Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, kudreti, risâlet ve vahiy hakkında birtakım bilgiler verdikten sonra, sûrenin 71-76. âyetlerinde konuyu yeniden kâinat kitabına ve insanlara hizmet için yarattığı hayvanlara getirmekte, putperestlerin bozuk inanç yapısına ve saçma beklentilerine değinmekte, daha sonra da Mekkeli müşriklerin sözlerinden dolayı Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

“İlâhî kudret”, “kâinat kitabından âyetler” ve “âhiret bilinci” sûrenin ana konuları olduğu için, bu âyet grubunda da bu konular hakkında bilgilendirmeler yer almaktadır. Yâsîn sûresi, konuları arasında herhangi bir kopukluk olmadığı gibi, tam tersine birbiriyle yakından alakalı ve birbirini tamamlayan öğretileriyle mesaj yoğunluğu olan bir sûredir. Kâinat kitabından âyetler, şükür kavramı, sadece Allah’a döndürülme gibi konular sûrenin kendi içerisindeki anlam ilişkisini gözler önüne sermekte, sûreyi anlamada da büyük kolaylıklar sağlamaktadır.

a) Kâinat Kitabından Âyetler -IV-

Yüce Allah, sûrenin 71-73. âyetlerinde insanoğlunun hizmetine sunduğu bir başka âlemi, hayvanların yaratılış gayesini ve insanların hizmetine verildiklerini, bir kısmını binek olarak kullandıklarını, bir kısmının etini yediklerini ifade etmekte, sonrasında şu ifadeye yer vermektedir: “Onlarda (hayvanlarda) insanlar için çeşitli yararlar ve içecekler de vardır. (Hâlâ) şükretmiyorlar mı?”

ı. Hayvanların İnsanların Hizmetine Verilişi

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ اَيْد۪ينَآ اَنْعَامًا فَهُمْ لَهَا مَالِكُونَ “Ellerimizin (kudretimizin) yaptığı işlerden olarak kendileri için hayvanları yaratmamızı ve onlara sahip olmalarını düşünmediler mi!”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav fiili “görmediler mi, düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَا haleknâ fiili “yarattık, yaratmış olmamız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِمَّا عَمِلَتْ mimmâ ‘amilet ifadesi “yaptığı şeylerden”; اَيْد۪ينَا eydînâ tamlaması “bizim ellerimizin, kudretimizin”; اَنْعَامًا en‘âmen kelimesi “hayvanları”; فَهُمْ fe hum zamiri “ve onlar”; لَهَا lehâ ifadesi “onlara, o (hayvanla)ra”; مَالِكُون mâlikûne kelimesi ise “sahip olanlar(dır)” demektir.

Burada insanların hayatını devam ettirmede çok önemli bir yeri olan ve kâinat kitabının da bir âyeti olmak üzere “sekizinci delil” gündeme getirilmektedir.

Yâsîn sûresinin 33-44. âyetleri arasında sıralanan “yeryüzü”, “çift yaratılış”, “gece ve karanlık”, “güneş”, “ay”, “yörüngelerdeki hareket” ve “gemiler-binekler” şeklindeki “yedi âyet”, aslında büyük ölçüde kâinatı özetler mahiyette idi.

Bunlara ilâve olarak, insan hayatını devam ettirmede çok önemli katkısı olan ve Yüce Allah’ın insanoğlunun hizmetine sunduğu “hayvanlar” ve “onlardaki nimetler” konusu da hatırlatılarak, hem söz konusu âyetlerle bir konu irtibatı sağlanmakta, hem de bir başka “âyet”in, yani “hayvanlar”dan oluşan 8. âyetin insan hayatındaki önemi vurgulanmaktadır.

1. اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi “görmediler mi”, “görmezler mi”, “düşünmediler mi”, “neden dikkatle bakmazlar”, “niçin ibret almazlar”, “baksalar ya”, “ibret alsalar ya” gibi anlamlar vermektedir. Kur’ân’daki eraeyte, elem tera gibi ifadelerde kastedilen anlam budur. Bu gibi fiillerin başındaki soru edatı ile cevabı beklenen bir şey sorulmamakta, sadece Mekkeli müşriklerin ve bütün zamanların inkârcılarının kâinat kitabına karşı ilgisizlikleri eleştirilmekte, muhatapların bir durum değişikliğine gitmeleri gerektiği kendilerine öğütlenmektedir.

2. اَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ اَيْد۪ينَآ اَنْعَامًا “Ellerimizin (kudretimizin) yaptığı işlerden biri olarak kendileri için hayvanları yaratmışızdır.” Burada Yüce Allah’a nispet edilen اَيْد۪ينَا eydînâ “ellerimiz” ifadesinin mecaz/istiâre olduğunda hiçbir şüphemiz yoktur. Çünkü Şûrâ 42/11’e göre “hiçbir şey hiçbir şekilde Allah’ın benzeri (!) gibi bile olamaz.” Dahası, İhlâs 112/4’te Yüce Allah’ın hiçbir şekilde eşinin, denginin bulunmadığı bildirilmektedir.

