Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde Rumların yenilmesinden, Allah’ın vaadi ve yardımıyla birkaç yıl sonra galip geleceklerinden, inkarcıların kendileri ve kainat kitabıyla ilgili düşünmemelerinden ve çok daha güçlü olan geçmiş milletlerin hayatlarından ibret almamalarından söz etmektedir.

a) Rumların Mağlubiyeti ve Galibiyet Haberi

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde mukatta‘a harfleriyle başlayıp Rumların yakın bir bölgede mağlup edildiklerini, bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerini, onların bu yenilgilerinden önce de sonra da emir (buyruk, yetki, hükümranlık) denen hususların sadece Allah’ın kontrolünde olduğunu, o gün müminlerin de Allah’ın yardımıyla sevineceklerini, Allah’ın dileyene/layık gördüğüne yardım edeceğini, mutlak güç sahibi ve çok merhametli olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Rumların bu galibiyetinin Allah’ın vaadi olduğu, Allah’ın vaadinden caymayacağı, fakat insanların çoğunun bu gerçeği bilmediği ifade edilmekte, inkarcıların dünya hayatının görünen yüzünü bildikleri, âhiretten ise tamamen gafil oldukları ifade edilmektedir.

ı. Rumların Mağlubiyeti

الٓمٓ غُلِبَتِ الرُّومُ ف۪يٓ اَدْنَى الْاَرْضِ “Elif. Lâm. Mîm. Rumlar (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın yerde yenildi.”

Buradaki الٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; غُلِبَت ğulibet edilgen fiili “mağlup edildi”; الرُّوم er-rûmu kelimesi “Rumlar”; ف۪يٓ اَدْنَى الْاَرْضِ fî edne’l-ardı ifadesi ise “ülkenin en yakınında, en yakın yerde” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek gayba dair çok önemli bir gerçek gündeme getirilmektedir.

1. الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan الٓمٓ “elif lâm mîm” kullanımı altı(1) sûrenin başında bulunmaktadır. Bu üç harf hakkında ilk geçtiği sûre olan Bakara 1/1’de de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim:

Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim” cümlesinin kısaltılmışı, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. غُلِبَتِ الرُّومُ ف۪يٓ اَدْنَى الْاَرْضِ “(Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın bir yerde Rumlar yenildi.” Yüce Allah vahyin indirildiği Mekke döneminde o topraklara yakın bir bölgede o dönemin en önemli devletlerinden birisi olan Rumların Farslar tarafından mağlup edildiği haberini işaret etmektedir. Âyetteki غُلِبَت ğulibet edilgen fiili “mağlup edilmek” manasına gelmektedir.

Buradaki الْاَرْض el-ard kelimesinin başında bulunan eliflâm takısı maksadın aslında bilindiğini gösteren bir belirteç edatıdır. Buradan hareketle, Rumların işte Arapların yaşadığı topraklara yakın bir yerde, muhtemelen Filistin topraklarında(2) veya Şam topraklarıyla İran toprakları arasındaki bölgede(3) mağlup edildikleri ifade ediliyor demektir.

Âyetteki اَدْنَى الْاَرْضِ edne’l-ardı ifadesinin “yerin en aşağısı” anlamından hareketle, bu savaşın Lut Gölü civarında yaşandığı da düşünülebilir. Bu bölgenin tam anlamıyla neresi olduğu konusunda daha başka kanaatler de ileri sürülmekte,(4) ancak Kur’ân’da bu konuda herhangi bir açıklık yer almadığı için biz de kesin bilgi anlamında belli bir ismi zikretmeyi gerekli görmemekteyiz.

Bu sûrenin tefsirini okumak durumunda olanlar elbette kısa da olsa bu olay hakkında bilgi sahibi olmak arazusunda olurlar. Bu arzuyu karşılamak üzere olay hakkında kısa bir bilgi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu mucizevî ihbar aynen gerçekleşti. Bu âyetlerin inişinin üzerinden 9 yıl geçmişti ki, Pers karşısında tarih sahnesinden silinmekle yüz yüze gelen Bizans, hiç beklenmedik bir biçimde yeniden toparlandı ve karşı saldırıya geçti. İmparator Heraklius liderliğinde yapılan bu karşı hücum sonucunda Bizans ordusu 624’te Zerdüşt’ün doğduğu yere (Azerbaycan) girerek tüm Zerdüştîlerin merkezî ateş tapınağını yerle bir etti.”

“Bizans’ın bu ilk büyük zaferi Bedir’le aynı aya denk gelmişti (Ramazan/Ocak). 627’de Ninova’da Pers ordusu ölümcül bir darbe aldı. 628’de Pers başkenti düştü. I. Hüsrev bir iç darbeyle devrildi ve 18 oğlu öldürüldü. Kendisi hapiste öldü. O dönemde Hıristiyanlar akidevi manada “kâfir” sayılmıyorlardı. Zira henüz kendilerine ulaşan bir davet yoktu ve dolayısıyla onlar da inkâr etmiş değillerdi.”(5)

ıı. Birkaç Yıl Sonraki Galibiyetleri

وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ ف۪ي بِضْعِ سِن۪ينَ لِلّٰهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ “(Oysa) onlar bu yenilgilerinden sonra birkaç sene içinde galip geleceklerdir. Önce de sonra da emir (yetki) yalnızca Allah’a aittir.”

Buradaki وَهُمْ hum zamiri “onlar”; مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ min ba‘di ğalebihim ifadesi “onların mağlubiyetlerinden sonra”; سَيَغْلِبُونَ seyağlibûne fiili “yakında galip gelecekler”;ف۪ي بِضْعِ سِن۪ينَ fî bıd‘ı sinîne ifadesi “birkaç yıl (3-9 yıl arasında) içinde”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; الْاَمْر el-emru kelimesi “emir, hükümranlık”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “önceden de”; وَمِنْ بَعْدُ ve min ba‘dü ifadesi ise “sonradan da” demektir.

Burada Rumların mağlubiyetleri sonrasında birkaç yıl içinde galip gelecekleriyle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1.وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ ف۪ي بِضْعِ سِن۪ينَ “(Oysa) onlar bu yenilgilerinden sonra birkaç sene içinde galip geleceklerdir.” Yüce Allah Rumların yenilmesinin sonrasında birkaç yıl sonra galip geleceklerini mucizevi bir bilgi bağlamında gaybla ilgili bir haberi beyan etmektedir. Önceki âyette de aktardığımız üzere Persler 624’te korkunç bir yenilgi yaşamışlardı.

Bu sûrenin indirilişinden yaklaşık üç yıl sonra gerçekleşen bu olay hakkında âyette بِضْعِ سِن۪ينَ bıd‘ı sinîne ifadesi kullanılmaktadır ki bu tamlama 3 ilâ 9, 10 yıl arası veya beş ya da yedi yıla yakın bir zaman, daha kolay bir ifadeyle birkaç yıllık zaman dilimi manasına gelmektedir.(6) Bedir savaşı 624’te yaşandığına göre demek ki بِضْعِ سِن۪ينَ bıd‘ı sinîn ifadesi 3-4 yıl gibi bir anlamda kullanılmış olmaktadır.

