Nebe' Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ikinci âyetteki “haber” anlamındaki النَّبَا en-nebe’ kelimesinden alan Nebe’ sûresi, iniş sırasına göre 47, resmî sıralamada ise 78. sûredir.

Nebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Murselât sûresiyle yakın bir konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de, Son Saat’ten, kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, kâinat kitabından konu başlıklarına yer verilmekte ve cehennem ateşinin korkunç yapısı ile cennetin göz kamaştıran güzelliklerine değinilmektedir.

Sûrenin ilk âyet grubunda, Mekkeli müşriklerin, hakkında tartıştıkları büyük haber anlamında, kıyâmetle ilgili bilgiler ele alınmaktadır. İnkârcıların yakında gerçeği fark edecekleri iki âyette peş peşe vurgulanmakta, bu arada Yüce Allah’ın kâinata koyduğu çeşitli özellikler öncelikle inkârcılara, ardından bütün insanlara hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, kâinat ve insan kitabından çeşitli konular ele alınmakta, Yüce Allah’ın gücüne vurgu yapılmaktadır. Kıyâmet ve mahşerle ilgili detay denebilecek çeşitli bilgiler verilerek, Sûr borusuna üflenmesi, insanların ilahi huzura getirilişi, göğün kapılar halinde açılması, dağların yürütülmesi, cehennemin gözetleyiciliği, oraya girenlerin asırlar boyu orada kalacağı, hiçbir iyilikle karşılaşmayacakları gibi konulara yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, dünyada yaptıklarına uygun olarak inkârcıların mahşerdeki azaplarının arttırılacağı, gerekçesinin de mahşerdeki yargılamaya karşı inkarcılık ve âyetleri yalanlama olduğu beyan edilmekte, her şeyin bir kitapta teker teker kaydedildiği ve azaplarının arttırılacağı bildirilmektedir.

31. âyetten itibaren, muttaki denilen duyarlılık sahiplerine de çeşitli ödüllerin verileceği belirtildikten sonra, mahşerdeki yargılama hakkında çeşitli bilgilendirmeler yapılmaktadır. Sûrenin sonunda, insanların uzak gördüğü mahşerdeki azabın aslında yakın olduğu ve kâfirlerin toprak olmayı arzu edecek hale geleceği bildirilmektedir.

Nebe’ sûresinin 1-16. âyetlerinde “büyük haber”den söz edilmekte, bu konuda Mekkelilerin tartışmakta olduğu bildirilmekte, sonuçta gerçeği anlayacakları haber verilmektedir.

Nebe’ sûresinde ele alınan temel konu “mahşer duruşması” olduğu için, Yüce Allah âhirete inanmayanlara karşı bu hayattan ve kâinattaki düzenden hatırlatmalar yapmakta ve inanmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu üslubun Kur’ân’da oldukça fazla örneği vardır. “Bilinenden bilinmeyene, yakından uzağa, somuttan soyuta, görünenden görünmeyene” doğru bir bilgi akışı sağlanmaktadır. Böylece inkârcı insanlara, inanmaları için çeşitli seçenekler sunulup, mahşerde mazeretleri kalmayacak şekilde bilgilendirilmeler yapılmaktadır.

a) Mekkelilerin Kafa Karışıklığı

Yüce Allah sûrenin 1-5. âyetlerinde Mekkeli müşriklerle ilgili olarak “(Biliyor musun!) Birbirlerine neyi soruyorlar? (İnanıp inanmamakta) ayrılığa düşmekte oldukları o büyük haberi” buyurmakta, “Hayır, (durum onların sandığı gibi değil)! (Bir gün gerçeği) bilecekler. Evet, evet, mutlaka zamanı geldiğinde (gerçeği) bilecekler!” beyanıyla da yakın bir zamanda gerçeği bileceklerini beyan etmektedir.

ı. İhtilaflarının Konusu

عَمَّ يَتَسَآءَلُونَ عَنِ النَّبَاِ الْعَظ۪يمِ اَلَّذ۪ي هُمْ ف۪يهِ مُخْتَلِفُونَ “Birbirlerine neyi soruyorlar? Anlaşmazlığa düştükleri o büyük haberi.”

Buradaki عَمَّ ‘amme ifadesi “neden, neyi”; يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “birbirine soruyorlar, soruşturuyorlar”; عَنِ النَّبَاِ الْعَظ۪يمِ ‘ani’n-nebei’l-‘azîmi tamlaması “o büyük haberden, o büyük haberi”; اَلَّذ۪ي هُمْ ellezî hum ifadesi “ki onlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onun hakkında”; مُخْتَلِفُونَ muhtelifûne kelimesi ise “ihtilafa düşenler(dir)” demektir.