Her ne ki Yüce Allah’a benzetiliyor veya Yüce Allah ona benzetiliyorsa, bilinmelidir ki Allah onun gibi veya o şey Allah gibi olamaz; O’na benzetilemez. Çok yaygın bir şekilde bilinen şu ifade bu yaklaşımımızı özetlemektedir: ما خطر ببالك فالله غير ذلك “Aklına her ne geliyorsa, bil ki Allah o değildir; onun dışındadır.” Bu nedenle âyetteki ifadeyi “kudretimizin bir nişanesi olarak”,(1) “eserlerimizden biri olarak”(2) şeklinde anlamak durumundayız. Zâriyât 51/47’deki kullanım gereği buradaki اَيْد eyd kelimesinin “güç, kudret” manasına gelmesi de bu yaklaşımın bir delilidir.

Yüce Allah bu ifadesiyle hayvanları yaratmanın da sadece O’nun bir sıfatı olduğunu, başka hiçbir varlığın böyle bir gücünün olamayacağını bu şekilde beyan etmiş olmaktadır. Onlara koyduğu fıtrat incelikleri ve sahip kılındıkları hikmetler elbette ve sadece Allah’a ait fiillerdir.(3)

Âyetteki اَنْعَام en‘âm kelimesi “deve, inek, koyun, keçi gibi hayvanlar” manasına alınabileceği gibi, “evcil hayvanlar” manasına da alınabilir. Elmalılı bu kelimeye “yumuşak” manası vererek, onların insanoğluna boyun eğdirilmesini, insanların onlardan yararlanmasını ve bir anlamda boyun büktürülebilir olduklarını söylemek istemiştir.(4)

3. فَهُمْ لَهَا مَالِكُونَ “Onlar o (hayva)nlara sahiptirler.” Bu ifade hayvanların insanlar için yaratıldığını ve insanların onları çeşitli hizmetlerde kullanabileceklerini göstermektedir. Âyetin bu kısmı, hayvanların yaratılmış olmasına rağmen, insanların hizmetine sunulmamaları durumunda bunlardan yararlanılamayacağını, dolayısıyla hayatı yaşamada onlardan istifade edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Demek ki, hayvanların sadece yaratılması değil, insanların, onları kontrol edebilmesi, onlara sahip çıkabilmesi de çok önemlidir; âyette anlatılmak istenen husus budur.

ıı. Binek ve Gıda Olarak Kullanılmaları

وَذَلَّلْنَاهَا لَهُمْ فَمِنْهَا رَكُوبُهُمْ وَمِنْهَا يَاْكُلُونَ “Onları kendilerinin hizmetine sunduk; bir kısmından binekleri vardır; bir kısmından ise yiyorlar.”

Âyetteki وَذَلَّلْنَاهَاve zellelnâhâ fiili “ve onları (hayvanları) boyun eğdirdik, onları insanların hizmetine verdik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, insanlara”; فَمِنْهَا fe minhâ ifadesi “onlardan bir kısmı”; رَكُوبُهُمْ rakûbuhum kelimesi “onların binekleri(dir)”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve yine onlardan bir kısmından da”; يَاْكُلُونَ ye’külûne fiili ise “yiyorlar” demektir.

Burada hayvanların insanların hizmetine sunulması gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, bir önceki âyetin son cümlesinin devamı, açıklaması ve açılımıdır. Âyette Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik ileri derecedeki bir lütfu dile getirilmektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, eğer bu hayvanlar diretip karşı koysalardı kendilerinden istifade edilmesi imkânsız olurdu.

1.وَذَلَّلْنَاهَا لَهُمْ “Onları (hayvanları) kendilerinin hizmetine sunduk.” Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, güneş ve ayın”,(5) “denizlerin”,(6) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(7) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir.

İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir.

Bu genel bilgilerden ayrı olarak, Hacc 22/36-37’de kurbanlık hayvanların insanın hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Hayvanların insan hizmetine verilmesi büyük bir nimettir. Çünkü onca cüsselerine rağmen eğer Yüce Allah onları boyun büktürmese ve insanların hizmetine vermeseydi onlardan yararlanmak imkânsız olurdu.

Zuhruf 43/12-14’te de beyan edildiği gibi, bütün çiftleri yaratan Yüce Allah, gemilerden ve hayvanlardan da üzerlerine binilsin ve taşımacılıkta kendilerinden istifade edilsin diye binekler var etmiştir. Bu nedenle, bilinçli kulların şu şekilde şükürde bulunması gerektiği bu âyetlerde dile getirilmektedir: “Bütün bunları bizim hizmetimize veren Allah ne yücedir; çünkü O ikram etmeseydi biz bunu elde edemezdik. O halde biz sadece O’na döneceğiz.”