“Bu ayet nazil olunca Hz. Ebu Bekir, Rumların gâlip geleceğini kâfirlere söylemiş, Ubeyy b. Halef ve diğer kâfirler de bunu yadırgamış, uzak bir ihtimal görmüşler. Hz. Ebu Bekir ile iddiaya girip üç seneye kadar bu işin olması hâlinde on deve üzerinde bahse tutuşmuşlardı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir’e hitaben بِضْعِ سِن۪ينَ bıd‘ı sinîne ifadesi üçten ona kadar sayıları ifade eder.”

“Dolayısıyla sen ona karşı hem devenin sayısını, hem zamanın (yılların) sayısını arttır’ buyurdu. Böylece Hz. Ebu Bekir ile Ubeyy b. Halef develerin sayısını yüze, zamanı da yedi seneye çıkardılar ki bu, Hz. Peygamber’in Rumların gâlib olma vaktini bu âyet sayesinde bildiğini gösterir.”(7)

2. لِلّٰهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ “(Onların bu yenilgilerinden) önce de sonra da emir (buyruk, yetki, hükümranlık) sadece Allah’ındır.” Yüce Allah önünde ve sonunda sadece ve sadece kendisinin dediğinin olacağını bildirmekte, emir ve fermanın O’nun elinde olduğunu devrik cümle kullanarak ifade etmektedir. Rumların galibiyetinden çok daha önce de daha sonrasında da bu galibiyeti elde ettirebileceğini, çünkü kuvvet ve kudretin sadece kendi kontrolünde olduğunu bildirmektedir.

Rumlar galip geldiklerinde böbürlenmemelidirler; zira İranlıların galibiyete böbürlenmelerinin sonu fekatle neticelenmişti. Yüce Allah önce mağlup ettirdiklerini sonra da mağlup ettirebilir. Her ne olursa olsun, insanlar hayatı Yüce Allah ile yaşamayı bilmeli, O’nu ikinci, kendilerini birinci plana almamalıdırlar.

ııı. Müminlerin Mutlu Oluşları

وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّٰهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشَآءُ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “O gün, müminler de Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir. (Allah) dilediğine (layık olana) yardım eder. O, el-‘azîz’dir (mutlak güç sahibidir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Buradaki وَيَوْمَئِذٍ ve yevmeizin ifadesi “o gün”; يَفْرَحُ yefrahu fiili “mutlu olur(lar), sevinir(ler), sevineceklerdir”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “müminler”; بِنَصْرِ اللّٰهِ binasrillâhi tamlaması “Allah’ın yardımıyla”; يَنْصُرُ yensuru fiili “(Allah) yardım eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene/dilediğine, layık gördüğüne, layık olana”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “mutlak güçlü(dür)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Rumların galip geleceği zaman müminlerin de memnuniyeti ve zaferin Yüce Allah’ın yardımıyla gerçekeleşeceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّٰهِ “O gün, müminler de Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir.” Yüce Allah yapacağı yardım sayesinde Rumların İranlılara galip geleceği o günde müminlerin sevineceğini haber vermektedir. Burada müminlerin sevineceğinden söz edilmesi, daha önce İranlıların galibiyetine müşriklerin sevindiği yolundaki haberleri dolaylı olarak desteklemektedir. Demek ki putperest İranlılar galip gelince müşrikler, kitap ehlinden Hıristiyanlar galip gelince müslümanlar seviniyorlardı.

Burada sözü edilen يَوْمَئِذٍ yevmeizin “o gün” kelimesi Rumların İranlıları mağlup edeceği o gün manasına alınabilir elbette. Ancak o gün Rumların galibiyetini aynı gün müminlerin duyma ihtimali o dönem şartları itibariyle mümkün olmadığı için, Rumların galibiyeti ile Müslümanların müşrikleri Bedir’de yendikleri güne denk geldiği, dolayısıyla Hıristiyan olan Rumların sevindiği günde Medineli müslümanların da Bedir’de müşrikleri mağlup etmeleri nedeniyle sevinecekleri müjdeleniyor demektir.

Âyette yer alan بِنَصْرِ اللّٰهِ bi nasrillâhi ifadesi insanların elde edeceği galibiyetleri kendilerine mal etmemeleri gerektiğini ortaya koymakta, dolayısıyla Yüce Allah’ın yardımının mutlak surette devrede olduğu beyan edilmektedir. Burada yardıma kimlerin layık olduğu sorusu akla gelmektedir ki bunun cevabı da devam eden cümlede zikredilmektedir.

2. يَنْصُرُ مَنْ يَشَآءُ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “(Allah) dilediğine (layık olana) yardım eder. O, el-‘azîz’dir (mutlak güç sahibidir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah kendisinden yardım dileyene yardım edeceğini, çünkü gerçek güçlü ve merhametli olanın da kendisi olduğunu bildirmektedir. İlahi yardımı elde edebilmenin yolu onu Allah’tan istemek ve elbette öncelikle bunu hak etmektir. İşte bu sebeple âyette Allah’ın bu yardımı dilediğine/layık olana vereceği bildirilerek O’ndan her kim yardım isterse Yüce Allah’ın bu yardımı layık olana ulaştıracağı mesajı yer almaktadır.

Âyetin sonunda yer alan الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı “en üstün”, “alt edilemeyen”, “mutlak galip olan”, “üstün kudret sahibi”, “işinde mükemmel olan”, “asla mağlup edilemeyecek olan” gibi manalar içermektedir. Buna göre Yüce Allah’ın bu sıfatı, sevdiklerine yardım etmezse onlara muhtaç olmadığını göstermeyi amaçlamaktadır; eğer yardım ederse bu da O’nun eşsiz ve erişilmez kudretindendir.

Yüce Allah hak edene yardım etmeyi dilerse, bilinmelidir ki hiçbir güç bunu engelleyemez, erteleyemez, öteleyemez. Esasında O, bunu merhametlilerin en merhametlisi olması anlamındaki الرَّح۪يم er-rahîm sıfatı gereği tecelli ettirmektedir.

ıv. Allah’ın Vaadinden Caymaması

وَعْدَ اللّٰهِ لَا يُخْلِفُ اللّٰهُ وَعْدَهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “(Bu), Allah’ın vaadi olarak (gerçekleşecektir). Allah sözünden caymaz fakat insanların çoğu bilmezler.”

Âyetteki وَعْدَ اللّٰهِ va‘dellâhi ifadesi “Allah’ın bir vaadi olarak”; لَا يُخْلِفُ lâ yuhlifu fiili “caymaz, tersini yapmaz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَعْدَهُ va‘dehû ifadesi “O’nun vaadinden, verdiği sözünden”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedirler” demektir.

Burada hak edenlere ilahi yardımın ulaştırılma prensibi gündeme getirilmektedir.

1.وَعْدَ اللّٰهِ لَا يُخْلِفُ اللّٰهُ وَعْدَهُ “(Bu), Allah’ın vaadi olarak (gerçekleşecektir). Allah sözünden caymaz.” Yüce Allah izzet ve merhamet sahibi oluşu gereği, hak edenlere yardım edeceğini beyan ederken bunun kendisine ait bir vaad olduğunu, O’nun yardım ettiklerinin de haliyle mutlak sûrette galip geleceğini bildirmiş olmaktadır.

