Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah sûrenin 45-50. âyetlerde inkarcıların duyarlılık için yapılan davetleri reddetttiklerini, her bir delille alay ettiklerini, infaka çağrıldıklarında ise müminleri ayıpladıklarını, “dilemesi halinde Allah’ın doyuracağı kişileri kendilerinin doyurmaması gerektiğini” belirttiklerini, mahşerle de alay ettiklerini, ancak tek bir gürültünün onların da işini bitireceğini haber vermektedir.

a) Müşriklerin Olumsuz Tavrı

Yüce Allah, kâinat kitabından yedi âyet sunduktan sonra, sûrenin 45-46. âyetlerinde müşriklerin buna karşı tavırlarını ele almakta, sorumluluk çağrısını reddettiklerini ve her bir âyetten yüz çevirdiklerini şu şekilde beyan etmektedir: “Kendilerine Rablerinin âyetlerinden (mesajlarından) herhangi bir âyet (mesaj) her geldiğinde ondan mutlak surette yüz çevirmişlerdi.”

ı. Sorumluluklarını Reddetmeleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّقُوا مَا بَيْنَ اَيْد۪يكُمْ وَمَا خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Onlara ‘Önünüzdekinden ve arkanızdakinden korunun ki merhamete uğratılasınız’ dendiğinde (reddetmişlerdi).”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “(şöyle) söylendiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اتَّقُوا ittekû emri “korunun, takvalı, duyarlı olun”; مَا بَيْنَ اَيْد۪يكُمْ mâ beyne eydîküm ifadesi “sizin önünüzdekiler nedeniyle”; وَمَا خَلْفَكُمْ ve mâ halfeküm ifadesi “ve sizin arkanızdakilerden (dolayı)”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تُرْحَمُونَ turhamûne edilgen fiili ise “merhamet edilirsiniz, size merhamet edilir” demektir.

Burada müşriklerin ilâhî uyarıları dikkate almamaları, sorumlu davranmamaları ve merhamete layık olmamalarının sebebi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّقُوا “Onlara ‘korunun’ dendiğinde.” Burada dikkat çekilen husus takva ile ilgilidir.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “korumak” anlamındaki takvâ ve muttakî kelimelerinde “sorumluluğunu bilmek, duyarlı olmak” manaları da vardır. İşte burada müşriklerin duyarlı davranmaları ve sorumluluklarını bilmeleri gerektiği kendilerine hatırlatıldığında takındıkları olumsuz tavır ele alınmaktadır.

Mekkeli müşrikler sorumlu ve duyarlı davranmayı kabul etmedikleri gibi, yaptıkları çeşitli sorumsuzlukları nedeniyle mahşerde karşılaşacakları azaptan da çekinmemektelerdi. “Önünüzdekiler ve arkanızdakiler nedeniyle duyarlı olup korunun” şeklindeki ilâhî çağrıyı reddetmişlerdi. Bu itibarla, âyetteki اتَّقُوا ittekû emrini “yaptıkları nedeniyle azaptan korunmak” manasına alabiliriz.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız “takva” ve “muttaki” kavramlarıyla ilgili burada çok kısa da olsa bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz:

Öncelikle belirtelim ki Kur’ân’da 49 kez(1) geçen muttakî kavramı “sorumluluğunu bilen”, “günahlardan korunan”, “sorumlu davranan”, “hassas”, “bilinçli ve duyarlı kişi” demektir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve müte‘addî, yani “geçişli” fiil olarak “korumak” anlamına gelen takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli kalıpta lâzım, yani “geçişsiz” fiil olarak “korunmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas ve bilinçli olmak” demektir.

Kur’ân’da 17 kez(2) geçen التَّقْوٰى/ تّقْوٰىet-takvâ/takvâ kelimesi “korunmak”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” gibi manalar içermektedir. “Korunmak” anlamındaki takvâ kelimesi, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz.

Takvâ “duyarlılık”tır; bu itibarla, Şems 91/8’de de ifade edildiği gibi, takvâ bir taraftan fücûr denen kötülüklere karşı insanın korunabilmesini ifade etmekte, diğer taraftan iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirmeye işaret etmektedir. Bazı ilim adamları bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.(3)

Hz. Peygamber, takvânın, yani duyarlılık ve samimiyetin yerini “kalb” olarak belirlemektedir.(4) Yüce Allah’a karşı takvânın, yani duyarlılığın herkesin görevi olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(5) Yüce Allah’tan takvâ istemenin(6) ve O’na karşı takvâ sahibi olmanın gereğine de vurgu yapmaktadır.(7) İnsanın kendisiyle cennete gidebileceği değerin takvâ olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(8) gerçek ilmin de saygı ve Yüce Allah’a karşı takvâ demek olduğunu ifade etmekte,(9) müminin değerinin onun takvâsı olduğunu belirtmektedir.(10)

Muttakîlerin kimler olduğu konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen ve inanan herkese yetecek olan şu hadisi hatırlatmak istiyoruz: Nebî (as), “Benim dostlarım sadece muttakîlerdir” buyurmaktadır.(11) İşte muttakî olmanın en önemli görüntüsü, Hz. Peygamber’in, dolayısıyla Yüce Allah’ın dostluğunu kazanmaktır. Dostluğunu böyle belirleyenlerden olmayı niyaz ediyoruz.

“Takva” ve “muttakiler”le ilgili bazı âyetleri hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz:

Bakara 2/2-5: “O kitap (Kur’an); onda asla şüphe yoktur. (O), muttakiler (duyarlı olanlar) için bir yol göstericidir. Onlar gayba (bilinemeyenlere) inanır; namaz kılar ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler. Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e iman eder, ahiret gününe de kesin bir şekilde inanırlar. İşte onlar, Rableri tarafından doğru yol üzeredirler ve onlar, kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.”

Bakara 2/177: “(Gerçek) iyilik, yüzlerinizi doğu ve(ya) batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, kişinin Allah’a, ahiret gününe, meleklere, Kitaba ve nebilere (peygamberlere) inanmasıdır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmış(lar)a, (yardım) isteyenlere ve kölelere sevdiği maldan harcamasıdır. (Ayrıca) namazı kılması, zekâtı vermesidir. (Bunlar) antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirenlerdir. (Dahası), sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabredenlerdir. Sadakat sahipleri işte bunlardır! Muttakiler (duyarlı olanlar) da işte bunlardır!”

Âl-i İmrân 3/133-135: “Rabbinizin bağışlamasına ve muttakiler (duyarlı olanlar) için hazırlanmış (olacak), genişliği de gökler ve yer kadar olan cennete koşun! Onlar (muttakiler), bollukta da darlıkta da infak eder; öfkelerini yutar ve insanları affederler.(12) Allah da güzel davrananları sever. Onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine haksızlık ettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dilerler. ‘(Zaten) günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki!?’ Onlar, işledikleri kötülüklerde bile bile ısrar etmezler.”

Zâriyât 51/15-19: “Şüphesiz ki muttakiler (duyarlı olanlar), Rablerinin kendilerine verdiği (nimetleri) alarak cennetlerde ve pınar (baş)larında bulunacaklardır. Şüphesiz ki onlar, bundan önce (dünyada) güzel davrananlardı. Geceleri pek az uyurlardı. Seher vakitlerinde de bağışlanma dilerler(di). Mallarında sail (açıktan isteyen) ve mahrum (isteyemeyen kişilere vermek) için bir hak vardır.”

2. مَا بَيْنَ اَيْد۪يكُمْ وَمَا خَلْفَكُمْ “Önünüzdeki ve arkanızdakilerden.” Bu ifade hakkında pek çok görüş ileri sürülmektedir. Bu çerçevede âlimlerimizden gelen bazı görüşleri aktarmak istiyoruz. Bu kelimelerin Kur’ân’daki bütün kullanımları hakkında Meryem 19/64’te bilgi verdiğimiz için, burada kısaca bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz.

مَا بَيْنَ اَيْد۪يكُمْ “Önünüzdeki” ifadesi “âhiret”, “Hz. Peygamber’in tebliği”, “bu dünyada başlarına gelenler”, “ona doğru gittikleri için mahşerdeki azap”, “önlerinde meydana gelen şeyler”, “aşikâr olan, bilinen, kavranabilen şeyler”, “önce işlenmiş günahlar”, “geçmiş kavimlerin helâki” demektir.

وَمَا خَلْفَكُمْ “Arkanızdaki” ifadesi de “dünya”, “ölüm”, “mahşerde uğrayacakları akıbet”, “geride bıraktıkları dünya hayatı”, “kendilerinden sonra meydana gelen şeyler”, “idraki aşan, bilgisi dışında kalan şeyler”, “sonra işlenecek günahlar”, “Son Saat, kıyâmet” demektir.(13)

Bu görüşlerden de anlaşılabileceği gibi, oldukça geniş bir yorum ağına sahip olan bu ifadelerden maksadı tek bir görüşe indirgemek doğru değildir. İnkârcı insanların dünya hayatında yaptıkları veya yapmadıkları ne varsa hepsinden sorgulanacakları, bunlara karşı sorumlu davranmaları gerektiği uyarı konusu edilmektedir. Bakara 2/255’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah insanların her halini bilmektedir ve onları mahşerde sorgulayacaktır.

3. لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Umulur ki merhamet edilirsiniz.” Bu ifade, uyarılan müşriklerin ilâhî rahmetten ümitsiz olmamalarını, tevbe ederlerse ilâhî şefkatin onları da sarmalayacağını ortaya koymaktadır. Yüce Allah, kişi hangi günahı işlemiş olursa olsun, zamanında ve samimi bir şekilde tevbe ederse merhamet kapılarını ona da açar. Hiçbir günah Yüce Allah’ın af ve merhametinden büyük olamaz.

Bu âyet bir “şart-cevap cümlesi” olmasına rağmen, âyetin tamamı sadece “şart” kısmını oluşturmaktadır. Bir sonraki âyetin son cümlenin de işaretiyle buradaki “cevap” cümlesi, metinde bulunmayan gizli bir أعرضوا “yüz çevirmişlerdi”(14) fiili olarak kabul edilebilir.

İlahi vahiylerdeki ruh birlikteliğinin bir göstergesi olarak çeşitli âyetlerde yer alan “merhamete eriştirilmek, rahmete mazhar kılınmak” ifadesi, başka daha pek çok konuda da gerekçe olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da şu bilgiler verilmektedir:

a) “Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(15)

b) “Kur’ân’a tâbi olup muttaki olmak”,(16)

c) “Peygamber öğretilerine itibar etmek”,(17)

d) “Kur’ân kıraat edildiğinde sesi kesip ona kulak vermek”,(18)

e) “Namaz kılmak, zekât vermek ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(19)

f) “Allah’a istiğfar etmek”,(20)

g) “Emir olup yapılmayan ve yasak olup yapılanlardan dolayı duyarlı olmak”,(21)

h) “Birbirleriyle savaşan müminlerin arasını ıslah etmek.”(22)

En‘âm 6/155’te ve A‘râf 7/156-157’de de beyan edildiği gibi, bu âyetten anlaşılıyor ki, merhamete mazhar olmak için hayatı çevreleyecek şekilde “takvâ sahibi olmak” gerekmektedir. Merhamete ulaşmanın yolu takvâ sahibi olmaktan geçer. Âyetin sonundaki لَعَلَّ le‘alle edatı “umut” manasına gelmektedir. Bu nedenle, mümin daima merhameti umacak, ancak kendisini garantide görmeyecektir; dolayısıyla korku ile ümit arası bir hayat yaşamaya çalışacaktır.

ıı. Delillerden Yüz Çevirmeleri

وَمَا تَاْت۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ اِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ “Kendilerine Rablerinin ayetlerinden bir ayet geldiğinde, mutlaka ondan yüz çevirmişlerdi.”

Âyetteki وَمَا تَاْت۪يهِمْ ve mâ te’tîhim ifadesi “ve onlara gelmez ki”; مِنْ اٰيَةٍ min âyetin ifadesi “herhangi bir delil, âyet”; مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ min âyâti rabbihim tamlaması “onların Rablerinin ayetlerinde, delillerinden”; اِلَّا كَانُوا عَنْهَا illâ kânû ‘anhâ istisnası “ondan (şöyle) olmamış olsunlar”; مُعْرِض۪ينَ mu‘rıdîne kelimesi ise “yüz çevirenler, yüz çevirmiş olmasınlar, onlardan mutlak surette yüz çevirmişlerdi” demektir.

Burada inkârcıların her yeni âyete veya delile rağmen inkârda ısrar ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا تَاْت۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ “Kendilerine Rablerinin âyetlerinden (delillerinden) herhangi bir âyet (delil) her geldiğinde.” Bir kez de En‘âm 6/4’te geçen bu âyette, Yâsîn sûresinin başından beri vurgulanan “inkârcıların olumsuz tutumu” özetlenmekte, onların her türlü delile rağmen inkârda ısrar ettikleri beyan edilmektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri de Şu‘arâ’ 26/5’te şu şekilde geçmektedir: “Kendilerine, Rahmân’dan her yeni mesaj geldiğinde mutlak sûrette ondan yüz çevirirler.” Ayrıca Enbiyâ’ 21/2’de de benzer ifadeler yer almaktadır.

İnkârcılar Yüce Allah’ın sunduğu vahiy ve risalet delilini reddetmekle kalmamış, Yâsîn 36/13-32. âyetler arasında kendilerine sunulan darb-ı mesele de kulak asmamışlardı. Bununla yetinmeyen müşrikler, Yâsîn 36/33-44. âyetlerde kâinat kitabından sunulan yedi temel âyete de itibar etmemiş, ısrarla ve inatla onlarca delili görmezlikten gelmeye devam etmişlerdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette işte bu hakikat dikkatlere sunulmakta, onların her bir âyetin içerdiği delilleri, mesajları reddettikleri beyan edilmektedir. Yâsîn sûresinin 30. âyetinde dile getirildiği üzere, önceki nesiller içerisinde “kendilerine gelen her elçiyle alay eden” zihniyet, Yüce Allah’ın sıraladığı diğer delilleri dikkate almamış, onlardan da yüz çevirmişlerdi.

Mekkeli müşriklerle ilgili “Rablerinden gelen her bir âyetten yüz çevirirlerdi” ifadesi, onların hiçbir delile, mucizeye, gelen hükme, ortaya konulan beyana ve getirilen mesaja itibar etmediklerini göstermektedir. Onların bu bağlamda itibar etmedikleri mesajın bir önceki âyette yer alan “önünüzdekinden ve arkanızdakinden korunun ki merhamete uğratılasınız” cümle olduğu ilk seçenek olarak düşünülmelidir. İtibar etmemek bir tarafa, onlardan ısrarla ve inatla yüz çevirdikleri bildirilmektedir. Sunulan her yeni delil veya getirilen her yeni mesaj onların yüz çevirmesine neden olmuş, atalarını taklitten oluşan inkârcılıkları adeta bir hayat tarzına dönüşmüştü.

2. اِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ “Ondan mutlak surette yüz çevirmişlerdi.” Bu ifade, önceki cümlenin “istisna” kısmını içermektedir. Âyetin başındaki mâ edatıyla sondaki illâ edatı sayesinde vurgulu bir mesaj ortaya konulmaktadır. Yüce Allah bu âyette inkârcılara sunduğu her ne çeşit delil olduysa hepsini reddettiklerini, onlara itibar etmediklerini, onları ciddiye almadıklarını, dolayısıyla inkârcılıkta direttiklerini ortaya koymaktadır.

Bu cümle, ayrıca bir önceki âyetin de cevabı niteliğindedir: “Onlara, ‘önünüzdekinden ve arkanızdakinden korunun ki merhamete uğratılasınız’ dendiğinde” ifadesinin cevap cümlesi de budur. Bu nedenle, âyetlerin mealini verirken iki âyeti birleştirerek ve cevap kısmını bu cümle ile buluşturarak vermeyi tercih ettik. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde(23) dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.

b) Müşriklerin Alaycılığı ve Son Saat

Yüce Allah, sûrenin 47-50. âyetlerinde müşriklerin fakirlere karşı nasıl duyarsız davrandıklarını şu şekilde beyan etmektedir: “Onlara, ‘Allah’ın size rızık olarak verdiklerinden infâk edin’ dendiğinde, kâfirler müminlere ‘Allah’ın, dilemesi halinde doyuracağı kişileri biz mi doyuracakmışız! Siz, sadece ve sadece açık bir sapıklık içindesiniz’ cevabını vermişlerdi.”

Ardından, “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış!” şeklinde dile getirdikleri alaycılıkları gündeme getirilmekte ve azap tehdidini küçümsemeleri hatırlatılmaktadır.

Daha sonra, kendilerini bekleyen feci akıbet hatırlatılarak şöyle buyrulmaktadır: “Birbirleriyle çekişip dururken kendilerini ansızın yakalayacak korkunç bir sesten (patlamadan) başka bir şey beklemiyorlar. O esnada ne bir tavsiyede bulunabilirler; ne de ailelerine dönebilirler.”

ı. “İnfâk”tan Kaçınmaları

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ اَطْعَمَهُ اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Onlara ‘Allah’ın size rızık olarak verdiklerinden infak edin (verin)’ dendiği zaman, kâfir olanlar iman edenlere ‘Allah’ın, dilemesi hâlinde doyuracağı kişileri biz mi doyuracakmışız! Siz sadece apaçık bir sapkınlık içindesiniz!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) söylendiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اَنْفِقُوا enfikû emri “infak edin, dağıtın, verin”; مِمَّا رَزَقَكُمُ mimmâ razekaküm ifadesi “size rızık olarak verdiği şeylerden, size verdiği rızıklardan”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfirler, inkar etmiş kişiler”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara”; اَنُطْعِمُ enut‘ımu sorusu “yedirir miyiz, doyurur muyuz, biz mi doyuracağız, doyuralım”; مَنْ لَوْ يَشَآءُ men lev yeşâü ifadesi “doyurmayı dilediği kişileri”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah(ın)”; اَطْعَمَهُ et‘amehû ifadesi “onu, kendisini doyurmayı”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm ifadesi “siz (şundan başka bir şey) değilsiniz”; اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ illâ fî dalâlin mübînin istisnası ise “apaçık sapıklıktan olanlardan başka bir şeyde” demektir.