2. فَمِنْهَا رَكُوبُهُمْ وَمِنْهَا يَاْكُلُونَ “Bir kısmından binekleri vardır; bir kısmından da yiyorlar.” Yüce Allah, hayvanları insanların hizmetine sunmuş, onları insanlara boyun eğdirmiştir. İşte bu hayvanların “deve, manda, öküz” gibi bir kısmı binek olarak kullanılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/5-8’de şöyle buyrulmaktadır: “Hayvanları da O yaratmıştır. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok faydalar vardır. Onlardan bir kısmını da yersiniz. Onlarda sizin için (ayrıca) akşamleyin getirirken, sabahleyin salıverirken bir (başka) güzellik (bir zevk) vardır. Yüklerinizi (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız memleket(ler)e taşırlar. Muhakkak ki Rabbiniz çok şefkatlidir; çok merhametlidir. Kendilerine binmeniz ve (gözlere) zinet (süs, güzel görüntü) olsun diye atları, katırları ve merkepleri de (yaratmıştır). (Allah) henüz bilemediğiniz (daha nice ulaşım araçları) yaratmaktadır.”

Aynı konuda olmak üzere Zuhruf 43/12-13’te verilen bilgileri de hatırlamak gerekmektedir: “Bütün çiftleri O yaratmıştır. Size bineceğiniz gemiler ve hayvanlar vâr etti ki böylece onların sırtına binip üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak ‘Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ve takdis ederiz; yoksa biz bunlara güç yetiremezdik’ diyesiniz.”

Benzer şekilde Mü’minûn 23/20-21’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Hayvanlarda sizin için elbette ibretler vardır. Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiririz. Onlarda sizin için bir çok faydalar daha vardır; etlerinden de yersiniz. Onların üzerinde ve gemilerde taşınırsınız.”

Mü’min 40/79-80’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Allah, kimine binesiniz, kimini yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratandır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır. Gönüllerinizdeki bir arzuya, onlara binerek ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.” İşte bu âyetlerde de yer aldığı gibi bazı hayvanların binek olarak kullanılmaları da bir nimettir.

Hayvanların bir bölümünden gıdalanmak da Yüce Allah’ın hayvanlar üzerinden insanlara ihsan ettiği bir başka nimettir. Âyette kullanılan مِنْ min edatları baziyet manasına gelmekte ve “bazı hayvanların binek” olarak kullanıldığını, “bazıları”nın ise bütünüyle değil, vücutlarının bir kısmından veya sundukları şeylerden gıda olarak yararlandıklarını göstermektedir. Burada “sunulanlar”ın ne olduğu bir sonraki âyette ele alınmaktadır.

ııı. Başka Yararlar

وَلَهُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ وَمَشَارِبُ اَفَلَا يَشْكُرُونَ “Onlarda insanlar için yararlar ve içecekler de vardır. (Hâlâ) şükretmiyorlar mı?”

Âyetteki وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve yine onlar için, (insanlar) için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; مَنَافِع menâfı‘u kelimesi “(başka) yararlar”; وَمَشَارِبُve meşâribu sözcüğü “ve içecekler, meşrubat”; اَفَلَا يَشْكُرُونَ efelâ yeşkürûne sorusu ise “hiç şükretmezler mi” demektir.

Burada hayvanların insanlar için sağladığı faydalar bağlamında önceki âyete ilave bilgiler verilmekte ve bütün bunların karşısında insanların şükürsüzlüğü gündeme getirilmektedir.

1. وَلَهُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ وَمَشَارِبُ “Onlarda insanlar için yararlar ve içecekler de vardır.” Yüce Allah hayvanların insanların hizmetine verilmesiyle ilgili birtakım menfaatlerden ve içeceklerden söz etmektedir.

a) Hayvanlarda مَنَافِع menâfı‘ denen “menfaatler” bulunmasıyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmalıyız.

- Hayvanların Yaratılış Gayesi

Mâide 5/96’da deniz hayvanlarının avlanmasından söz edilmekte ve onların bu yönüyle insanların istifadesine sunuldukları açıklanmaktadır.

En‘âm 6/142’de bu durum, yük taşımak, tüyünden döşek yapmak ve etleri yenmek şeklinde belirlenmektedir.

Nahl 16/5-8’de hayvanların akşam getirilirken ve sabah gönderilirken ortaya çıkan güzellikleri, huzur verici görüntüleri, derileri, yünleri, at, katır ve merkeplerin hem binek olmaları hem de hayata güzellik katmaları birer gereklilik ve “güzellik, süs” anlamında tahsiniyyat denen menfaat ve yarar olarak beyan edilmektedir.

Nahl 16/66-69’a göre hayvanların yaratılışında insanlar için bir ibret bulunduğu, insanlara onlardan süt içirilmekte olduğu, bu arada arının ürettiği balda da şifa bulunduğu açıkça belirtilmektedir.