İnsanlar eğer hak etmişlerse Yüce Allah onlara ihsan ve ikramda bulunacağını kendi üzerine bir borç edinmiş ve hiçbir şekilde vaadinden dönmeyeceğini de herkese bildirmiştir. Gerçek bu olsa da insanların çoğunluğunun bu noktada hakikatin farkına varmadığını veya kendilerini bu işlerden uzak tutarak gerçeği bilmez bir hali tercih ettiklerini bildirmektedir.

Âyetin başında yer alan وَعْدَ اللّٰهِ va‘dellâhi ifadesinin mansûb yani fetha/üstün harekeyle okunmasının sebebi, mastar oluşu yani başında gizli bir ve‘ade fiilinin bulunuşudur.(8) Yüce Allah hak eden müminlere yardım edeceğini ve bunun kendisine özel bir vaat olduğunu bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/47’de şöyle buyrulmaktadır: “O halde, sakın Allah’ın peygamberlerine verdiği sözden cayacağını sanma! Muhakkak ki Allah mutlak üstündür; intikam sahibidir.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara hitap etmekte, peygamberlere verdiği yardım ve zafer vaadinden, onların diliyle ilettiği Son Saat, kıyamet, mahşer, hesap, ödül, azap gibi bildirimlerinden, dahası dünya hayatında vaad ettiklerinden kesinlikle dönmeyeceğini beyan etmektedir. Bu ifade bir taraftan Hz. Peygamber’i ve müminleri bilgilendirip onları inşa etmekte, kendilerine moral kazandırmaktadır; diğer taraftan da zalim ve inkârcı karşıtlarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, Mü’min 40/51 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, peygamberlerini destekleyeceği için müminlerin galip geleceğini, kâfir ve zalimlerden oluşan karşıtlarının ise mağlup olacağını bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de Yüce Allah’ın azap vaadinin icabında dünyada da ilgilileri bulacağını bildirmektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi O’nun katında söz değiştirilmez.

2. وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah hak eden müminlere yardım edeceğini vaadettiğini beyan ettikten sonra, insanların çoğunluğunun bu gerçeğin farkında olmadığını beyan etmektedir.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, ekser veya kesîr kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(9) Durum böyle olunca anlaşılıyor ki, hak ve hakikat değerini, kıymetini taraftar kalabalıklığından ve kadimliğinden yani eskilerden gelmesinden değil, kaynağından alır; bu gerçek bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve fikirlerin doğruluğu veya yanlışlığı kalabalıklar üzerinden yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre, çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(10)

Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması gerektiğini, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

v. İnkârcıların Gafleti

يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْاٰخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ “Onlar dünya hayatının görünen yüzünü bilirler. Onlar ahiretten tamamen habersiz(miş gibi davranır)lar.”

Âyetteki يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilmektedirler, bilirler”; ظَاهِرًا zâhiran kelimesi “dışını, görüneni”; مِنَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا mine’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatından”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; عَنِ الْاٰخِرَةِ ‘ani’l-âhırati ifadesi “âhiretten”; هُمْ hum zamiri “işte onlar”; غَافِلُون ğâfilûne kelimesi ise “gafiller(dir), habersizdirler” demektir.

Burada inkarcıların dünya hayatıyla ilgili zahiri bilgileriyle âhiretten yana gaflette oluşları gündeme getirilmektedir.

1.يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Onlar dünya hayatının görünen yüzünü bilirler.” Yüce Allah inkarcıların bilebildiği şeylerin dünya hayatının sadece ve sadece dış, yani görünen kısmı olduğunu, bilgilerinin dünyaya mahsus olduğunu, onu da tam anlamıyla bilemediklerini, sadece dış, görünen, gündelik hayat akışı, gıda temini, eğlence, heva ve heveslere hitap eden kısmıyla yetindiklerini, olayların içini, sebep olacağı zararlarını, insana vaad ettiği feci akıbeti vs. noktalarını bilmediklerini haber vermektedir.

Dünyadan öte bir hayata inanmayanlar dünyanın ebedi olduğunu sanarak, bir gün onun da biteceği gerçeğini görmezlikten gelmektedirler. Kâfirler dünyanın olduğu gibi insanın da sadece zahirini bilirler; insanın hakikatini bilmezler. Bu nedenledir ki, bir sonraki âyette inkarcıların ilk kınandığı nokta burasıdır.

2. وَهُمْ عَنِ الْاٰخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ “Onlar ahiretten tamamen habersiz(miş gibi davranır)lar.” Bu cümlede هُمْ hum zamirinin iki kez yer almasının muhtemel sebebi, âhiretten gaflette olmanın bizzat nankör insanlardan kaynaklandığını, bunu başkasına havale etmenin doğru ve mümkün olmadığını ortaya koymaktır.

İnkarcıların görmediği şeyin ne olduğu âyetin devamında dile getirilmekte, onların âhiretten yani orada gerçekleşecek olan her ne varsa onlardan gafil davrandıklarını ifade etmektedir. Âyette müstakil olarak verilen mesaj bu olsa da bağlam dikkate alındığında konunun müşriklerin zahire dair algılarının yanlışlığı üzerinde duruluyor demektir.

Çünkü onlar İranlıların gücüne bakarak onların yenilmeyeceğini varsaydıkları için, Yüce Allah olayların dış görünüşüne bakmanın yanıltıcı olduğunu, meselelerin sonunu hesaba katmamalarını eleştirmektedir. O gün itibariyle galip gelenlerin de kendi güçlerine aşırı güvenmemeleri gerektiğini, daima hazırlıklı olmalarının zorunlu olduğunu da kendilerine bildirmek istemektedir.

Kur’ân’ın Tarihte Yaşanmış Bir Mucize Bilgisi

Rûm sûresinin ilk âyetleri bilindiği üzere Rumlarla ilgili bilgiler içermekte, önce Rumların mağlup edildiklerinden, ardından birkaç yıl sonra ise galip geleceklerinden söz etmektedir. Bu sûre indirildiğinde henüz Mekke dönemi yaşanmakta olduğu için sûrenin hicretten önce yani miladi 622 yılından önce indirildiğinde hiçbir şüphe yoktur. Zaten surenin üslubu da içerdiği konular da bunun apaçık bir göstergesidir.

Bu gerçek önümüzde iken 622 yılından önce indirilen Rum suresinde 622 yılından sonrasına dair bilgi verilmesi son derece önemlidir; çünkü ilerleyen yakın bir zamanda yaşanacak bir olaya önceden gönderme yapılmaktadır. Konu İran Sasanilerinin Roma/Bizans İmparatorluğuna ait Hıristiyanlardan oluşan bir orduyu mağlup etmeleri sonrasında bu defa birkaç yıl sonra Rumların galip geleceğini ve müminlerin o gün sevineceklerini içermektedir.

Şimdi bu konuda yapılmış bir çalışmayı burada ana hatlarıyla aktarmak istiyoruz:

“Kur’an’ın gelecekten haber veren başka bazı ayetleri, çok daha kısa vadede tarihsel gerçekler olarak cereyan etmişlerdir. Buna dair ilginç bir örnek Rum Suresi’dir. Zira bu surede yer alan geleceğe dair bazı ayetler, hem de nazil olmalarından sadece birkaç yıl sonra, aynen Kur’an’da vaat edilen gerçekler olarak tarih sahnesinde yer almışlardır.”