Burada infâk etmeleri için kendilerine çağrıda bulunan müminlere karşı müşriklerin takındığı olumsuz tavır ve onların alaycı ve suçlayıcı ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Bu konuda âyeti izaha geçmeden, “infâk” ve “sadaka” kavramları ile “infak-nifak ilişkisi” hakkında ana hatlarıyla bilgi vermek istiyoruz. Bakara 2/215’te bu kavram hakkında bilgi vermiş olsak da Yâsîn sûresi herkesin çok daha fazla gündeminde bulunmasından kaynaklanan önemine binaen, burada aynı bilgileri yeniden aktarmakta yarar görmekteyiz.

- İnfâk Kavramı

1. İnfâkın Anlamı ve Kur’ân’daki Kullanımı

N-f-k kökünden kelimeler Kur’ân’da 111 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

a) İnfak etmek

“Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiklerimizden Allah yolunda harcarlar.”(24) Bu âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da enfeka, yünfiku, infâk, enfikû, nefeka, nefekât, münfık kelimeleri “infak etmek, infak, nafaka” anlamında kullanılmaktadır.

b) Nifak

“Münafıklar sana geldiklerinde, ‘Şahitlik ederiz ki sen Allah’ın Peygamberisin’ derler. Allah bilir ki, sen elbette O’nun Peygamberisin. Allah, münafıkların kesinlikle yalancı olduklarını bilmektedir.”(25) Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da geçen bütün nifâk, münâfık kelimeleri “münafık, nifak” anlamına gelmektedir.

c) Tünel

“Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise, yapabilirsen yerin içine inebileceğin bir tünel ya da göğe çıkabileceğin bir merdiven ara ki onlara bir mucize getiresin!”(26) Bu âyette geçen nefak kelimesi “tünel, delik” anlamında kullanılmaktadır.(27)

2. İnfak’tan Ne Anlaşılmalı ve Neler Gözetilmeli?

Kur’ân’daki bu kullanımlara bakıldığında, infâk kavramının “elden çıkarmak, bitirmek, ilişkisini kesmek, tünel kazmak, faydalı bir şeyi muhtaçlara vermek” gibi anlamlara geldiği görülecektir. Öyleyse infâk tam bir takvâ görüntüsüdür ve sahibinin duyarlı olduğunun en güzel göstergelerinden birisidir. Bakara 2/177 ve Âl-i İmrân 3/133-135’te dile getirilen husus budur.

İnfâk, zekâtı, sadakayı, fitreyi, fidyeyi, kefareti, hayrı vs. içine alan kapsamı oldukça geniş bir kavramdır ve İslâm’ın ekonomik anlamda sosyal hayatı düzenlemede son derece önemli bir yeri vardır. Bu nedenle, Kur’ân çeşitli yönleriyle bu kavramı içermekte ve Müslümanlara bir infak ahlâkı öğretmektedir.

İnfâk, kişiye bir servet ahlakı ve mal-mülk bilinci verir; mala sahip olmayı, mala ait olmamayı öğretir. Mala sahip olanlar onu gerekli şekillerde ve doğru yere verebilirler; ancak mala ait olanlar malının kölesi olacakları için malını veremezler. Her halde efendisini azad edebilen bir köleden söz edilemez.

Servet bir bineğe benzer; ona binerseniz istediğiniz yere ve yöne onu çevirip götürebilirsiniz; ancak eğer servet insana binerse işte o zaman durum felaket olur. Bir özlü söz vardır: “Malını dağıtmayanları malı dağıtır.” Son derece doğru olan bu ifade, Yüce Allah yolunda infak edilmeyen bir malın insanın başına bela olacağını öğretmektedir.

“Tünel kazmak” anlamından hareketle, infâk kavramı “fakir müslümanın gönlüne gizlice yol bulmak” demektir. İnfakta esas olan husus, onu muhatabın gönlü ve gururu kırılmadan gerçekleştirmek, kimsenin görmeyeceği bir şekilde onu fakire ulaştırmaktır. Yüce Allah Bakara 2/271’de şunu beyan etmektedir: “Sadakaları açıktan verirseniz bu güzeldir; ancak onları gizleyip de fakirlere verirseniz bu çok daha hayırlıdır.

Bu sayede Allah sizin günahlarınızı örter. Allah sizin neler yapmakta olduğunuzdan haberdardır.” İşte bu âyette dikkat çekilen husus, kamuya yönelik bağışların açıktan verilebilmesine rağmen, fakirlere verilecek olanların gizlice onlara ulaştırılmasının çok daha hayırlı olacağıdır.

İnfakın gizli yapılmasının önemi hakkında Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللَّهُ تَعَالَى فِى ظِلِّهِ يَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ إِمَامٌ عَدْلٌ ، وَشَابٌّ نَشَأَ فِى عِبَادَةِ اللَّهِ ، وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ فِى الْمَسَاجِدِ ، وَرَجُلاَنِ تَحَابَّا فِى اللَّهِ اجْتَمَعَا عَلَيْهِ وَتَفَرَّقَا عَلَيْهِ ، وَرَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتُ مَنْصِبٍ وَجَمَالٍ فَقَالَ إِنِّى أَخَافُ اللَّهَ ، وَرَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا تُنْفِقُ يَمِينُهُ ، وَرَجُلٌ ذَكَرَ اللَّهَ خَالِيًا فَفَاضَتْ عَيْنَاهُ “Yedi sınıf insan vardır ki, Allah kendi (yarattığı özel) gölgesinden başka hiçbir gölge bulunmayan kıyamet gününde, bunları kendi arşının gölgesinde gölgelendirir: Âdil imâm (yânî devlet başkanı); Allah'a ibâdet ederek temiz bir hayât içinde serpilip büyüyen genç; gönlü mescidlere sevgiyle bağlanmış olan namazlı kimse; Allah için birbirini seven ve bu sevgi ile birleşip, bu sevgi ile ayrılan iki kişi; sosyal statüsü yüksek ve güzelliği olan bir kadın tarafından çağırılıp da kadınlığını kendisine arz ettiğinde ‘Ben Allah’tan korkarım’ cevabıyla karşılık veren kişi; sağ elinin verdiği sadakayı sol eli duymayacak derecede gizli sadaka veren zengin kişi; insanlardan tenhâ (boş) olarak Allah’ı anıp gözleri yaş döken takvâlı kişi.”(28)

İnfâk, “gönüllere gizlice yollar açmak” manasına geldiği için, bu işlem bir gönül seferberliğidir. İnfâk, iki âleme inananların eylemidir; onlar bu dünyada verirler; verdiklerinin çok daha fazlasını öbür âlemde görürler. İnfakın sadece Allah rızası için yapılması, karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri gerektiğine ve bunu yapanların övüldüğüne dair Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(29)

Nisâ’ 4/38’de beyan edildiği gibi, mallarını başkalarına gösteriş için verenler, Yüce Allah’a ve âhirete inanmamakla suçlanmakta ve şeytanın arkadaşları olarak tanıtılmaktadırlar. Yaptıkları bazı davranışları ibadet sanan Mekkeli müşriklerin ele alındığı bir pasajda, Yüce Allah bu insanların yanlış davranışlarını sıralamakta, insanlara gösteriş yapmakta olduklarını eleştirmekte ve kınamaktadır.(30)

İbadetlerde ve özellikle infak denilen yardımlaşmalarda gösterişten uzak durulması, yapılanın ibadet değeri taşıması için vazgeçilmez bir önem arz etmektedir. Durum böyle olunca, yaptığı yardımı Allah rızası için yapanların, bunu gösterişe kurban etmemeleri gerektiği son derece açık bir gerçektir.

Hayır işlerinde Allah rızasını gözetenler, gösterişten uzak durmak zorunda oldukları için, yardımlaşmada muhatabın bir eziklik duymaması ve muhtemel bazı yükümlülükler üstleneceği duygusuna kapılmaması için, söz konusu cümlenin açıkça söylenmiş olmasında bir sorun olmamalıdır.

Gözetmeleri gereken en önemli husus, bu işi yaparken gurur kırıcı davranmamaları, yardımlarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri, muhataplardan bir teşekkür dahi istememeleri, işe yaramayan şeyleri vermeyip en kalitelilerinden infakta bulunmaları,(31) yardımı başakakmamaya ve eziyete kurban etmemeye dikkat etmeleridir. Aksi takdirde, “kaş yapalım derken göz çıkartılmış” ve sevap kazanmak yerine günaha girilmiş olur.