Nahl 16/80’de hayvanların derilerinden yapılan çadırlar, yünlerinden ve kıllarından hem dayanıklı temel eşyalar, hem de sınırlı kullanılan dayanıksız eşyalar yapıldığı hatırlatılmaktadır.

Hacc 22/36-37’de kurbanlık hayvanların insanın hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Hayvanların insan hizmetine verilmesi büyük bir nimettir. Çünkü onca cüsselerine rağmen eğer Yüce Allah onları boyun büktürmese ve insanların hizmetine vermeseydi onlardan yararlanmak imkânsız olurdu.

Mü’minûn 23/21-22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Hayvanlarda sizin için elbette ibretler vardır. Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiririz. Onlarda sizin için birçok faydalar daha vardır; etlerinden de yersiniz. Onların üzerinde ve gemilerde taşınırsınız.”

Bu ve benzer âyetlerde de geçtiği üzere, مَنَافِع menâfı‘ “pek çok menfaatler” kelimesi, elbette onların binek olarak kullanılmasını da, kendilerinden gıda olarak yararlanılmasını da içermektedir. Ancak bunlardan ayrı olarak, meselâ alınıp satılmaları, kuşların haberleşmede kullanılması, kurban olarak kesilip bir ibadeti karşılamaları, deniz canlılarının içindeki inciler vs. şeklinde ekonomik açıdan farklı yararları da söz konusudur. Ayrıca akvaryumlarda beslenen hayvanlar ile muhabbet kuşları da bu bağlamda hatırlanabilir.

Sâd 38/31-33’te Hz. Süleyman’ın bakımlı ve soylu atlara olan düşkünlüğü dile getirilmekte, kendisine Yüce Allah’ı hatırlattıkları için onları çok sevdiği, bacaklarını ve boyunlarını okşadığı, bu işlemi atlar gözden kayboluncaya kadar devam ettirdiği beyan edilmektedir. Hiç şüphe yok ki bu da insanlar için hayvanlarda yaratılmış bir yarar ve menfaat örneğidir.

Mü’min 40/79-80’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Allah, kimine binesiniz, kimini yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratandır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır. Gönüllerinizdeki bir arzuya, onlara binerek ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.” İşte bu âyetlerde de yer aldığı gibi bazı hayvanların binek olarak kullanılmaları da bir nimettir.

Zuhruf 43/12-14’te de beyan edildiği gibi, bütün çiftleri yaratan Yüce Allah, gemilerden ve hayvanlardan da üzerlerine binilsin ve taşımacılıkta kendilerinden istifade edilsin diye binekler var etmiştir. Bu nedenle, bilinçli kulların şu şekilde şükürde bulunması istenmektedir: “Bütün bunları bizim hizmetimize veren Allah ne yücedir; çünkü O ikram etmeseydi biz bunu elde edemezdik. O halde biz sadece O’na döneceğiz.”

b) Âyettekiمَشَارِب meşârib sözcüğü ise “içecekler, meşrubat” manasına gelmektedir. Hayvanlardan elde edilen içecek denince Nahl 16/66 ve Mü’minûn 23/21’de de beyan edildiği gibi akla önce “süt” gelmektedir. Bu arada “yumurta” da içecek olarak kabul edilebilir. Ayrıca 16. sûreye adını veren nahl “bal arısı”dır ve onun ürettiği bal elbette içilecekler arasında yer almaktadır. Âyettekiمَشَارِب meşârib kelimesinin çoğul gelmesi ya bu şekilde izah edilebilir ya da süt veren hayvanların çeşitliliği kastedilmiş olabilir.

2. اَفَلَا يَشْكُرُونَ “(Hâlâ) şükretmiyorlar mı?” Bu cümle “(Niçin hâlâ) şükretmiyorlar?” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah Yâsîn sûresinin 33-35. âyetlerinde ölü toprağı insanlar için diriltip ondan çeşitli rızıklar çıkardığını, çeşitli ürünleri onlara sunduğunu hatırlattıktan sonra, şükretmemelerini kınadığı gibi, burada hayvanlar üzerinden insanlara sunduğu çeşitli nimetlerini gündeme getirmekte, ardından aynı şekilde nankör insanların şükretmemelerini eleştirmektedir.

b) Putperestliğin Sonuçları ve Hz. Peygamber’e Moral

Yüce Allah, sûrenin 74-77. âyetlerinde Mekkeli müşriklere sunduğu sayısız nimetlere karşı şükretmemelerini eleştirdikten sonra, bu defa şükür beklediği bu kişilerin nasıl nankörlük yaptıklarını, kendilerine yardım edilsin diye Allah’ın peşi sıra ilahlar edindiklerini, “(Oysa) onlar (yani putlar) kendilerine (yani putperestlere) yardım edemezler; (hepsi) birbirlerinin hazırlanmış askerleridirler” beyanı gereği onların buna güçlerinin yetmeyeceğini bildirmekte ve Hz. Peygamber’e şöyle moral vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde, onların sözleri seni sakın üzmesin! Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.”