“Müslüman düşünürler, Rum Suresi’nin Mekke döneminde, yani 622 yılından önce nazil olduğu konusunda ittifak halindedirler. Yukarıda da görüldüğü gibi, surenin başlangıç ayetleri, “Rumlar” tabir ederek Roma/Bizans İmparatorluğu’nun mağlubiyete uğramasından bahsetmektedir. Nitekim Roma İmparatorluğu’nun o sıralarda Eski İran sahasını kontrolü altında bulunduran Sasani İmparatorluğu ile çetin bir savaşın ortasında olduğunu biliyoruz. Ayetler, başlangıçta yenik durumda olmasına karşın Roma İmparatorluğu’nun Sasaniler karşısında bir süre sonra (“birkaç yıl içinde”) galip geleceği öngörüsünde bulunmaktadır. Bir başka deyişle, Kur’an, sadece ve sadece birkaç yıl sonrasına atıfta bulunarak aslında tam anlamıyla “kehanet” niteliğinde bir vaat ortaya koymaktadır. Vahye dayanmayan bir kitap için bu kadar kısa bir zaman sonrasına yönelik böylesine büyük bir iddianın çok ama çok büyük bir risk teşkil edeceği şüphesizdir. Aslında bu risk, bugün tahmin edilenden de büyüktür. Zira ayetin nazil olduğu sırada Sasaniler, Roma karşısında ezici bir üstünlük sağlamışlar, İstanbul’a kadar tüm Ortadoğu ve Anadolu coğrafyasını ve doğal olarak Roma şehirlerini ele geçirmişler, kanlı katliamlar eşliğinde yüzbinlerce insanı esir alarak köle yapmışlardır. Şimdilik kaydıyla son olarak hatırlanması gereken mühim bir nokta; o zamanlar Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyan, Sasani İmparatorluğu’nun ise Mecusi inançlarını resmi olarak benimsedikleridir.”

“Roma/Bizans ve Part/Sasani devletleri arasındaki politik ilişkiler ile bu çerçevede ardı arkası kesilmeyen askeri mücadeleler, Ortadoğu’nun Antikçağ’daki kaderi açısından belirleyici role sahip çok önemli bir vakıadır. Bu mücadelelerin çok eski ve uzun bir tarihi vardır; ancak Kur’an ayetlerine konu olan son savaşlar Roma İmparatoru Maurikios’un ülkede yaşanan bir darbe neticesinde 602 yılında Phokas tarafından öldürülmesi ve bunun sonucunda Phokas’ın “yeni imparator” unvanıyla tahta çıkması nedeniyle yaşanmıştır. Peki, ama Roma tahtında vuku bulan bir darbe ve imparator değişikliği, niçin dönemin bu iki süper gücünü karşı karşıya getirerek savaşa yol açmıştır?”

“Birçok eski tarihçi tarafından da anlatıldığı üzere, 590 yılı Sasani İmparatorluğu’nda önemli bir dönüm noktasıdır. Zira bu yıl, ülkede patlak veren bir isyan sonucunda Sasani Hükümdarı (Kisra) IV. Hürmüz tahttan indirilerek kör edilmiş; oğlu II. Hüsrev ise tahta el koyan Behram’a mağlup olarak Roma İmparatoru Maurikios’a sığınarak canını kurtarabilmişti. II. Hüsrev (590-628), Maurikios’tan sağladığı himaye ve yardım sayesinde tahtını geri kazanmıştı. Bir sonraki aşamada ise Maurikios ile yaptığı 591 yılı anlaşmasıyla uyumlu şekilde Dara ve Resulayn da dâhil olmak üzere geniş bir sahayı Romalılara teslim etmişti. Bu anlaşma, Roma-Sasani ilişkilerini bir süreliğine sakin bir siluete bürümüştü. Fakat bu sükûnet dönemi uzun sürmedi. Zira kısa zaman sonra bu kez Roma tahtında darbe yaşandı. İmparator Maurikios, 602’de yapılan bir darbeyle tahttan indirildi, ardından tüm ailesiyle birlikte katledildi. Darbenin arkasındaki isim, Phokas, Roma tahtına çıktı. Yaşanan bu gelişmeler, Maurikios’u manevi babası gibi gören II. Hüsrev’i küplere bindirdi. Belki de Hüsrev, böylece, yani Maurikios’un intikamcısı sıfatıyla, şimdi artık Phokas tarafından idare edilen Roma arazisini ele geçirme fırsatı yakalamıştı. Sasani birliklerinin imparatorluk topraklarına girmeleriyle barış bozuldu; Romalılar ile Sasaniler arasında yeni ve bilhassa Romalılar açısından çok yıkıcı bir savaş daha başlamış oldu.”(11)

“Savaşın başlamasıyla beraber hudut şehirleri Sasani birliklerince işgal edildi. Bir süre sonra Suriye, Fenike ve Filistin düştü. Sasaniler Mısır ve Libya’yı ele geçirdiler. İlerleyen süreçte tüm Anadolu şehirleri yakılıp yıkıldı, Sasani birlikleri İstanbul’a kadar ilerlediler. Dışarıda yaşanan bu mağlubiyetler; içeride ise tedhiş siyaseti izlemesi Phokas’ın sonu oldu. İmparator, darbe ile tahttan indirildi ve Herakleios yeni imparator olarak tahta çıktı.(12) Bilindiği gibi Herakleios, Hz. Muhammed ile çağdaş Roma İmparatoru’dur.”