Bakara 2/261-264’te, infâk edenler 700, hatta çok daha fazlası ürüne dönüşen bir tahıl örnekliğine konu edinilmekte, mallarını Allah yolunda infâk edip peşinden eziyet ve başakakma yapmayanlara Rableri katında ödüller ikram edileceği, korkudan ve hüzünden etkilenmeyecekleri beyan edilmektedir. Gönül yapan bir söz ve bağışlama dileği, peşinden eziyet gelen sadakadan daha hayırlı gösterilerek, iman edenlerin sadakalarını iptal etmemeleri öğütlenmektedir.

Bu iptal, eziyete ve başakakmaya dönüştürülen infâk üzerinden, mallarını gösteriş için infak edenlerin bu davranışı, Allah’a ve âhirete inanmayanların eylemleriyle ilişkilendirilmektedir. En sonunda bu durum en küçük bir sağanakta yok olup giden toprağa benzetilerek, geriye ortada kalan bir kaya parçasıyla özdeşleştirilmekte, kazandıklarından hiçbir şeye sahip olamayacakları beyan edilmektedir.

Bakara 2/265 ve 267’de, mallarını Yüce Allah rızası için infâk edenler ise ürünü iki kat alana benzetilerek, onlar için hiçbir zarar ve ziyanın söz konusu olmadığı bildirilmekte, kazandıklarının en temizlerinden ve yerden çıkardıklarının en kalitelilerinden infak etmeleri gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bu arada kendisine verilmesi durumunda yüzünü ekşitip almak istemeyeceği şeyleri başkalarına vermemek gerektiği özellikle vurgulanarak, bir başka infak ahlakı öğretilmektedir.

Hz. Peygamber’in şu muhteşem hadîsi bu konuyu özetler mahiyettedir: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(32)

Âl-i İmrân 3/92’de de “en çok sevdiklerinizden infâk edinceye kadar iyilik ve takvâya ulaşamayacaksınız” buyrularak, en çok sevilen şeyin en iyi infak vesilesi olacağı vurgulanmaktadır. Bu arada Mâide 5/89’da ise yemin kefaretinin ödemesinde kişi kendi ailesine neyi yediriyor ve neler giydiriyorsa onların ortalamasından vermesi istenerek “beğenmediğini” değil, kendi hayatını devam ettirdiği ve değerli gördüğü şeyleri infak etmesinin önemi hatırlatılmaktadır.

Beled 90/11-16’da dile getirildiği üzere, infâk için zoru ve zor zamanı tercih etmek de önemlidir. “Sarp yokuş” adı verilen ‘akabe’yi aşmak için, bir canı daha hürriyetine kavuşturmak, yani bir köle azad etmek, kendisi zor gününde iken, yani bir anlamda kendisi muhtaç iken yetimle ve yoksulla ilgilenmek bu anlamda fedâkârlık olarak belirlenmektedir. Köleyi azad etmek onun boynunu kölelikten kurtarmak anlamına geldiği gibi, bunu yapan kişinin kendi boynunu cehennemden kurtarması manasına alınarak meselenin önemi vurgulanmış olmaktadır.

Haşr 59/9’da Medine’deki ensâr denen Müslümanların îsâr adı verilen çok önemli bir duyarlılığından söz edilmektedir. Îsâr, kendisi muhtaç iken başkasını kendisine tercih etme erdemidir. Batılıların “empati” dedikleri şeyin çok daha ilerisi olan bu kavram maalesef Müslümanların gündemini hak ettiği kadar meşgul etmemektedir.

Oysa bu kavramımız, tarihimizin medeniyet üreten ana kodlarından birisidir ve medeniyetimizi ayakta tutan en önemli fedâkârlık kalemlerindendir. Bizim medeniyetimiz bir infak medeniyetidir; toplumumuzun refah seviyesi fakirlerle ilgilenmek ve onların fakirliğini gidermekle doğru orantılı olarak düşünülmüştür. Bir milletin gelişmişlik ve medeniyet ölçüsü, fakiri ve yetimiyle ne kadar ilgileniliyorsa o kadardır.

Buraya kadar söylediklerimiz, ekonomik imkânı olup da bunu hak yolda harcamayanlar için söz konusudur. Elbette ekonomik anlamda verecek hiçbir şeyi olmayanlar bu ifadelerin kapsamı dışındadır. Fakat infâk kavramını sadece ekonomik değil de bütün alanlarla ilgili görürsek, o zaman bu kavramın herkesi kapsadığını söylemeliyiz.

Bilginin, aklın, tecrübenin, ilginin, sevginin, duygunun vs. her şeyin infakının yapılabileceğinden hareketle, bu kavramın müminlerin hayatlarını bütünüyle içerdiğini belirtmeliyiz. Bize göre, hayat yolculuğu infâkın konusudur. Çünkü infak, sadece imkânlarla değil, aynı zamanda, öncelikle ve özellikle imanla ilgili bir kavramdır.

Âl-i İmrân 3/133-135’te beyan edildiği üzere, muttaki kullar varlıkta da darlıkta da infak eden kişiler olarak tanıtıldığı için, herkesin kendisinden daha düşkün olanlara karşı infâk etmek durumunda olduğu anlaşılmaktadır. Kişi kendisinden daha zor durumda olana yardım etmeyi bir ödev bilmeli ve öylece davranmalıdır. Unutulmamalıdır ki infâk, imanla alakalıdır; imkânla sınırlı değildir. Çünkü bu bir duyarlılıktır ve bu hassasiyet kişinin gönlünde başlar, ardından davranışlarına yansır. İnfâkın zirvesi ise canını Allah yolunda fedâ edebilmektir.

3. İnfâk/Nifâk İlişkisi

İnfak ile nifâk kavramları aynı kökten gelmektedir ve bu durum son derece manidardır. Nifâk, sadece bu dünyaya inananların halidir ve bu kişilerin münafık olmaları mala aşırı düşkünlükleri nedeniyledir. Ayrıca münafık, gönlü köstebek yuvası gibi delik deşik adamdır.

Münâfıklar için dilimizde “ikiyüzlü” tabiri kullanılmaktadır, bu doğrudur; ancak yeterli değildir. Münafık ikiyüzlü değil, adeta iki yüz yüzlü adamdır; hatta münafık yüzsüz adamdır. Çünkü ona baktığınızda yüzü olmadığı için gerçek yüzünü asla göremezsiniz. Dahası, münafıklar, kendileri gibi münafık olanlara da gerçek yüzlerini göstermezler.

Yüce Allah, Münâfikûn 63/4’te onlara bakıldığında cesetlerinin, görüntülerinin, konuşmalarının kişiyi etkileyebileceğini, çünkü konuştuklarında kendilerini dinlettirebileceklerini ifade ettikten sonra, bunların aslında giydirilmiş kütükler gibi olduğunu beyan ederek, içlerinin kovuk olduğunu ve hiçbir hakikati yüreklerinde barındırmadıklarını ifade etmektedir. Haşr 59/14’te de onların birlik içinde oldukları sanılsa da kalplerinin paramparça olduğu hatırlatılmaktadır.

Tevbe 9/67-68’de münafıkların birbirlerinden gibi göründüğü, kötülüğü emredip iyilikten menettikleri, iyilik için ellerini oynatmayıp cimri davrandıkları, Allah’ı unuttukları, bu yüzden Allah’ın da onları (azapta) unuttuğu ve gerçek sapıkların işte bunlar olduğu beyan edilmektedir. Ardından bu münafık erkek ve kadınlara, ayrıca kâfirlere Yüce Allah’ın cehennem ateşi vaadettiği ve orada ebedi kalacakları bildirilmektedir. Onların bu özellikleri Tevbe 9/71-72’de sözü edilen ve çeşitli özellikleri sıralanan mümin erkeklerin ve mümin kadınların sıfatlarının zıddı olarak sunulmaktadır.

Münafıkların cimriliği ve onun çaresinin cömertlik olduğunu beyan bağlamında, 11 âyetten meydana gelen Münâfikûn sûresinin ilk sekiz âyetinde “münafıklar”dan, kalan üç âyette ise “infak”tan söz edilmektedir. Buradan hareketle, rahatlıkla “infak, nifakın panzehiridir” diyebiliriz. Demek ki infak yapabilmek, kişiyi münafık olmaktan kurtarır. Teğâbun 64/16’da belirtildiği gibi, “nefsinin cimriliğinden korunmak” demek olan infâk, kişiyi kurtuluşa götürecek en önemli vesilelerden birisidir.