Burada Mekkelilerin tartışmakta olduğu “büyük haber” konusu gündeme getirilmektedir.

Mekkelilerin gündemi Hz. Peygamber’in risâletinden sonra hemen hemen tamamen değişmiş ve onun tebliğ ettiği esaslar insanların dikkatlerini meşgul eder olmuştu. İşte, Nebe’ sûresinin ilk âyetlerinde bu gündemden çok önemli bir başlık ele alınmaktadır. Yüce Allah, sûrenin 4-5. âyetlerinde bazı insanların bazı konulardaki karşı çıkışları ileri düzeyde olduğu için, onlara yönelik cevapları aynı vurgularla dile getirmektedir.

1. عَمَّ يَتَسَآءَلُونَ “(Biliyor musun!) Birbirlerine neyi soruyorlar?” Bu ifade hakkında bazı açıklamalar yapılması zorunludur.

a) Cer harflerinden biri soru edatı olan مَا mâ harfinin başına gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(1)فيم fîme,(2) مِمَّ mimme,(3) لِمَ lime(4) ve بم bime(5) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır.

İşte bu âyetin ilk kelimesi, “-den, -dan” anlamındaki عَن ‘an ve “ne” anlamındaki مَا mâ harfi birleştirilerek عَمَّ ‘amme şeklinde getirilen soru ifadesidir. Anlamı, “neyi, hangi şeyi, hangi şeyden” şeklindedir. Bu ifadenin “niçin, neden dolayı” anlamı da vardır; bu durumda Mekkelilerin neyi sordukları değil, niçin sordukları gündeme getirilmiş olmaktadır.

b) “Tefâ‘ül” kalıbındaki يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili, “sormak, istemek” anlamındaki s-e-l kökündendir. Bu âyette “birbirlerine sormak, soruşturmak” şeklinde soranların birden çok olduğunu ve hepsinin de aynı şeyi birbirlerine sorduğunu göstermektedir. Sorgulamanın amacı, sorgulanan şey ve bunu kimlerin yaptığı konularında bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Bu soruşturmada amaç “alay etmek” olabilir. Bu durumda onların Son Saat’e ve kıyamet-âhiret şeklinde ötesine inanmadıkları meydana çıkmış olur ki Kur’ân’da bunu destekleyen pek çok âyet vardır.(6) Kıyâmete ve mahşere inanmayan Mekkeli müşriklerin, alaya aldıkları bu mesele hakkında öteden beri karşı çıkış içerisinde oldukları sonucunu çıkartabiliriz. Necm 53/27’de de işaret edilen husus budur.

Karşı çıkanlar önemli oranda ve aynı zamanda alaya da alırlar. Nitekim Mutaffifûn 83/29-32. âyetlerde dile getirildiği üzere, müminleri gördüklerinde ya da özellikle yanlarına gittiklerinde alaycı bir tavırla gülerler, kaş göz hareketleri yaparak dalga geçerler, kafadarlarıyla buluşunca yaptıklarıyla övünerek eğlenirlerdi.

Bütün bunlarla da yetinmeyip, Müslümanları her gördüklerinde onlara “şaşkın ve sapık” suçlamasını yapmaktan da geri durmazlardı. İşte, müminlere karşı tavrı bu şekilde olanlar, aynı zamanda Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceği noktasında da alaycı sorular sormaktan çekinmiyorlardı.

ıı. “(Biliyor musun) nereden, neyi soruyorlar?!” manasında bu soruşturmada amaç “gerçekliği sorgulamak” da olabilir. O zaman da, meselenin ciddiyetini önemsedikleri ve bu nedenle aralarındaki konuşmalarda bu konuya sıklıkla yer verdikleri ortaya çıkmış olur.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, Mekkeliler içerisinde kıyâmetin kopmasına inanmayanlar olduğu gibi, bu konuda tereddüt içerisinde bulunanlar da vardı. Yüce Allah, onların tereddüt içerisinde bulunduğunu, ancak zanlarının da ağırlıklı olarak inanmamaya yakın olduğunu bildirmektedir.(7)

ııı. Soruşturma işlemini yapanların kimler olduğu konusunda uzak bir ihtimal olsa da bazı müminlerin bulunmasında da bir sakınca yoktur. Tartışanlar arasında inananlar da bulunmalı ki tartışmanın ve soruşturmanın bir anlamı olsun. Müminler imanlarını güçlendirirken, kâfirler küfürde ileri giderler.