“Herakleios, Hz. Muhammed’in vahiy ile ilk defa muhatap olduğu sıralarda Roma tahtına çıkmıştı. O yıllarda ülkesi enkaza dönmüştü. Doğuda Sasaniler, Batıda ise Slavlar ve Avarlar, Roma ülkesini ele geçirmişlerdi; hazinede tek kuruş para yoktu, ordu iflas etmişti, asker ve para kaynakları kurumuştu. Tam da o dönemde Hz. Muhammed, Roma İmparatorluğu’nun Güney Doğusunda, Arabistan sahasında, yeni bir dinin temellerini atmaya çalışıyordu. Ancak o, şiddetli bir muhalefetle de karşılaşmıştı. Zira bilhassa Kureyş’in ileri gelenleri, dini, siyasi ve ekonomik nedenlerle, Peygamber tarafından yerleştirilmek istenen yeni sisteme ve düzene ayak diriyorlardı. Dahası onlar, nazil olmakta olan Kur’an ayetleriyle istihza da ediyorlardı. Kur’an ayetlerini yalanlıyorlar; bu ayetlerde mantıksız noktalar arıyorlardı. Romalılar ile Sasaniler arasındaki savaş ve Romalıların kesin mağlubiyeti, Mekkeli müşriklere tam da aradıkları türden bir fırsat sunmuştu. Kur’an, Hıristiyanları Ehl-i Kitap tabir ediyordu. Evet! Hıristiyanlar “tahrif edilmiş” bir dinin taraftarlarıydı. Ama onlar, buna karşın Kur’an ayetlerinde yer yer övgüye de mazhar olmuşlardı. Zira Hıristiyanlar da –her ne kadar özgün inançları sonradan bozulmuş ise de- Allah tarafından gönderilen bir kitaba (İncil) ve Allah’ın gönderdiği bir peygambere (İsa) iman etmiş kimselerdi. Bu nedenle Hıristiyanlar, putperestlere nazaran daha müspet bir inancın müntesipleriydi. Üstelik Kur’an, Hıristiyanları inanç bakımından Müslümanlara “en yakın kimseler” olarak tanımlamıştı (Maide, 82). Bir başka deyişle, Hıristiyan Roma, Mecusi Sasanilere kıyasla dinsel açıdan daha üstün bir devletti. Hâlbuki yaşanan gelişmeler bunun tam tersini gösteriyordu. Yıllardır süren savaşlarda, Mecusi Sasaniler, Hıristiyan Romalılar karşısında tam ve kesin zaferler elde etmişlerdi. Yani tevhit akidesine daha yakın bir inanışın temsilcileri, daha uzak bir dinin taraftarlarına yenilmişlerdi. Müslümanlar, Ehl-i Kitap olan Romalıların Mecusi İranlılar üzerinde galip gelmesini istiyorlardı. Hâlbuki Araplara yakın topraklar Sasani işgali altındaydı. Rivayete göre Mekkeli müşrikler bu durumu Hz. Muhammed’e sormuşlardı. Onlar, bu durumu Müslümanların aleyhine kullanmak istemişlerdi. İşte bu nedenle Rum Suresi nazil oldu ve Romalıların yakın bir gelecekte Sasaniler üzerinde galibiyet elde edecekleri haber verildi.”(13)

“Bugün şu gerçeği çok net görüyoruz ki, Rum Suresi’nin 622 yılı öncesinde inmesi gerçekten çok büyük bir mucizedir. Çünkü Romalıların, o çok ağır koşullar altında, topraklarını ve ordularını tamamen yitirmiş bir durumda, büyük bir geri dönüşe imza atmaları, hakikaten inanılacak gibi değildir. Hâlbuki Kur’an, Rum Suresi’nde kısa vadedeki geleceğe atıfta bulunurken, durumun tam da böyle olacağını söylemiştir. Peki, ama gerçekte gelecek nasıl olmuştur?”

“Roma İmparatoru Herakleios, işte tam da Kur’an’da belirtilen türden bir geri dönüşe imza atarak ülkesini Sasani işgalinden tamamen kurtarmıştır. O, imparatorluğun bu çok zor zamanlarında önce Kilise’yi hatırlamıştır. Herakleios, 5 Ekim 610 günü saray kompleksinde yer alan Aziz Stephanos Şapeli’nde, İstanbul başpiskoposu Sergios’un elinden taç giymişti ve o andan itibaren İstanbul Kilisesi Herakleios’a paha biçilmez yararlar sağladı. Sergios, Sasanilere karşı yürütülecek büyük mücadeleyi önce o güne kadar görülmemiş bir biçimde “kutsal savaş” havasına bürüdü; sonrasında ise yüzyıllardır edindiği bütün maddi birikimini Herakleios’un ayaklarına serdi. Herakleios, yeni bir ordu tesis ederek karşı atağa kalktı. 5 Nisan 622’de, yani hicret ile aynı yıl, İstanbul’dan ayrıldı ve 629 yılına kadar sürdürdüğü başarılı savaşlar neticesinde ülkesini Sasani işgalinden tamamıyla kurtardı. Öyle ki, büyük zaferler sonrasında uğranılan çok ağır mağlubiyetler Sasani İmparatorluğu’nda ardı arkası kesilmeyen kargaşalara yol açtı. 651 yılına kadar süren kısa süreli iktidarlar döneminde Sasaniler bir türlü eski istikrarı yakalayamadılar ve bu yıl İslam orduları tarafından Sasani İmparatorluğu’nun varlığı ortadan kaldırıldı.”

“Bütün bu tarihsel anlatım Kur’an bağlamında nasıl yorumlanmalıdır? Görüldüğü gibi, Romalıların, 610-622 yılları arasında çok ağır mağlubiyetlere uğrayarak ülkelerini Sasanilere kaybetmeleri sonrasında, 622 yılından 629’a dek devam eden karşı saldırılarıyla Sasaniler üzerinde galibiyet elde etmeleri, Roma arazisini kurtarmaları, Kur’an tarafından 622 yılı öncesinde haber verilen bir gelişmedir. Burada gerçek bir mucize ile karşı karşıya olduğumuz açıktır. Bu da bize, Kur’an’ın vahye dayalı bir kitap olduğunu kanıtlayan çok önemli örneklerden birisidir.”(14)

b) İnkârcıların Duyarsızlığı

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde inkarcıların kendi kendilerine, Allah’ın gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belli bir süre için yarattığını hiç düşünmediklerini, insanların birçoğunun Rablerine kavuşmayı gerçekten inkâr etmekte olduklarını ifade etmektedir.

Ardından, öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde gezip dolaşmadıkları, eski kavimlerin sonrakilerden daha güçlü oldukları, yeryüzünü kazıp altüst ettikleri, toprağı bunların yaptıklarından daha çok imar ettikleri, peygamberlerinin de onlara nice açık deliller getirdiği, nihayetinde helak edilmelerinde Yüce Allah’ın onlara zulmetmediği, fakat onların kendi kendilerine zulmettikleri ifade edilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın âyetlerini yalan sayarak ve onları alaya alarak kötülük yapanların âkıbetlerinin nasıl şekilleneceği şu şekilde beyan edilmektedir: “Sonunda, Allah’ın âyetlerini yalan sayarak ve onları alaya alarak kötülük yapanların âkıbetleri pek fena oldu.”

ı. İnkârcıların Düşüncesizliği

اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَاَجَلٍ مُسَمًّى وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَآئِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ “Allah’ın, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belirli bir süre için yarattığını kendi kendilerine hiç mi düşünmediler! Şüphesiz ki insanların çoğu, Rableriyle karşılaşmayı inkâr etmektedir.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا evelem yetefekerrû ifadesi “düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüsihim ifadesi “onların nefisleri hakkında, kendileri hakkında, kendi kendilerine”;مَا خَلَقَُ mâ haleka fiili “yaratmadı”; اللّٰه allâhu kelimesi “Allah”;السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”; وَمَا بَيْنَهُمَآ ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakileri”; اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile olmaksızın”; وَاَجَلٍ مُسَمًّى ve ecelin müsemmen tamlaması “ve belirlenmiş bir süre (için olmaksızın)”; وَاِنَّ كَث۪يرًا ve inne kesîran kelimesi “muhakkak ki çoğu”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; بِلِقَآئِ رَبِّهِمْ bilikâi rabbihim tamlaması “Rablerine kavuşmayı”;لَكَافِرُونَ lekâfirûne kelimesi ise “mutlak surette inkar ediciler(dir)” demektir.