4. Sadaka-Sadakat İlişkisi

İnfâk kavramının içeriğinde en çok hatırlanması gereken kavramlarımızdan birisi de sadakadır. Bir müminin bir başka mümine tebessümü bir infak türü olan sadaka olduğuna göre, demek ki sadaka en kolay, en ucuz sevaptır, en ucuz ibadettir. Sadaka bir “sadakat testi”dir; yani sadaka, “iman iddiasında bulunan kişinin imanındaki sadakatidir, samimiyet ölçüsü ve görüntüsü”dür.

a) Sadaka sanıldığı gibi “sünnet” değil, “farz”dır. Tevbe 9/60’ta da geçtiği üzere, sadakalar Yüce Allah’ın bir farzıdır. Ayrıca konuyla ilgili olarak da Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ صَدَقَةٌ “Her müslümanın sadaka vermesi gerekir.”(33)

b) Bir başka hadisinde sadaka emrine üç kez dikkat çekmiştir:

تَصَدَّقُوا تَصَدَّقُوا تَصَدَّقُوا “Sadaka verin, sadaka verin, sadaka verin.”(34)

c) Sadakaların insan hatalarını örteceğini beyan için şu hadisi hatırlatmalıyız:

وَالصَّدَقَةُ تُطْفِئُ الْخَطِيئَةَ كَمَا يُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ “Su ateşi söndürdüğü gibi sadaka da hataları siler, süpürür.”(35)

d) Hz. Peygamber bir başka hadisinde amel defterinin açık kalmasını sağlayacak iyiliklerden söz ederken de şöyle buyurmuştur:

مَنْ سَنَّ فِى الإِسْلاَمِ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَأَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا بَعْدَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْءٌ وَمَنْ سَنَّ فِى الإِسْلاَمِ سُنَّةً سَيِّئَةً كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهَا وَوِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَىْءٌ “Her kim İslâm’da güzel bir çığır açarsa, o çığırın ecri ile kendisinden sonra o çığırla amel edenlerin ecirlerinden hiç bir şey noksan edilmemek şartıyla sevapları kendine aittir. Her kim İslâm’da kötü bir çığır açarsa o çığırın vebâli ile kendisinden sonra onunla amel edenlerin vebâli hiç bir noksanları olmamak üzere ona aittir.”(36)

e) İnsanlar ölünce amel defterleri kapanır; yalnız üç şeyle açık kalır ki bunlardan birisi de sadaka-i câriyedir. Hadis-i şerif şöyledir:

إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثَةٍ إِلاَّ مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُولَهُ “İnsan öldüğü vakit bütün amelleri ondan kesilir. Yalnız üç şeyden: Sadaka-i cariyeden, faydalanılan ilimden ve kendisine duâ eden sâlih evlâddan kesilmez.”(37)

Amel defterinin açık olması hayra teşvik manasına alınmalıdır. O hayırdan kimler yararlanacaksa Yüce Allah onları zaten bildiği için, kişi söz konusu hayrı yaptığında onun amel defterine onlar en başta kaydedilir. Amel defterinin açık olması, beraberinde zikredilen üç hususun önemini kavratmayı amaçlamış olmalıdır; yani burada bir terğîb “özendirme/teşvik” vardır; kanaatimiz budur.

f) Hz. Peygamber sadaka kavramının kapsamının son derece geniş olduğunu şu hadisleriyle beyan etmiştir:

تَبَسُّمُكَ فِى وَجْهِ أَخِيكَ لَكَ صَدَقَةٌ وَأَمْرُكَ بِالْمَعْرُوفِ وَنَهْيُكَ عَنِ الْمُنْكَرِ صَدَقَةٌ وَإِرْشَادُكَ الرَّجُلَ فِى أَرْضِ الضَّلاَلِ لَكَ صَدَقَةٌ وَبَصَرُكَ لِلرَّجُلِ الرَّدِىءِ الْبَصَرِ لَكَ صَدَقَةٌ وَإِمَاطَتُكَ الْحَجَرَ وَالشَّوْكَةَ وَالْعَظْمَ عَنِ الطَّرِيقِ لَكَ صَدَقَةٌ وَإِفْرَاغُكَ مِنْ دَلْوِكَ فِى دَلْوِ أَخِيكَ لَكَ صَدَقَةٌ “Kardeşinizin yüzüne gülmeniz size sadaka sevâbı kazandırır. İyi şeyleri emredip kötülüklerden sakındırmak sadaka sevabı kazandırır. Yabancısı bulunduğu bir bölgedeki kimseye yol gösterip yardımcı olmak sadaka sevâbı kazandırır. Gözünden rahatsız olan bir kimseye yardımcı olmanız sizin için yine sadaka sevâbı kazandırır. Yollardan insanların gelip geçmesine engel olabilecek taş, kemik, diken gibi şeyleri kaldırmak da yine sadaka sevâbı kazandırır. Kendi kabından ihtiyacı olan bir kimsenin kabına bir şeyler boşaltmak da yine sadaka sevâbı kazandırır.”(38)

كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَإِنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ بِوَجْهٍ طَلْقٍ وَأَنْ تُفْرِغَ مِنْ دَلْوِكَ فِى إِنَاءِ أَخِيكَ “Her yapılan iyilik sadaka sevâbı kazandırır. Kardeşini güler yüzle karşılamak bir iyilik olduğu gibi, kendi kabından ihtiyacı olan bir şeyi kardeşinin kabına boşaltmak da bir iyilik olup sadaka sevâbı kazandırır.”(39)

g) Zamanı geçmeden sadaka vermenin önemi için de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

تَصَدَّقُوا فَإِنَّهُ يَأْتِى عَلَيْكُمْ زَمَانٌ يَمْشِى الرَّجُلُ بِصَدَقَتِهِ ، فَلاَ يَجِدُ مَنْ يَقْبَلُهَا يَقُولُ الرَّجُلُ لَوْ جِئْتَ بِهَا بِالأَمْسِ لَقَبِلْتُهَا ، فَأَمَّا الْيَوْمَ فَلاَ حَاجَةَ لِى بِهَا “Sadaka veriniz. Çünkü size öyle bir zaman gelir ki, kişi o sırada sadakasıyla yürür de onu kabul edecek bir kimse bulamaz. (Sadaka verilmek istenilen) her kişi: ‘Bu sadakayı dün getirseydin, muhakkak ben onu kabul ederdim. Fakat bugün benim için bu sadakaya ihtiyaç yoktur’ der.”(40)

h) Sadakanın malı eksiltmeyeceği de Hz. Peygamber’in bir hadisinde şöyle yer almaktadır:

مَا نَقَصَتْ صَدَقَةٌ مِنْ مَالٍ “Sadaka malı hiçbir şekilde eksiltmez.”(41)

i) Hz. Peygamber en faziletli sadakayı tanıtırken konuyu ilimle ilişkilendirmiştir. Hadis şöyledir:

أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ أَنْ يَتَعَلَّمَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ عِلْمًا ثُمَّ يُعَلِّمَهُ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ “Sadakanın en faziletlisi Müslümanın ilim öğrenmesi, sonra da o ilmi Müslüman kardeşine öğretmesidir.”(42)

Esasında “zekât” ibadetiyle ilgili âyetlerin önemli bir bölümünde zekât kelimesinin yerine sadaka kelimesi geçtiği için,(43) onu hüküm olarak sünnete indirgemek, sadakanın işlevinin zayıflatılmasına, bir süre sonra da ortadan kaldırılmasına neden olmuştur. Özellikle ülkemizde sadaka denince “bozuk paralardan kurtulma işlemi” akla gelmekte, bir yardımlaşma kurumu olan sadaka hayatın dışına itilmektedir.

Yüce Allah Bakara 2/177’de malını Allah yolunda infak edenlerden, zekât verenlerden ve daha başka fedâkârlıklarda bulunanlardan söz ettikten sonra âyetin sonunu şöyle bitirmektedir: “İşte (iman) sözlerinde sadık kalanlar onlardır ve işte muttaki olanlar da onlardır.” Bu âyetteki ifadeler infâkın ve zekâtın bir sadakat göstergesi olduğunun en açık delillerinden birisidir.

“İnfâk” ve “sadaka” kavramları hakkında bu açıklamaları yaptıktan sonra şimdi Yâsîn 36/47. âyetin yorumuna geçmek istiyoruz.

Yüce Allah, bu âyette infâk etmeleri için kendilerine çağrıda bulunan müminlere karşı müşriklerin takındığı olumsuz tavrı ve onların umursamaz, alaycı ve karşılarındaki müminleri suçlayıcı ifadelerini dile getirmektedir.

1.وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ “Onlara, ‘Allah’ın size rızık olarak verdiklerinden infâk edin (verin, dağıtın)’ dendiğinde.” Bu cümlede müşriklere yönelik hitapta kendilerine sahip oldukları rızkı Yüce Allah’ın verdiği özellikle hatırlatılmakta, مِمَّا mimmâ ifadesinde مِنْ min edatı kullanılarak, Yüce Allah’ın verdiği “her şeyi” değil, rızkın sadece “bir bölümünü” infak etmenin istendiği ortaya konulmaktadır.