ı. Boş Yardım Beklentisi

وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اٰلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ “Kendilerine yardım edileceğini umarak Allah’ın peşi sıra ilahlar edindiler.”

Âyetteki وَاتَّخَذُوا vettehazû fiili “ve edindiler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilâhlar, sahte tanrılar”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlara”; يُنْصَرُونَyunsarûne edilgen fiili ise “yardım edilecek, yardım edilsin diye” demektir.

Burada müşriklerin putperestliği ile gerekçe olarak ileri sürdükleri beklentileri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyet grubunda müşriklerin şükretmemelerini eleştirdikten sonra, burada onların düştüğü korkunç bir hatayı ele almakta, böylece Yâsîn sûresinin 13-32. âyetleri arasında dile getirdiği darb-ı mesel ile Mekkeli müşrikler arasında “puta tapıcılık” noktasında ilişki kurmaktadır.

Yâsîn 36/23. âyette kendi üzerinden yaptığı tebliğde müşrik kavmine hitaben, “O’nun peşi sıra ilâhlar edinir miyim hiç!” diyen “bilge kul”un sözünde olduğu gibi, burada da aynı konu Mekkeli müşriklerin yanlışı olarak ifade edilmektedir. Müşrikler sayısız nimetleri veren Yüce Allah’a kulluğu terk edip putlara tapma yanlışına saplanmışlardı.

1. وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اٰلِهَةً “Allah’ın peşi sıra ilâhlar edindiler.” Âyetteki دُونِ اللّٰه dûnillâhi tamlaması “Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” anlamına gelmektedir. Bu ifadeye “Allah’tan başka” anlamının verilmesi çok doğru değildir; çünkü muhataplar mutlak inkârcı değil, Allah’a da, başka putlara da tapan müşriklerdi.

Müşrikler kendileriyle Allah arasında aracılar edindikleri için bu adı almışlardır. Bu arada âyette اٰلِهَة âliheh kelimesinin kullanılması, onların tek puta değil, çok sayıda ilâha ve sahte tanrılara inanıp taptıkları anlaşılmaktadır ki yaşanan tecrübe de bunu doğrulamaktadır.

2. لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ “Kendilerine yardım edilir ümidiyle.” Mekkeli müşriklerin putlara tapma amacı onların yardımını alma beklentileridir. Âyetin sonundaki لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ “Kendilerine yardım edilir ümidiyle” ifadesi, onların bu beklentisini ortaya koymaktadır. Bu sahte beklenti, Yüce Allah tarafından reddedilmekte, ayrıca Ahkâf 46/28’de meydan okumaya dönüştürülmektedir.

Müşriklerin yardım beklentisinin yeri ve zamanı hakkında da kısaca bilgi vermek gerekmektedir.

a) Bilindiği üzere, müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete inanmadığı için,(8) onların yardım isteği “dünyaya yönelik” olabilir; yani dünya hayatında daha güçlü hale getirilmek ve daha çok nimete mazhar kılınmak istiyor olabilirlerdi. Zümer 39/3’te putlara tapma gerekçelerini “Allah’a yaklaştırılmaları” şeklinde ifade etmelerini de böyle anlayabiliriz. Ayrıca Müddessir 74/15’te Velîd b. Muğîra örneğinde olduğu gibi, dünya ve aşırı mal sevgisi kişileri memnun olmaz hale ve onları sürekli daha fazlasını ister duruma getirir. Bu durum elbette bir felakettir.

b) Müşriklerin içerisinde az da olsa belirli belirsiz bir âhiret inancına sahip olanları da bulunduğu için, bu yardım talebinin en azından bu kişiler için âhirete yönelik olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Kehf 18/36, Fussılet 41/50 ve Câsiye 45/21, 32’de onların bu karışık inanç durumu hakkında bilgi verilmektedir. Bu durumda kendilerine yardım edilmesi beklentisi, onların azaptan kurtarılmalarıyla ilgili şefaat dilemeleri olarak görülebilir. Zaten Yûnus 10/18’da da beyan edildiği gibi, putlara tapmalarının gerekçesi şefaat beklentileridir.

ıı. Yardımın İmkânsızlığı

لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَهُمْ وَهُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ “(Oysa mahşerde) onlar kendilerine yardım edemezler; onlar diğerlerinin (birbirlerinin) hazırlanmış askerleridir.”

Âyetteki لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiili “güç yetiremezler”; نَصْرَهُمْ nasrahum tamlaması “onlara yardım etmelerine”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (putlar)”; لَهُمْ lehum ifadesi “bunlar (putperestler) için”; جُنْد cündün sözcüğü “asker(dir), ordu(dur)”; مُحْضَرُون muhdarûne kelimesi ise “hazır kılınmışlar” demektir.