Burada kâfirlerin hem kendi yaratılışlarına, hem de kâinatın yaratılış gayesine yönelik herhangi bir düşüncede olmamaları ve inkârcılıkları gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ “Kendi kendilerine hiç mi düşünmediler!” Yüce Allah inkârcıların duyarsızlığını eleştirmekte ve sadece dünya hayatının dış, görünen kısmına dair bilgi sahibi olanların âhiretten yana gafleti tercih ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onların kendi yaratılışıları hakkında da hiçbir düşünce içine girmemelerini eleştirmektedir. Bu ifade müşriklerin kendilerine yoğunlaşmamaları, bir anlamda vicdanlarıyla başbaşa kalmamaları, kendi iç muhasebelerini yapmamaları manasına gelmektedir.

İnkârcıların dış dünya ile ilgili vurdumduymaz tutumlarının öncesinde kendi yaratılışları hakkında da hiçbir şekilde kafa yormadıkları anlatılmaktadır. Bu çerçevede insanın maddî-manevî, bedensel-ruhsal, cesetle ilgili-ruhla alakalı, heva ve hevesleri ile değerleri, akıl ve iradeleri, fıtrat ve vicdanları vs. hakkında hiçbir bilgilerinin ve düşüncelerinin olmaması kınanmaktadır.

Yüce Allah bu âyette “yakından uzağa anlatım metodu”nu kullanarak, inkârcıların öncelikle enfüs yani kendileriyle ilgili duyarsızlıklarını eleştirmekte, sonrasında konuyu âfâk denen dış âleme getirmektedir. Fussılet 41/53’te de benzer bir mesaj yer almakta, orada öncelik dış âleme verilerek insanların kendi bedenleriyle ilgili özellikleri ikinci sırada zikredilmektedir.

Bunun muhtemel sebebi, konunun ve muhatabın durumunun öncelenmesi olabilir. İlkinde kişilerin kendileriyle ilgili duyarsızlıkları öndeyken, ikincisinde dış âleme dair vurdumduymaz tutumları eleştirilmektedir.

Bu arada muhtemel bir başka neden daha söz konusu olabilir. Buna göre mesaj “insanların düşünmesi”yle ilgili olunca bunun önce yakından başlamasının yani enfüs denen “kişilerin kendileri”nden başlayıp sıranın daha sonra âfâk denen dış dünyaya getirilmesinin daha doğru olacağı açıktır. Ancak konu Yüce Allah’ın kendi kudretine dair işaretleri “göstermesi” olunca, bu defa önceliğin âfâk denen dış dünyaya, arından da enfüs denen kişilere ait kılınması bir anlamda zorunlu bir mahiyet arz etmektedir.

İnsanların kendileriyle ilgili düşünce üretmeleri halinde vücut yapılarının aslında mahşerdeki diriltilmeye kodlandığını, beden sistemindeki özelliklerin sürekli bir değişim ve dönüşüm, sürekli bir ölüm ve diriliş ortaya koyduğunu, maksadın mahşerde yeniden diriltilmenin gerçekleşeceğinin zihinlere kazınması olduğu ortaya konulmaktadır. Boş ve anlamsız bir şey için sapasağlam bir ürün meydana getirilmesi ne kadar abes ise âhireti olmayan bir dünyanın ve insanoğlunun bu kadar özellikli yaratılmasının da bir anlamı olmasa gerektir.

2. مَا خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَاَجَلٍ مُسَمًّى “Allah’ın, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belirli bir süre için yarattığını (kendi kendilerine hiç mi düşünmediler?)” Bir benzeri de Ahkâf 46/3’te geçen bu cümlede Yüce Allah gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri yani mahlukatı bir amaç için ve belli bir süreye kadar devam etmek üzere yarattığını ifade etmektedir. Yüce Allah bütün mahlukatı belli bir amaç ve belirlenmiş bir süre için yarattığını beyan etmekte, kendisinin zamanın hâkimi, diğerlerinin ise zamanın mahkümu olduğunu bildirmektedir.

Âyette yer alanبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(15) hatta “bir adelet ve insaf ile”(16) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(17) Bu arada maksadı bütün mahlukatın Yüce Allah’ın kudretine şahit kılınması için yaratılması şeklinde anlamak da mümkündür.

Esasında âyetin başındaki مَا mâ edatı ile cümlenin sonundaki اِلَّا illâ edatı âyete “vurgu” manası katmakta ve mahlûkatın yaratılışında hiçbir şekilde anlamsızlık ve amaçsızlık bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Bu cümlede bir anlamda yaratılışın anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte, mahlûkatın yaratılışında bâtıllık ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında oldukça geniş malumat vermiştik. Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir.

Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(18) Sâd 38/27’de “göğün, yeryüzünün ve arasındakilerin bâtıl ve anlamsızlık olsun diye yaratılmadığı” belirtilmekte, “mahlûkatın bâtıl, boş, faydasız, anlamsız ve amaçsız bir mahiyette yaratıldığı şeklindeki zannın kâfirlere ait olduğu” özellikle vurgulanmaktadır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/8’de, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’te verilen bilgilere göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.”

Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. İlgili âyetlerde açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

3.وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَآئِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ “İnsanların birçoğu, Rablerine kavuşmayı gerçekten inkâr etmektedirler.” Yüce Allah öncelikle kendi yapıları hakkında, sonrasında ise kâinatın yaratılış gayesiyle ilgili olarak tefekkür etmeyenleri kınadıktan sonra, onların bu tutumlarının aslında Rableriyle karşılaşmaya yani ilahi huzurda hesap vermeye inanmadıklarını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah ile karşılaşmayı yalanlayıp doğru yola gelmemiş olanlar elbette zarara uğramışlardır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde mahşerde toplanan insanlar arasından önemli bir grubun ziyana uğramış olacağını haber vermektedir. Bunlar “Allah’la karşılaşmayı yalanlayanlar” ve “hidayet yolunu tercih etmeyenler” şeklinde belirlenmektedir.

Yûnus 10/7 ve Furkân 25/21’de de açıkladığımız gibi, Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(19) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(20) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(21) ve “hesabı kabul etmemek”(22) de vardır.

Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(23) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar. Yüce Allah bu insan tipinin hem mahşer gerçeklerini yalanladıklarını hem de hidayet yolunu tercih etmediklerini beyan ederek ziyana uğrama nedenlerini de ortaya koymuş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Secde 32/10’da şöyle buyrulmaktadır: “(İnkarcılar), ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman, gerçekten (o vakit) biz mi yeniden yaratılacağız?’ derler. Doğrusu onlar Rablerine kavuşmayı inkâr etmektedirler.” Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “Allah’a kavuşmayı dilemek” dünya ile değil, âhiretle ilgili bir kavramdır.

Konuyu dünyevileştirmek isteyenler, buradan birtakım menfaat devşirmeye ve nemalanmaya çalışanlardır. Kişinin mahşerde Allah’a kavuşması için burada O’nun kitabına iman edip onu hayatına taşıması gerekmektedir. Dikkate alınması ve uygulanması gereken budur.

İşte bütün bunların sonucu olarak yeniden diriltilmeyi inkâr edenlerin âhirete dair herhangi bir inançlarının ve korkularının bulunmadığını söylemek durumundayız;(24) mesele budur. Ayrıca bir ihtimal daha zikredebiliriz. Buna göre müşriklerin bir bölümü âhirete inanmasına rağmen inkârcı görüntü vermektedirler.