Kur’ân’da çok önemli bir yer tutan infâk kavramı hakkında detaylı açıklamaları yukarıda yaptığımız için, burada âyet bağlamıyla sınırlı bilgi vereceğiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah müşriklere infakın gerekliliği noktasında bir uyarı yapmakta ve yaşanan bir hakikati bizlere hatırlatmaktadır. Yetimlerle ve fakirlerle ilgilenmemenin ne kadar büyük tehlikelere neden olduğu pek çok âyette dile getirilmektedir. Burada sadece müşriklerin “infâk” emrine nasıl karşılık verdiklerini hatırlatmakla yetineceğiz.

Müşrikler kendilerine “Allah’ın size verdiği rızıktan bir bölümünü başkalarına (fakirlere) infak edin” dendiğinde şu karşılığı vermişlerdi:

2. قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ اَطْعَمَهُ “Kâfir olanlar iman edenlere ‘Allah’ın, dilemesi halinde doyuracağı kişileri biz mi doyuracakmışız!’ cevabını vermişlerdi.” Bu cümlede müminlerin yaptığı infak davetine müşriklerin nasıl cevap verdikleri ve onlarla nasıl alay ettikleri ele alınmaktadır.

a) قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا “Kâfir olanlar iman edenlere demişti ki.” Âyette geçen الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû “kâfir olanlar” ve الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا ellezîne âmenû “iman edenler” ifadelerinin fiil değil de isim cümlesi olarak getirilmesinin bazı sebepleri vardır. Öncelikle belirtelim ki, bu cümleler kişilerin iman veya küfürdeki kararlılıklarını, imanla veya küfürle anılmadaki ısrarcılıklarını göstermektedir. İman veya küfrün kendilerinde yerleşik bir hal aldığını, tercihleri hayatlarına dönüştüğü için onunla yaşamaya razı oldukları bu şekilde ifade edilmek istenmektedir.

Burada söylenebilecek bir başka husus da şudur: Kur’ân’da “iman” ve “küfür” kavramları daima “iman edenler” veya “kâfir olanlar” şeklinde insanlara nispet edilmektedir. Hiçbir âyette “iman ettirilenler” veya “kâfir kılınanlar” diye bir hitap yoktur. İnsanlar hür iradeleriyle ya mümin olurlar ya da kâfir; sonuçlarını bilip ona katlanmaları şartıyla tercih onlarındır; Kur’ân’ın sunduğu bilgi bu şekildedir.

İman, inkâr, şirk gibi konuların insan tercihine ve Yüce Allah’ın onayına bırakıldığını söylemekle yetinmek istiyoruz. “İnsanoğluna yol gösteren zât Yüce Allah’tır; insan da ya şükredici olur ya da nankör.”

b) اَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ اَطْعَمَهُ “Allah’ın, dilemesi halinde doyuracağı kişileri biz mi doyuracakmışız!” İşte bu cümle onların alaycı ifadelerinin ilkini oluşturmakta ve sorumluluktan kaçtıklarını göstermektedir. Onlar, kendilerini de Yüce Allah’ın doyurduğunu unutarak veya bildikleri bu gerçeği gizleyerek basit bir mantık oyunu oynamaya çalışmışlar, “biz başkalarından sorumlu değiliz” demek istemişlerdi.

Bu duyarsızlıkla ilgili olarak ‘Alak 96/7’de de geçen istiğnâ, “kişilerin kendilerini başkalarına karşı sorumsuz hissetmeleri” demektir. Söz konusu âyette “Nankör insan kendini müstağnî gördüğünde mutlak surette azgınlaşır” ifadesi yer almakta, bu çirkin halin insanın azgınlıştığını gösterdiği beyan edilmektedir. Aynı şekilde Leyl 92/8’de de geçen bu kelime orada Leyl 92/5. âyetteki ittikânın, yani “sorumluluğunu bilip duyarlı davranma”nın karşıtı olarak zikredilmektedir.

Nankör insan tipinin özellikleri, “ekonomik anlamda paylaşımcı olmaması, malını fakirlerle bölüşmeyi istememesi ve fedâkârlıktan ısrarla ve inatla kaçınması”dır. Kur’ân’da infakla veya cimrilikle ilgili âyetlerde isim zikredilmediği görülmektedir. Bunun sebebi, mesajın evrensel olmasını sağlamaktır. Yüce Allah isim vermediğine göre, demek ki maksat geneldir; böyle davranan herkese yöneliktir. Verilen mesajı herkesin dinlemesi ve ondan ders çıkarması istenmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle ilgili olarak çeşitli yorumlar ve nüzül sebebi rivayetleri nakledilmektedir. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. Buna göre, âyetlerin indirildiği dönem insanının “zenginliği ve fakirliği Allah’tan bildiği”, dolayısıyla infak ahlakından uzak durdukları beyan edilmektedir. Bu anlayış gereği, “zenginlik ve fakirlik alınyazısıdır”; dolayısıyla, zenginlerin fakirlere herhangi bir şey infak etmek gibi bir görevleri de yoktur. Burada Mekkeli müşriklerin dile getirdiği husus budur.

ıı. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Mekkeli zengin zındıklar sadaka vermeleri kendilerine emredilince şöyle demişlerdi: “Hayır, vallâhi! Kişiyi Allah fakir kılacak, biz ise onu doyuracağız, olacak iş mi bu?”

ııı. Bir başka görüşe göre, Mekkeli müşrikler, “Allah’ın onları doyurmaya gücü yetmesine rağmen, madem ki onları doyurmayı dilemiyor; biz doyurmamaya daha layığız” derlermiş. Aslında muhtemelen şunu söylemek istiyorlardı: “Allah’ın gücü bizimkinden çok daha fazla olmasına rağmen, madem ki onları doyurmuyor, elbette bir bildiği vardır ki doyurmuyor; öyleyse biz de doyurmamalıyız.”

ıv. Bu âyetin şöyle bir olay üzerine nâzil olduğu da beyan edilmektedir: Hz. Peygamber’in fakir sahâbîleri, “Onlar ürünlerinden ve hayvanlarından belli bir payı Allah için ayırmışlardı”(44) âyetinin gereğini yerine getireceklerini düşündükleri Kureyş müşriklerine gelip, “Mallarınızdan Allah için ayırdığınız kısmı bize verin” demişlerdi. Onlar bunu vermeyip “Allah dileseydi sizi doyururdu” cevabını verince işte bu âyet nâzil olmuştur.(45)

Âyetle ilgili olarak naklettiğimiz bütün bu görüşler elbette bir gerçeğin ifadesidir. Ancak isim zikredilmemesinden hareketle, buradaki maksadın genel olduğunu ve bu konuda benzer tutum sergileyen herkesi içerdiğini ifade etmeliyiz.

Yorumunu yapmakta olduğuz âyette dile getirilen ifade bugün ülkemizde “git, Allah versin” şekline sıklıkla kullanılmakta, bu tür yanlış cümleler maalesef Müslümanların gündelik hayatına girmektedir. “Dilemesi halinde Allah’ın doyurabileceği kişileri biz niye doyuralım?” ifadesi “Onlar bizi ilgilendirmiyor, bizim onlara karşı herhangi bir görev ve sorumluluğumuz yoktur, onları biz niye doyuralım ki” demektir. Bu haliyle söz konusu nankör insan tipi, kitap ehlinden bazılarının söylediği şu sözün benzerini söylemiş olmaktadırlar: “Bizim ümmilere (kitap ehlinden olmayanlara) karşı bir sorumluluğumuz yoktur.”(46)

3. اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ“Siz, sadece ve sadece açık bir sapkınlık içindesiniz’ (demişlerdi).” Bu cümleyi kimin kime söylediğiyle ilgili iki ihtimal vardır:

a) Bu ifade, önceki cümleyi ve sonraki âyetteki ifadeleri kullanan “müşriklere” ait olabilir. Kendilerini fedâkârlığa davet eden müminlere olumsuz cevap veren müşrikler, bununla yetinmemişler, daveti yapanları apaçık bir sapıklıkla itham etmişlerdir.

Müşriklerin bu sözü söylemelerinin muhtemel nedeni, “Allah dileseydi onları doyururdu; siz ne diye Allah’ın işine karışıyorsunuz ki?” anlayışı olabilir. Onlar bu cümleleriyle aslında müminleri Allah’ın işine karışmakla suçlamakta, Yüce Allah’ın böyle bir emrinin bulunmadığını, müminlerin Allah’a iftira edip yalan söylediğini ifade etmektelerdi.

Dahası, eğer fakirleri doyuracak olsalardı bunun Yüce Allah’ın kaderine karşı çıkmak manasına geleceğini düşündükleri için, infakı dile getiren müminleri kendilerince sapıklıkla itham etmişlerdi. Belki de bu nedenle cümlede hasr/kasr yollarından birisi olan nefyu istisnâ metodunu kullanarak, “Siz bu söyleminizle sadece ve sadece apaçık bir sapıklıktasınız” vurgusunu dile getirmişlerdi.