Burada müşriklerin önceki âyette dile getirilen “yardım” beklentilerinin cevabı bağlamında bunun mümkün olmadığı, böyle bir şeye hiçbir şekilde güçlerinin yetmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَهُمْ “(Oysa mahşerde) onlar kendilerine yardım edemezler.” Yani müşriklerin dünyada edindikleri ilâhlar kendilerine hiçbir şekilde yardım edemeyeceklerdir. Bu ifadenin benzerleri A‘râf 7/192, 197 ve Enbiyâ’ 21/43’te de yer almaktadır.

Yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(9) Yüce Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette bu beklenti reddedilmektedir.(10) Bu inkarcı insan tipinin dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacakları ortaya konulmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet(11) vardır. Şu‘arâ’ 26/93 ve Sâffât 37/25’te belirtildiği gibi, cehennemlikler birbirlerine bile yardım edemeyeceklerdir.

Me‘âric 70/11-14’te beyan edildiği gibi, cehennemlikler azaptan kurtulmak için aileleri, çocukları dâhil yeryüzündeki herkesi fidye olarak vermek isteyeceklerdir. Ra‘d 13/18 ve Zümer 39/47’de geçtiği üzere, zâlimler yeryüzü ve bir o kadarı daha onların olsaydı azaptan kurtulmak için onu vermek isteyeceklerdir.

Ancak Âl-i İmrân 3/91’de de ifade edildiği gibi, bu durum onlardan kesinlikle kabul edilmeyecektir. ‘Abese 80/34-37’de insanların birbirinden kaçacakları, dolayısıyla Yüce Allah’tan başka birinin yardımının da söz konusu olmayacağı anlatılmaktadır.

Bu âyette ikinci cümleyi “hâl cümlesi” olarak kabul etmemiz durumunda şöyle bir anlam devreye girer: “Onlar birbirilerinin askerleri durumunda olmalarına rağmen, bir araya gelseler yine de birbirlerine yardım edemeyeceklerdir.” Bu ihtimalde yardım etmemenin en son noktası ifade edilmiş olmaktadır.

2. وَهُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ “Onlar diğerlerinin (birbirlerinin) hazırlanmış askerleridirler.” Bu cümle “Birbirlerini azaba götüren askerler olacaklardır” şeklinde de anlaşılabilir. Bir önceki âyette sözü edilen “ilâhlar” insanlardan oluşabileceği gibi çeşitli putlardan da oluşabilir; her iki yaklaşım da mümkündür.

Burada dikkat çeken diğer bir nokta, putların güçsüzlüğünü ıspat noktasında onların “hazır kılınacağı” gerçeğidir. Yani putlar ilâhî huzurda bir iradenin ve ayrıcalığın sahibi olamayacaklardır.

Bu âyetteki هُمْ hüm zamirleri gereği kimin kime asker olacağı konusunda iki farklı görüş ortaya konulabilir:

a) Putperestler putların askerleri olacaklardır. Yardımı beklenen putların yardıma muhtaç duruma geleceği anlaşılmaktadır. Putlar önde, putperestler arkada azaba sürükleneceklerdir. Bu durumda putların insanlardan oluştuğunu söyleyebiliriz.

b) Putlar putperestlerin askerleri olacaktır. Bu durumda da kendilerinden yardım beklenenler yardıma muhtaç duruma düşürülmüş olacaklardır. Tapınılan putların aslında ne kadar zayıf ve güçsüz olduğu işte bu ifadelerle ortaya konulmaktadır.

‘Ankebût 29/41’de, Yüce Allah’ın peşi sıra dostlar edinenlerin, ağlarını evi edinen örümceğe benzediği, bu ağların ise en zayıf evler olduğu beyan edilmektedir. İşte putperestlerin durumu dünyada da mahşerde de böyledir.

Ahkâf 46/5’te “Allah’ın peşi sıra tapılan insanların kendilerine dua edip yardım isteyen bu en sapık kişilere karşılık veremeyecekleri, çünkü onları kıyamete kadar duyamayacakları” belirtilmektedir. Ahkâf sûresinin 6. âyetinde ise “mahşerde bir araya toplandıklarında, kendilerine tapılanların onlara tapanlara düşman olacakları ve onlara yönelik yaptıklarını iddia ettikleri ibadetleri inkâr edecekleri” bildirilmektedir. Benzer bir inkâr İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere şeytan tarafından dile getirilecektir.

Bakara 2/24’te cehennem yakıtının insanlar ve taşlar olduğu bildirilmekte,(12) bu ifade ile hem iyi insanların sembolü olarak yapılan taş putların, hem de onlara tapanların ateş azabının yakıtı olacakları ifade edilmektedir. Bu şekilde hem putların güçsüzlüğü, hem de ateşin korkunç yapısı ortaya konulmuş olmaktadır.