Bunun muhtemel sebebi ise mahşerde hesap vermeye yüzü olmadığı için mahşeri yok sayma gayretkeşliğidir. Bilinmelidir ki böyle bir durumun hiç kimseye hiçbir şekilde herhangi bir faydası olmayacaktır.

ıı. Geçmişten Ders Almamaları

اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاَثَارُوا الْاَرْضَ وَعَمَرُوهَآ اَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Onlar kendilerinden daha güçlüydüler; yeri kazıp altüst etmiş, onu (toprağı) bunların imar ettiklerinden daha çok imar etmişlerdi. Elçileri de onlara apaçık deliller getirmişti. Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَس۪يرُوا evelem yesîrû sorusu “dolaşmadılar mı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “görmek üzere”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَشَدَّ eşedde kelimesi “daha şiddetli(ydiler), daha ileri (idiler)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, diğerlerinden”; قُوَّةً kuvveten kelimesi “güç ve kuvvet bakımından”;وَاَثَارُوا ve esârû fiili “ve alt üst etmişlerdi, sürmüşlerdi”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; وَعَمَرُوهَآ ve ‘amerûhâ ifadesi “ve yeryüzünü imar etmişlerdi”; اَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا eksera mimmâ ‘amerûhâ ifadesi “bunların imar ettiklerinden daha çok”; وَجَآءَتْهُمْ ve câethum fiili “ve onlara gelmişti, onlara getirmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühüm tamlaması “onların kendi rasülleri, elçileri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle, belgeler”; فَمَا كَانَ fe mâ kâne fiili “(şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيَظْلِمَهُمْ liyazlimehum ifadesi “onlara zulmedecek, kimseye haksızlık etmez, etmeyecek”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlımûne fiili ise “haksızlık ediyorlar(dı), haksızlık ediyorlar(dı)” demektir.

Burada inkarcıların ibret nazarıyla çevreyi gezip dolaşmamaları ve eski kavimlerin hayatlarından ibret almamaları eleştirisi gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Yüce Allah enfüsî “insanlarda” ve âfâkî yani dış dünyadaki deliller için “tefekkür” kelimesini kullanmışken, ibret içerikli seyahatler için yesîrû/seyr kelimesini tercih etmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ifade her ne kadar اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, daha sonra zikredeceğimiz Rûm 30/42. âyette de olduğu gibi, maksat “gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermek istemektedir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler, gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini mutlak surette görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak”, yani “ibret almak” demektir.

Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(25) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(26) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(27) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikati yalanlayanların akıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(28) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat, öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır.

Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekkeli müşriklerdir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi Peygamber’i yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

2. كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاَثَارُوا الْاَرْضَ وَعَمَرُوهَآ اَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Onlar kendilerinden daha güçlüydüler; yeri kazıp altüst etmiş, onu (toprağı) bunların imar ettiklerinden daha çok imar etmişlerdi. Elçileri de onlara apaçık deliller getirmişti.” Yüce Allah önceki nesillerin yurtlarının gezilip görülmesini isterken onların çok daha güçlü olduklarını, ancak bu güçlerinin helak edilmelerini engelleyemediğini ifade etmektedir.

a) كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاَثَارُوا الْاَرْضَ وَعَمَرُوهَآ اَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا “Onlar kendilerinden daha güçlüydüler; yeri kazıp altüst etmiş, onu (toprağı) bunların imar ettiklerinden daha çok imar etmişlerdi.” Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde ele aldığımız ve ele alacağımız üzere, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir.

Kâf 50/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir.” Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(29) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(30) ve orada fesatlık çıkardıkları,(31) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette önceki nesillerin Mekkeli müşriklere göre çok önemli ve belirgin üç özelliğine dikkat çekilmektedir.

ı. كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً “Onlar, kendilerinden daha güçlü idiler.” Kâf 50/36’da da geçtiği üzere, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir. Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları Fâtır 35/44, Mü’min 40/21, 82, Zuhruf 43/8, Muhammed 47/13 ve Kâf 50/36 gibi çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.

ıı. وَاَثَارُوا الْاَرْضَ “Yeryüzünü kazıp altüst etmişlerdi.” Yüce Allah’ın beyanına göre önceki nesiller yaşadıkları ülkelerde toprağı alt üst etmişler, sürmüş, ekmiş, biçmişler, derin izler bırakmışlardı. Sular, madenler çıkarmışlar, ekin ekmek ve ağaç dikmek için toprağı işlemişlerdi.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen اَثَارُوا esârû fiiliyle aynı kökten gelen tüsîru fiili Bakara 2/71’de yer almakta ve “toprayı sürmek” manasında kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de verilmek istenen mesaj aynıdır ve eski kavimlerin çiftçilikte oldukça maharetli bir özelliğe sahip olduları beyan edilmek istenmektedir.

ııı. وَعَمَرُوهَآ اَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا “Onu (toprağı) bunların imar ettiklerinden daha çok imar etmişlerdi.” Yüce Allah eski kavimlerin yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bıraktıklarını, çok daha etkili bir şekilde imar gerçekleştirdiklerini beyan etmektedir.(32)

Eski kavimler güçleriyle ülkelerini imar etmişler, yüksek binalar yapmışlar, su sarnıçlarıyla adeta bir su medeniyeti meydana getirebilecek şekilde eserler bina etmişler, çok güçlü ve kuvvetli kaleler inşa etmişlerdi. Bütün bu ve benzer özellikler hakkında ‘Âd ve Semûd kavmi ile Firavun’un yaptıkları bağlamında A‘râf 7/74, Şu‘arâ’ 26/128-129 ve Fecr 89/6-10 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir. Öncekilerin çok daha güçlü oldukları ve yaşadıkları topraklarda çok daha derin izler bıraktıkları beyan edilen eski milletler azgınlıklarının karşılığını almış ve hak ettikleri akıbeti yaşamışlardır. Onlara uygulanan helakin sonrakilere de uygulanabileceği belirtilerek, geçmiş kavimlerin akıbetlerinden dersler çıkartılması için yeryüzünde gezip dolaşılması emredilmektedir.

b) وَجَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Rasülleri/elçileri de onlara (nice) açık deliller getirmişti.” Yüce Allah helak ettiği eski kavimlerin haksız yere helak edilmediklerini, çünkü onlara peygamberlerinin hakikatin apaçık belgelerini getirdiğini, ancak onların bu delillere itibar etmediklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Peygamberleri kendilerine apaçık deliller getirmiş, (ancak) onlar iman etmemişlerdi.” Yüce Allah daha önce cezalandırdığı kavimleri helak etme sebeplerinden birisinin “zulmetmeleri” olduğunu beyan ettikten sonra, bir başka sebebin de “peygamberleri kendilerine hakikatin apaçık belgelerini getirmelerine rağmen onlara inanmamaları” olduğunu bildirmektedir.

Bu ifade eğer “hâl cümlesi” olarak kabul edilirse, o zaman söz konusu kavimlere önce peygamberlerin çeşitli belgelerle geldiği, onların iman etmediği, zulmü tercih ettikleri, sonrasında ise helak edildikleri ifade edilmiş olur ki doğru yorum budur.

