zikri unuttular ve helâki hak eden bir kavim oldular.”

Yüce Allah meleklere tapanların melekler tarafından yalanlanacağı Sebe’ 34/40-41’de şöyle ifade edilmektedir: “O gün Allah, onların hepsini toplayacak; sonra meleklere, ‘Size tapanlar bunlar mıydı?’ diyecek. (Melekler de,) ‘Sen yücesin; bizim dostumuz onlar değil, Sensin. Aksine onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı’ diyeceklerdir.”(44)

İşte bu ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, melekler kendilerini aracı edinenleri de kendilerine tapanları da mahşerde şiddetli bir şekilde reddedecek ve putperestler bu noktada derin mahcubiyet ve yalnızlık çekeceklerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz son üç âyetle ilgili olarak Fahreddîn Râzî’nin muhteşem tespitini burada aktarmak istiyoruz:

“Bizim her birimiz için bilinen bir makam vardır” ayetinin ifade ettiği husus, her bir meleğin, daha ilerisine geçemeyeceği ve aşamayacağı mertebe ve derecesi bulunduğuna delâlet eder. İşte bu dereceler, onların bu âlemin maddeleri üzerinde tasarruf etmedeki ve ma‘rifetullah’daki derecelerine bir işarettir.”

“Onların, tasarruf ve fiillerdeki dereceleri, “Muhakkak ki biziz biz (orada) sıra sıra duranlar” ifadesinin anlattığı husus olup, bundan maksat, onların itaatları yerine getirmede, hizmet ve kulluğu îfâ etmedeki saf tutuşlarıdır. Onların ma‘rifetullah’daki dereceleri de “Muhakkak ki biziz biz (Allah’ı) tesbih edenler” ayetinin anlattığı husustur. Tesbîh, Yüce Allah'ı kendisine yakışmayan şeylerden münezzeh kılmaktır.”

“Bil ki Yüce Allah’ın bu son iki ayetinde نَحْنُ nahnu “biz” şeklinde “fasl zamiri” kullanılarak gerçekleştirilen hasr/kasr yani vurgulu ifadeler vardır. Söylenmek istenen sanki şudur: “Kullukta başkaları değil, sadece biz saf saf oluruz; sadece biz tesbih ederiz biz.” Bu durum, böyle bir hasr’ın yani “vurgu”nun doğru ve mümkün olabilmesi için, insanın ibadetlerinin ve bilgilerinin meleklerin ibadet ve bilgilerine nisbetle âdetâ bir hiç mesabesinde olmasını gerektirir.”

“Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Bu son üç ayet, meleklerin çok önemli ve sıra dışı sıfatlarındaki sırlara işaret eder. O halde onların fiillerinde bu hasr “vurgu” bulunduğu halde, insanın meleklerden üstün olup olmadığının tartışılması bir yana, insanın derecesinin, meleğinkine yakın olması bile nasıl söylenebilir?”(45)

Râzî’nin bu muhakeme dolu değerlendirmesine eklenecek bir şey yoktur. Bu nedenle, bu harika mukayesede vardığı noktayı aynen benimsediğimizi beyan etmekle yetinmek istiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 2 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 3 - Tevbe 9/30. 4 - Mâide 5/18.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 5 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 6 - Şûrâ 42/11; İhlâs 112/4. 7 - Zümer 39/4. 8 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 9 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57-59; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-20; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Nisâ 4/171 Nahl 16/59 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/20 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 10 - Nisâ’ 4/171; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/88-92; Enbiyâ’ 21/26, Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Sâffât 37/153 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 11 - Semerkandî, age., III, 154; Taberî, age., XXIII, 106; Râzî, age., XXVI, 168.
• 12 - Zemahşerî, age., IV, 61.
• 13 - Semerkandî, age., III, 484. 14 - Yazır, age., VIII, 282. 15 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 16 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 17 - Bayraklı, age., XIX, 514.
• 18 - Taberî, age., XXIII, 108. Benzer görüşler için ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 154.
• 19 - Semerkandî, age., III, 154; Taberî, age., XXIII, 108; Zemahşerî, age., IV, 61. 20 - Râzî, age., XXVI, 168.
• 21 - Taberî, age., XXIII, 108. 22 - Semerkandî, age., III, 154; Taberî, age., XXIII, 108.
• 23 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 24 - Semerkandî, age., III, 155; Taberî, age., XXIII, 109.
• 25 - Semerkandî, age., III, 155; Taberî, age., XXIII, 109-110.
• 26 - Ra‘d 13/13. 27 - Nahl 16/49. 28 - Mü’min 40/7. 29 - Şûrâ 42/5.
  • Ra‘d 13/13 Nahl 16/49 Mü'min 40/7 Şûrâ 42/5
• 30 - Bedir’de savaşan melekler hakkında bk. Âl-i İmrân 3/124-125; Enfâl 8/9. Ordu olan melekler için bk. Müddessir 74/31. 31 - Bunlara “rasûl” denmektedir. Bk. Hûd 11/69-70. 32 - Hz. Meryem’e gelen melekler için bk. Âl-i İmrân 3/42, 45. Bunların içinde gelen Hz. Cebrâîl için de rasûl kelimesi kullanılmıştır. Bk. Meryem 19/17. 33 - Kadir 97/4. 34 - Bakara 2/97; Mâide 5/110; Nahl 16/2; Şu‘ara 26/193-194. Ayrıca elçi melekler için bk. Hacc 22/75; Fâtır 35/1. 35 - Zümer 39/75; Hâkka 69/17. 36 - En‘âm 6/61, 93; Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Secde 34/11. 37 - Kâf 50/17-18; İnfitâr 82/10-12. 38 - Tahrîm 66/6; ‘Alak 96/18. 39 - Zümer 39/71, 73; Mülk 67/8; Müddessir 74/18-25. 40 - Sâffât 37/165. 41 - Sâffât 37/166. 42 - En‘âm 6/61; Ra‘d 13/11. 43 - Fecr 89/22.
  • Âl-i İmrân 3/125 Âl-i İmrân 3/124 Enfâl 8/9 Müddessir 74/31 Hûd 11/70 Âl-i İmrân 3/42 Meryem 19/17 Kadir 97/4 Bakara 2/97 Mâide 5/110 Nahl 16/2 Bakara 2/97 Mâide 5/110 Nahl 16/2 Fâtır 35/1 Zümer 39/75 Hâkka 69/17 En‘âm 6/61 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Sebe' 34/11 Kâf 50/18 İnfitâr 82/12 Tahrîm 66/6 ‘Alak 96/18 Zümer 39/71 Zümer 39/73 Mülk 67/8 Müddessir 74/25 Sâffât 37/165 Sâffât 37/166 En‘âm 6/61 Ra‘d 13/11 Fecr 89/22
• 44 - Sebe’ 34/40-41.
  • Sebe' 34/41
• 45 - Râzî, age., XXVI, 171.