O gün kafirlerin dedikleri bu cümlenin benzerleri bugün vahyi anlatanlara karşı bizzat müslümanlar tarafından dile getirilmekte, Allah’ın mesajlarını iletenler sapıklıkla suçlanmaktadır. Yazık ki bunu söylerken bir müşrik veya kafir söylemini dillendirdiklerini fark edememektedirler veya bile bile bu korkunç hatayı işlemektedirler. Onların bu tavrı Hacc 22/72’de çok daha net bir şekilde ortaya konulmaktadır. Ders alabilenlerden olmak duamızdır.

b) “Şaşkınlık içinde olmak” sözünü kâfirlerin müminlere söylemiş olma ihtimali yüksektir. Ancak bunu “Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’in veya müminlerin” kafirlere söylemiş olma ihtimali de vardır.(47) Bu durumda, söyleneni yapmamaları halinde apaçık sapıklıkta olacakları beyan edilmiş olmaktadır.

Eğer bu cümle kafirlere yönelik söylenmişse bu ifadenin mahşerde dile getirilecek olması ihtimali de elbette vardır. Bu yaklaşımın bir benzeri de Mülk 67/9’da yer almaktadır.

İkinci yaklaşımı bir ihtimal olarak gördüğümüzü, ancak tercihimizin ilk görüşten yana olduğunu belirtmeliyiz. Çünkü hem önceki cümle, hem de şimdi yorumunu yapacağımız âyetteki ifadeler müşriklerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır.

ıı. “Son Saat”le Alay Etmeleri

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “derler ki”; مَتٰى metâ soru edatı “ne zamanmış”; هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü kelimesi “o vaad, o (azap) tehdidi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ين sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, eğer doğru söylüyorsanız” demektir.

Burada müşriklerin inkarcılıklarını ve alaycılıklarını mahşerle ilişkilendirdikleri ve vaadedilen azabın gelmeyeceğini söyledikleri gündeme getirilmektedir.

İnfâkla ilgili daveti reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle alay etmişlerdi. Onların bu âyette dile getirdikleri şey, cevabını gerçekten öğrenmek istedikleri bir soru değildir.

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(48) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(49) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

Kur’ân’da altı kez(50) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap”, “kıyamet günü”, “mahşer” demektir.(51) Zâriyât 51/12 ve Kıyâmet 75/6’da da aynı alaycılık söz konusu edilmektedir. Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği sayısız nimetlerin kıymetini bilmeyen inkârcılar, yapmamaları gereken şeyleri yapmışlardı. İmanlı olmak yerine inkârcı olmayı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardı. Onlar Yüce Allah’ı doğru tanıma noktasında insanları bilinçlendirmeye çalışırken, müşrikler tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğ yapan müminlerle dalga geçmiş, alay etmişlerdi.

Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de aynı olmaya devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zaman ifade etmekte ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir.

Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır. Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir. Konuyla ilgili olarak yani azabın acele istenmemesiyle ilgili olarak En‘âm 6/58’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Acele istediğiniz (azap) benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmiş olurdu.”

ııı. Korkunç Akıbetleri

مَا يَنْظُرُونَ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً تَاْخُذُهُمْ وَهُمْ يَخِصِّمُونَ فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ تَوْصِيَةً وَلَآ اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ “Birbirleriyle çekişip dururken kendilerini ansızın yakalayacak korkunç bir sesten başka bir şey beklemiyorlar. O durumda ne bir tavsiyede bulunabilir; ne de ailelerine dönebilirler.”

Buradaki مَا يَنْظُرُونَ mâ yenzurûne fiili “bakmazlar, beklemezler”; اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً illâ sayhaten vâhıdeten istisnası “tek bir gürültüden başka bir şey”; تَاْخُذُهُمْ te’huzühum fiili “onları alır, yakalar”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَخِصِّمُونَ yehıssımûne fiili “çekişmekteler(ken), tartışmaktalar(ken)”; فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ fe lâ yestetî‘ûne fiili “güçleri yetmez”; تَوْصِيَة tavsiyeten kelimesi “ne herhangi bir şey tavsiye etmeye”;وَلَآ اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ ve lâ ilâ ehlihim sözcüğü “ne de kendi ailelerine”; يَرْجِعُونَ yercı‘ûne fiili ise “dönerler, dönebilirler, dönmeye” demektir.

Burada inkârcıların alaycı ifadelerine verilen cevap ve kendilerini nasıl bir akıbetin beklediğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.مَا يَنْظُرُونَ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً تَاْخُذُهُمْ وَهُمْ يَخِصِّمُونَ “Birbirleriyle çekişip dururken kendilerini ansızın yakalayacak korkunç bir sesten başka bir şey beklemiyorlar.” Bu âyette Mekkeli müşrik ileri gelenlerin vurgulu ifadeyle yaptıkları alaya aynı şekilde vurgulu bir ifadeyle cevap verilmektedir.

a) Bu âyette sözü edilen صَيْحَةً وَاحِدَة sayha-i vâhıdeh ifadesi, bu âlemdeki sistemin bitişi anlamında Son Saat için “tek ses, tek gürültü, tek çığlık” gibi anlamlarıyla “Sûr’a ilk üfürülme”dir; dolayısıyla Yâsîn sûresinin 29. âyetinde dile getirilenden ve bir kavmin helak edilmesi anlamında yöresel kalan helak gürültüsünden farklıdır. Sûr’a ilk üfürüşü beklemeleri, aslında inkâr ettikleri olayı beklemenin dışında, sözlerinin de tartışmalarının da bir anlam taşımadığını, inanmadıkları korkunç akıbete doğru gittiklerini ifade etmektedir.

b) Âyetteki تَاْخُذُ te’huzü fiili “azap edecek şekilde yakalamak” anlamına gelmekte ve bu gürültünün hak eden herkesi etkileyeceğini ortaya koymaktadır. Elbette Yüce Allah’ın rızasına uygun yaşayan iyi insanlar Sûr’a ilk üfürülmede o korkunç manzaradan olumsuz bir şekilde ve endişelenme anlamında etkilenmeyeceklerdir. Nitekim Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de Yüce Allah’ın istisna edeceği kimseler olacağı beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/103’te ise iyi insanların o en büyük panik halinden hüzünlenmeyecekleri ifade edilmektedir.

Neml 27/89’da beyan edildiği gibi mahşere iyilikleriyle gelenlerin o günün dehşetinden güvende olacakları müjdelenmektedir. Sebe’ 34/51’deki ifadelerle de uygun olacak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette maksadın kâfirleri etkileyecek ve onları yakalayacak bir felâketten söz edilmesi olduğunu söyleyebiliriz.

c) Müşriklerin Son Saat’teki durumlarını ifade eden kelime ise يَخِصِّمُونَ yehıssımûne fiilidir. Aslı yahtesımu olan bu fiil, harflerin birbirine şeddelenmesiyle bu kalıpta okunmuştur. Bu kelime “tartışmak, itiraz etmek” manalarına gelmekte, bir taraftan dünyevî işlerle meşguliyetleri anlatırken, diğer taraftan da kıyamet-âhiret-mahşer gibi konularda onların tartışmalarını, birbirleriyle çekişmelerini ifade etmektedir. İşte Yüce Allah onların bu haldeyken Sûr’a ilk üfürülmeden başka bir şey beklemediklerini beyan ederek, kaçınılmaz sonlarını haber vermektedir.

Burada sözü edilenler elbette Son Saat esnasındaki inkârcılardır; ancak başta Mekkeli müşrikler olduğu gibi, her inkârcının ölüm anında buna benzer sıkıntıları yaşayacağı bu vesile ile bildirilmiş olmaktadır. Nitekim En‘âm 6/93’te dile getirildiği üzere, melekler zalimleri öldürürken ellerini uzatacak ve kendilerine “hadi canlarınızı çıkartın” diye sesleneceklerdir.

Enfâl 8/50 ve Muhammed 47/27’de dile getirildiği gibi, kâfirler ölürken ölüm melekleri onların yüzlerine ve arkalarına korkunç darbeler indirmekte, kendilerine sıkıntı vermektedirler. Nahl 16/28’de ve Mü’minûn 23/99-100’de dile getirildiği üzere, ölüm esnasında ve sonrasında kâfirlerin geri dönüş istekleri onların korkunç bir sıkıntı içerisinde olduklarını göstermektedir. İşte bu durum, onların ölümleri esnasında bir anlamda kıyameti veya Son Saat’i yaşayacaklarını göstermektedir. Dolayısıyla âyetteki hüm zamiri inkârcıların tamamını içermektedir, diyebiliriz.

2. فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ تَوْصِيَةً وَلَآ اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ “O durumda ne bir tavsiyede bulunabilir; ne de ailelerine dönebilirler.” Bu âyetin başındaki fâ edatı ta‘kîbiyye manasındadır. Söylenmek istenen şudur: O tek sayhadan oluşan korkunç gürültünün hemen peşinden çaresizlik yaşanacaktır. İnsanlar o esnada birbirlerine en ufak bir şekilde bile olsa tavsiyelerde bulunamayacakları gibi, ailelerinin yanına da dönemeyeceklerdir.