Bir kavme peygamber göndermeden onların helak edilmeyeceği apaçık bir Kur’ân gerçeği olarak İsrâ’ 17/15 ve Kasas 28/59’da yer almaktadır. İşte bunun bir gereği olarak, Yüce Allah helak ettiği kavimlere elçiler gönderdiğini, onların da kavimlerine peygamberliklerinin hak olduğuna dair çeşitli deliller, hayatın işleyişi bağlamında inanç, ahlâk, ibadet, hukuk vs. ile ilgili apaçık bilgiler, belgeler ve bazı özel mucizeler getirdiğini, buna rağmen inanmadıklarını haber vermektedir.

3. فَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.” Bu cümlenin mesaj açısından benzerleri Tevbe 9/70 ve ‘Ankebût 29/40’ta da geçmektedir. Yüce Allah önceki azgın ve sapkın kavimlere hiçbir şekilde haksızlık etmediğini, ancak onların bizzat kendilerine haksızlık ettiklerini bildirmekte, kendilerini sorumlu varlıklar yapmakla onlara zulmetmediğini, aksine onları adam yerine koyduğunu bildirmek istemektedir.

Sıklıkla ifade ettiğimiz üzere, adalet, bir şeyi yerli yerince yapmak, zulüm ise bir şeyi yerinden etmek manasına geldiği için, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Dolayısıyla bu kavimlerin helak edilmesinin sebebi Yüce Allah’ın onlara yaptığı haksızlık değil, onların hem inançta hem de uygulamada zulmü tercih etmeleridir. Bu konuda Yûnus 10/44’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette(33) insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmek istemektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” Benzer içerikler Âl-i İmrân 3/108, Kehf 18/49, Mü’min 40/31 ve Fussılet 41/46’da da söz konusu edilmektedir.

ııı. Alaycıların Akıbeti

ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذ۪ينَ اَسَآؤُا السُّوٓاٰىٓ اَنْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Sonunda Allah’ın ayetlerini yalanlayarak ve onlarla alay ederek kötülük yapanların sonları çok kötü oldu.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi, olmuştu”; عَاقِبَةَ الَّذ۪ينَ ‘âkıbetellezîne tamlaması “şu kişilerin sonu”; اَسَآؤُا esâû fiili “kötülük yapmışlardı”; السُّوٓاٰى es-sûâ kelimesi “daha kötü (olmuştu)”;اَنْ كَذَّبُوا en kezzebû fiili “yalanladılar diye”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlardı (diye)” demektir.

Burada dünya hayatında sürekli kötülük işleyip tevbe etmeden ölenlerin akıbetinin çok kötü olacağıyla ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde eleştirdiği inkarcıların esasında feci bir akıbeti hak etmiş olduklarını beyan etmekte, çünkü onların sürekli olarak kötülük yaptıklarını, şerli şeyler ürettiklerini, ilahi prensiplerle sürekli olarak alay ettiklerini, bunun sonucunda da hak ettikleri türden bir yere yani cehenneme atılmış olacaklarını haber vermektedir. Âyette yer alan كَانَ kâne fiili olayın gerçekleşip bittiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini göstermek için sanki olmuş bitmiş bir şey gibi geçmiş zaman kalıbında getirilmiştir.

Âyette geçen ve esasında “kötülük etmek” anlamına gelen اَسَآؤُا esâû fiili bağlam gereği “yalanlamak”, “alay etmek” şeklinde anlaşılmalıdır; çünkü âyetin devam eden kısmında bu iki hususa dikkat çekilmektedir. Ayrıca tıpkı Yûnus 10/26’daki el-husnâ kelimesi nasıl ki “cennet” şeklinde yorumlanıyorsa, Kur’ân’da sadece burada zikredilen السُّوٓاٰى es-sûâ kelimesi de “azap” yani “cehennem” manasında anlaşılmalıdır.(34)

Bu âyet Yûnus 10/26’da verilen bilginin karşıtıdır. Orada “iyilik yapanlara çok daha güzel karşılık verileceği” beyan edilmekteyken, burada da kötülük yapanlara dengi kadar kötülüğün verileceği bildirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Necm 53/31’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde bulunan her şey sadece Allah’ındır. En sonunda (Allah) kötülük edenleri yaptıklarıyla cezalandıracak ve güzel işler yapanları da daha güzeliyle mükâfatlandıracaktır.”

“Amellerin karşılığı” konusunu pek çok âyette geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah kötülük yapanları, ne kadar suç işlemişlerse en çok o kadarıyla cezalandıracak ve asla onlara zulmetmeyecektir. Bu dünyada kim ne kötülük yapmışsa Şûrâ 42/40 gereği mahşerde de karşısında en fazla onu bulacaktır. İyilikte bulunanlar ise elbette çok daha güzeliyle ödüllendirileceklerdir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 2 - Semerkandî, age., III, 3. 3 - Taberî, age., XXI, 16.
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 451.
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 765’te 5. not. Benzer şekilde bk. Yazır, age., VI, 236-237; Esed, age., s. 820’de 2. not.
• 6 - Semerkandî, age., III, 4; Taberî, age., XXI, 18; Zemahşerî, age., III, 452.
• 7 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Rûm, 3. Bu konuda çeşitli bilgiler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 3-4; Taberî, age., XXI, 16-19; Zemahşerî, age., III, 452; Râzî, age., XXV, 96.
• 8 - Semerkandî, age., III, 5; Taberî, age., XXI, 22; Zemahşerî, age., III, 453.
• 9 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 10 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 11 - Bu hususta bk. Zafer Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk: Geç Antikçağ’da Kilise-Devlet İlişkileri ve Kristoloji Paradigmaları, Divan Yayınları, İstanbul, 2917, s. 401.
• 12 - Yaşanan bu gelişmeler, Yunanca metinlerle beraber bilhassa Süryanice tarih metinlerinde tasviri edilmiştir. Detaylar için bk. Zafer Duygu, Süryani Tarih Yazıcılığında Geç Antikçağ: Hıristiyanlık, İslam, Siyasi Tarih, Divan Yayınları, İstanbul, 2016. 13 - M. Kamil Yaşaroğlu, “Rum Suresi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35, 2008, ss. 230-231.
• 14 - Daha geniş bilgilendirmenin yer aldığı bu makale için bkz. Caner Taslaman, Neden Müslümanım?, İstanbul yayınevi, İstanbul, 2020, ss. 122-127.
• 15 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 16 - Taberî, age., XIV, 50. 17 - Taberî, age., VII, 239.
• 18 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; En‘âm 6/73; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2, 44; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/3; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Teğâbun 64/3; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/73 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/3 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Teğâbun 64/3 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 19 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 20 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 21 - Furkân 25/40. 22 - Nebe’ 78/27.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27
• 23 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 24 - Necm 53/27; Müddessir 74/53.
  • Necm 53/27 Müddessir 74/53
• 25 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 26 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 27 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 28 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 29 - Kâf 50/14. 30 - Hâkka 69/5-10. 31 - Fecr 89/11-12.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12
• 32 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 33 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 34 - Semerkandî, age., III, 6; Taberî, age., XXI, 25; Zemahşerî, age., III, 455.