Enbiyâ’ 21/98-99’da, putperestlerin ve Yüce Allah’ın peşi sıra taptıkları putların cehennemin yakıtı olacakları ve mutlak surette ateşe atılacakları bildirilmekte, eğer putlar gerçekten ilah olsalardı oraya girmemeleri ve ebedî olarak orada kalmamaları gerektiği beyan edilmektedir.

Sâffât 37/22-25’te, zalimlerin, onlar gibi olan eşlerinin ve Yüce Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıkların toplanıp ateşe atılacakları, orada alıkonulacakları ve birbirlerine hiçbir şekilde yardım edemeyecekleri haber verilmektedir.

Burada sıraladığımız âyetlerden de anlaşılacağı üzere, putperestler mahşerde korkunç bir azapla karşılaşacak, yardım beklentileri cevapsız kalacak ve tarifi imkânsız bir yalnızlık içerisine gireceklerdir.

ııı. Hz. Peygamber’e Moral Ve İlahi Bilginin Eşsizliği

فَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ اِنَّا نَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “Onların sözleri seni üzmesin! Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.”

Âyetteki فَلَا يَحْزُنْكَ fe lâ yahzünke emri “ve sakın seni üzmesin, hüzünlendirmesin”; قَوْلُهُمْ kavlühum tamlaması “onların sözleri”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَعْلَمُ na‘lemu fiili “bilmekteyiz”; مَا يُسِرُّونَ mâ yüsirrûne ifadesi “gizlemekte olduklarını da”; وَمَا يُعْلِنُونَ ve mâ yu‘linûne ifadesi ise “ve açıklamakta, ilan etmekte oldukları şeyleri de” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i teselli etmesi ile eşsiz, erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. فَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ “Onların sözleri seni üzmesin!” Yüce Allah bir benzeri de Yûnus 10/65’te geçen bu âyette Hz. Peygamber’i teselli etmekte, ona moral desteği sağlamakta ve Mekkeli müşriklerin söylediklerinden dolayı üzülmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

Yâsîn sûresinin 69. âyetinde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i nasıl suçladıklarını ve vahiy hakkında hangi tür yakıştırmalar yaptıklarını geniş bir şekilde ele almıştık. Önemine binaen konuyu yeniden kısaca hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(13) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(14) “şâ‘ır (şâir)”,(15) “sâhır (büyücü)”,(16) “meshûr (büyülenmiş)”,(17) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(18) “müfterî (iftiracı)”,(19) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(20) “kezzâb (çok yalancı)”,(21) “dâllûn (sapkın(lar)”(22) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(23) diyorlardı.

Buna ilave olarak Kur’ân’ın da “Hz. Peygamber’in uydurması”,(24) “öncekilerin masalları”,(25) “geçmişten gelen büyü”(26) veya “bir beşer sözü”(27) olduğunu iddia ediyorlardı.(28)

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(29) “öncekilerin masalları”,(30) “geçmişten gelen büyü”,(31) “açık bir büyü”(32) veya “bir beşer sözü”(33) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(34) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(35) “onu şeytanların indirmediği”ni,(36) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(37) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(38) İşte bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir. En‘âm 6/33’te de belirtildiği gibi, onlar aslında Hz. Peygamber’i yalanlamıyorlardı. Bu zalimler Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlardı; dolayısıyla karşılarına Yüce Allah’ı aldıklarını da elbette fark edemiyorlardı.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/96’da şöyle buyrulmaktadır: “Sen, kötülüğü en güzel şekilde sav! Biz onların yakıştırmakta oldukları şeyi çok iyi bilmekteyiz.” Benzer bir uyarı veya moral cümlesi Mâide 5/41’de de zikredilmektedir.

Hz. Peygamber sadece onların kendisine ve vahye karşı sözlerine değil, risalete karşı takındıkları olumsuz tutuma da çok üzülüyordu. Kehf 18/6’da “Kur’ân’a inanmamaları”, Şu‘arâ’ 26/3’te ise “iman etmemeleri” nedeniyle nerdeyse kendisini zihnen harap edeceği bildirilmekte, Fâtır 35/8’de ise onların bu durumundan dolayı kendisini üzmemesi emredilmektedir.

Yûnus 10/65’te “sözlerinin”, Lokmân 31/23’te ise “küfre saplanmalarının” kendisini üzmemesi emredilmektedir. Kalem 68/2-16’da ve daha pek çok âyette de bu tür nankörlere aldırış etmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

2. اِنَّا نَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bu cümle, Mekkeli müşriklerin sözlerinin Hz. Peygamber’in duyup bildiklerinden ibaret olmadığını, gizli ve aşikâr olarak, “ciddiye almama, yalanlama, alay etme, suçlama, tehdit ve hakaret içerikli” daha pek çok sözlerinin bulunduğunu göstermektedir. Bu konuda Âl-i İmrân 3/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! Onlar size kötülük etmekten asla geri durmaz, hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Kin ve düşmanlıkları ağızlarından (sözlerinden) elbette belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Akıl ediyorsanız, ayetlerimizi elbette size açıkladık.” Demek ki inkârcıların ilan etiklerinin ötesinde içlerinde sakladıklarının çok daha büyük ve korkunç olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Ancak ilgili sözleri veya kalplerinden geçirdikleri fitne fucur duyguları Yüce Allah’ın bildiğinin beyan edilmesi, onların kayıt altına alındığını gösterdiği gibi, zamanı geldiğinde hesaplarının mutlaka sorulacağını da zımnen içermektedir.