Yüce Allah gerçekleşecek olan Son Saat’in ne kadar ani ve hızlı gerçekleşeceğini Nahl 16/77’de şöyle beyan etmektedir: “Göklerin ve yerin gaybı (sırrı) yalnız Allah’a aittir. Son Saat’in işi, göz açıp kapama gibi yani çok daha yakın bir (zamandan ibarettir). Muhakkak ki Allah, her şeye kadirdir.” Kamer 54/50’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bizim buyruğumuz sadece ve sadece göz açıp kapamak gibi tektir (anlık bir iştir).”

Kıyâmet 75/33 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, müminlerle alay edenler kendi kafadarlarının yanına dönerlerken böbürleniyorlardı.(52) İşte o alaycı tavrı hatırlatırcasına Yüce Allah bunun Son Saat esnasında artık yaşanamayacağını bildirmektedir. İnkârcılar alışık oldukları hiçbir şeyi Son Saat’te uygulamaya fırsat bulamayacaklardır; çünkü Yüce Allah’ın azabı aniden geleceği gibi kıyamet de aniden kopacaktır.(53)

Genel kullanımda “Kıyamet” denilen, ancak Kur’ân’daki karşılığı es-sâ‘ah “Son Saat” kelimesi olan bu korkunç akıbet hakkında pek çok âyet ve rivayet vardır. Onlardan alıntılar yapmak yerine Hacc 22/1-2’deki mesajları aktarmanın, meselenin detayını ve korkunçluğunu anlamada yeterli olacağını düşünmekteyiz.

Âyetler meâlen şöyledir: “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) davranın! Çünkü Son Saat’in depremi müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz gün, her emzikli anne emzirdiğini unutur, her gebe anne adayı yavrusunu düşürür. İnsanları da sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir halde görürsün. Fakat Yüce Allah’ın azabı çok dehşetlidir!”

Müfessir Kurtubî’nin bu âyetin tefsirinde aktardığı bir rivayete göre Nebî (as) kıyamet esnasında alış veriş yapmak üzere sergilerini yere serenlerin onu toplayamayacaklarını, su içmek üzere ellerini ağzına götürenlerin onu içemeyeceği vs. meşguliyetlerin gerçekleştirilemeyeceğini dile getiremeyecektir.

Bu ve benzer rivayetlerde verilmek istenen mesaj Son Saat’in aniliğini ve insanlara yaşatacağı çaresizliği ortaya koymasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/2, 66, 177, 180, 194, 241; Âl-i İmrân 3/76, 115, 133, 138; Mâide 5/27, 46; A‘râf 7/128; Enfâl 8/34; Tevbe 9/4, 7, 36, 44, 123; Hûd 11/49; Ra‘d 13/35; Hıcr 15/45; Nahl 16/30, 31; Meryem 19/85, 97; Enbiyâ’ 21/48; Nûr 24/34; Furkân 25/15, 74; Şu‘arâ’ 26/90; Kasas 28/83; Sâd 38/28, 49; Zümer 39/33, 57; Zuhruf 43/35, 67; Dühân 44/51; Câsiye 45/19; Muhammed 47/15; Kâf 50/31; Tûr 52/17; Kamer 54/54; Kalem 68/34; Hâkka 69/48; Muyrselât 77/41; Nebe’ 78/31. 2 - Bakara 2/197, 237; Mâide 5/2, 8; A‘râf 7/26; Tevbe 9/108, 109; Tâhâ 20/132; Hacc 22/32, 37; Muhammed 47/17; Feth 48/26; Hucürât 49/3; Mücâdile 58/9; Müddessir 74/56; Şems 91/8; ‘Alak 96/12.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/66 Bakara 2/177 Bakara 2/180 Bakara 2/194 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/76 Âl-i İmrân 3/115 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/138 Mâide 5/27 Mâide 5/46 A‘râf 7/128 Enfâl 8/34 Tevbe 9/4 Tevbe 9/7 Tevbe 9/36 Tevbe 9/44 Tevbe 9/123 Hûd 11/49 Ra‘d 13/35 Hicr 15/45 Nahl 16/30 Nahl 16/31 Meryem 19/85 Meryem 19/97 Enbiyâ 21/48 Nûr 24/34 Furkân 25/15 Furkân 25/74 Şu‘arâ 26/90 Kasas 28/83 Sâd 38/28 Sâd 38/49 Zümer 39/33 Zümer 39/57 Zuhruf 43/35 Zuhruf 43/67 Duhân 44/51 Câsiye 45/19 Muhammed 47/15 Kâf 50/31 Tûr 52/17 Kamer 54/54 Kalem 68/34 Hâkka 69/48 Mürselât 77/41 Nebe' 78/31 Bakara 2/197 Bakara 2/237 Mâide 5/2 Mâide 5/8 A‘râf 7/26 Tevbe 9/108 Tevbe 9/109 Tâhâ 20/132 Hacc 22/32 Hacc 22/37 Muhammed 47/17 Fetih 48/26 Hucurât 49/3 Mücâdele 58/9 Müddessir 74/56 Şems 91/8 ‘Alak 96/12
• 3 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, İstanbul, 2007, XXI, 154. 4 - Hadis için bk. Müslim, Birr, 32; Tirmizî, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 277, 360; III, 135, 491; IV, 66, 69; V, 24, 25. 5 - Hadis için bk. Buhârî, İmân, 42; Tirmizî, De‘avât, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 6; Dârimî, Mukaddime, 19. 6 - Müslim, Zikir, 73; Nesâî, es-Sünen, İsti‘âze, 13, 65. 7 - Ebû Dâvûd, es-Sünen, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 16; İbn Mâce, Cihâd, 8. 8 - Ahmed. b. Hanbel, II, 392. 9 - Dârimî, Mukaddime, 29. 10 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 35.
• 11 - Ebû Dâvûd, Fiten, 1; Ahmed b. Hanbel, V, 235.
• 12 - Benzer mesaj için bkz. A‘râf 7:199.
• 13 - Semerkandî, age., III, 125-126; Taberî, age., XXIII, 11-12; Zemahşerî, age., IV, 18; Esed, age., s. 78’de 247. not.
• 14 - Semerkandî, age., III, 126; Taberî, age., XXIII, 12; Zemahşerî, age., IV, 18; Râzî, age., XXVI, 82.
• 15 - Âl-i İmrân 3/132. 16 - En‘âm 6/155. 17 - A‘râf 7/63. 18 - A‘râf 7/204. 19 - Nûr 24/56. 20 - Neml 27/46. 21 - Yâsîn 36/45. 22 - Hucürât 49/10.
  • Âl-i İmrân 3/132 En‘âm 6/155 A‘râf 7/63 A‘râf 7/204 Nûr 24/56 Neml 27/46 Yâsîn 36/45 Hucurât 49/10
• 23 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 24 - Bakara 2/3.
  • Bakara 2/3
• 25 - Münâfikûn 63/1. 26 - En‘âm 6/35. 27 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 606-607.
  • Münâfikûn 63/1 En‘âm 6/35
• 28 - Buhârî, Zekât, 16.
• 29 - Bakara 2/207, 265, 272; Nisâ’ 4/114; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; Hadîd 57/27; Mümtehıne 60/1; Leyl 92/20. 30 - Mâ‘ûn 107/1-7. Ayrıca bk. Enfâl 8/47.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Bakara 2/272 Nisâ 4/114 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 Hadîd 57/27 Mümtehine 60/1 Leyl 92/20 Mâ‘ûn 107/1 Enfâl 8/47
• 31 - Bakara 2/267, 177; Âl-i İmrân 3/92; İnsân 76/8-9.
  • Bakara 2/267 Bakara 2/177 Âl-i İmrân 3/92 İnsân 76/9
• 32 - Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
• 33 - Müslim, Zekât, 55. 34 - Müslim, Salâtü’l-Îdeyn, 14.
• 35 - Tirmizî, Cum‘a, 79. 36 - Müslim, Zekât, 69.
• 37 - Müslim, Vasiye, 14.
• 38 - Tirmizî, Birr ve Sıla, 39.
• 39 - Tirmizî, Birr ve Sıla, 45; Müslim, Zekât, 52. 40 - Buhârî, Zekât, 9.
• 41 - Müslim, Birr ve Sıla, 69. 42 - İbn Mâce, Sünnet, 20. 43 - Örnek âyetler için bk. Bakara 2/264, 271; Tevbe 9/60, 103.
  • Bakara 2/264 Bakara 2/271 Tevbe 9/60 Tevbe 9/103
• 44 - En‘âm 6/136. 45 - Bu görüşler ve rivayetler için bk. Zemahşerî, age., IV, 19.
  • En‘âm 6/136
• 46 - Âl-i İmrân 3/75.
  • Âl-i İmrân 3/75
• 47 - Semerkandî, age., III, 126; Taberî, age., XXIII, 13; Zemahşerî, age., IV, 19; Râzî, age., XXVI, 85-86.
• 48 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Sâd 38/76. 49 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111. 50 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 51 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 52 - Mutaffifûn 83/31. 53 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • Mutaffifîn 83/31 En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18