Kalem 68/44, Müzzemmil 73/11, Müddessir 74/11, Murselât 77/16-18 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, Yüce Allah kâfirlerin hakkından geleceğini beyan ederek, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların Müslümanlarına moral vermek ve onları rahatlatmak istemektedir.

Âyette kullanılan يُسِرُّونَ yüsirrûne ve يُعْلِنُونَ yu‘linûne fiillerinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, kâfirlerin bu ve benzer sözleri o gün olduğu gibi, gelecekte de söyleyeceklerini göstermektedir. Ancak inkârcılar neyi, ne zaman, nasıl ve kime karşı söylemiş olursa olsunlar, Yüce Allah da نَعْلَمُ na‘lemü fiilini aynı şekilde geniş zamanda getirmekte ve ortaya konulan her ifade veya eylemin O’nun tarafından bilindiğini haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet öncelikle Hz. Peygamber’e, onunla birlikte olan müminlere ve bütün zamanların iman ehline moral vermeyi amaçlamaktayken, aynı şekilde bütün zamanların inkârcılarına da gözdağı vermeyi hedeflemektedir. Çünkü hakka ve hakikate karşı duranlar tekniklerini ve ifadelerini değiştirmiş olsalar da, artan bir düşmanlık duygusuyla yazılı ve görsel medya aracılığıyla her türlü çirkinliği yapabilmektedirler. İşte Âl-i İmrân 3/186’da da beyan edildiği gibi, onlara karşı sorumluluğunu bilen bir tutum geliştirmek ve ilâhî uyarıları dikkate almak müslümanların her zaman prensibi ve uygulaması olmalıdır.

Râzî’nin belirttiği gibi, âyetin mesajını evrensele taşıdığımızda bundan maksadın ileride meselâ Medine döneminde yaşayacak olan münafıkların içlerinde gizledikleri inkâr ile müşriklerin açığa vurdukları şirk de kastedilmiş olabilir. Hatta Mekke’de ve sonraki dönemlerde Hz. Peygamber’in hak olduğunu gizliden gizliye bilmelerine rağmen bunu açıklamayan veya açıklayamayanlar ile düşmanlıklarını açıktan ortaya koyanlar da kastedilmiş olabilir. Maksadı inançtaki bozukluk ile davranıştaki sapkınlık şeklinde anlamak da mümkündür. Her durumda verilmek istenen mesaj bütün bunları Yüce Allah’ın çok iyi bildiğini haber vermektir.

Yüce Allah’ın her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bildiği, gökte ve yerde hiçbir şeyin O’na gizli kalamayacağıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.” Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Mü’min 40/19’da beyan edildiği gibi, insanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen Yüce Allah’ın bu bilgisinin, âhirette de aynen devam edeceği haber verilmektedir.

Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/3’te şu şekildedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Benzer bir mesaj Tâhâ 20/7’de de yer almaktadır. Ra‘d 13/8-10’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü ve gayeye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.”

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağının bildirilmesidir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini/layık gördüğünü bağışlayacak, dilediğine/layık gördüğüne ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

Müşriklerin Hz. Peygamber’i üzen sözlerinden birisi devam eden âyet grubunun konusunu oluşturmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 882. 2 - Esed, age., s. 996. 3 - Zemahşerî, age., IV, 26.
• 4 - Yazır, age., VI, 425.
• 5 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 6 - Nahl 16/14; Câsiye 45/12. 7 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/14 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 8 - Necm 53/27.
  • Necm 53/27
• 9 - Bakara 2/48, 214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 10 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 111, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Yûnus 10/18; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/56, 75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 11 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Yûnus 10/18 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/56 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 12 - Benzer bir ifade için de bk. Tahrîm 66/6.
  • Tahrîm 66/6
• 13 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 14 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 15 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 16 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 17 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 18 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 19 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 20 - Dühân 44/14. 21 - Sâd 38/4. 22 - Mutaffifûn 83/32. 23 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 24 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 25 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 26 - Müddessir 74/24. 27 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 28 - Furkân 25/4-6. 29 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 30 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 31 - Müddessir 74/24. 32 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 33 - Nahl 16/103; Müddessir 74/25. 34 - Furkân 25/4-6. 35 - Tekvîr 81/25. 36 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 37 - Hâkka 69/41-42. 38 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/103 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14