Bakara 2/26’da geçen “sivrisinek örneği”ni alay konusu ederek “bu da neymiş?” sözleriyle hafife alanlar olduğu gibi, bu sayede imanları artanlar da olmuştur. Aynı şekilde, bir sûre indirildiğinde bunun bazı insanların imanını arttırdığı, bazılarının ise kalplerindeki imansızlık hastalığını daha da ilerlettiği ve kâfir olarak öldükleri de Tevbe sûresinin 124-125. âyetlerinde haber verilmektedir.

Âyete konu edinilen “soruşturma” işleminde bunu yapanların kâfirler olduğu ve alay için bunu gerçekleştirdikleri görüşü bizce diğerlerine göre daha önceliklidir; çünkü Nebe’ 78/4 ve 5. âyetlerde bunun tehdit içerikli bir şekilde cevaplandırıldığı görülmektedir.

2. عَنِ النَّبَاِ الْعَظ۪يمِ “O büyük haberi.” Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin veya diğer insanların neyi soruşturdukları sorusunu gündeme getirmekte ve bütünüyle sûreyi içerecek bir konuya dikkat çekmektedir.

a) “Çok önemli bir haber” denilerek dikkatler olayın büyüklüğüne çekilmektedir. İlk âyetteki sorunun ne ile ilgili olduğunun cevabını Yüce Allah burada vermektedir.

Mekkeli müşriklerin konuyu alaya alarak ve küçümseyici ifadeler kullanarak konuştukları bu meselenin, aslında çok büyük bir hakikat olduğu ve derin anlamlar içerdiği hissettirilmektedir. Böylece, konunun değerli, yüce ve çok büyük bir önem içerdiği Yüce Allah tarafından dile getirilmiş olmaktadır. Elbette alaycıların ciddiyetle ve samimiyetle bu konuya en-nebeü’l-‘azîmu demeleri düşünülemez.

b) Bu âyet grubunda, hem soru hem de cevap cümlesi Yüce Allah’a aittir. “Hem soru hem cevap bir arada olabilir mi?” şeklinde bir soru akla gelebilir. Bilinmelidir ki bunun Kur’ân’da değişik örnekleri vardır.

- “De ki: ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ De ki: Allah’ındır.”(8)

- “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ (Cevaben de) de ki: Allah’tır.”(9)

- “De ki: ‘Sizi göklerden ve yerden kim rızıklandırıyor?’ De ki: ‘Allah’.”(10)

- “Bugün mülk kimindir? O tek ve güçlü olan Allah’ındır.”(11)

- “Peygamberlerin (ümmetleri hakkında şahitlik) vakti tayin edildiği zaman, (artık kıyâmet kopmuş olacaktır). (Bu durum), hangi güne ertelenmiştir? Fasl (yani her şeyin ayırt edilip açıklanacağı Ayrılma) Günü’ne.”(12)

Bu örneklerde de olduğu gibi, Yüce Allah hem soruyu soruyor, hem de cevabını kendisi veriyor; bu bir Kur’ân üslubudur. Yüce Allah, Mekke ileri gelenlerinin kendi aralarında konu edindikleri meselenin ne olduğunu Hz. Peygamber’e bildirerek, adeta “Neler konuştuklarını biliyor musun?” anlamındaki soruya ve cevaba yer vermektedir.

c) Peki, o zaman âyetteki النَّبَا الْعَظ۪يمِ en-nebeü’l-‘azîmu “büyük haber” nedir? Rivayetlere göre, bu âyetlerin iniş nedeni olarak şöyle bir olay anlatılmaktadır: Hz. Peygamber risâletle görevlendirilince, Mekkeli müşrikler kendi aralarında bu görevlendirmeyi soruşturmuşlar, Yüce Allah da bu âyetleri indirmiştir.(13) Buna göre ilk âyetteki sorunun maksadı, müşriklerin kendi aralarında konuştuklarından Hz. Peygamber’in haberdar edilmesidir.

Bu rivayeti ve konuyla ilgili olabilecek diğer bazı âyetleri de esas alarak, ikinci âyetteki النَّبَاِ الْعَظ۪يمِ en-nebeü’l-‘azîmu ifadesinin muhtemel anlamları hakkında bilgi vermek istiyoruz.

ı. النَّبَا الْعَظ۪يم en-nebeü’l-‘azîmu tamlaması “âhiret” veya “mahşer” olabilir.(14) Diğer görüşlere göre bu görüş daha önde görülmektedir. Çünkü hem o günkü müşriklerin tartışmaları, hem de inkârları bunu daha öne çekmektedir. Kur’ân’da pek çok âyette dile getirilen husus, onların öldükten sonra yeniden diriltilmeyi inkârlarıdır.

Sûrenin ileriki bölümlerinde, özellikle son bölümünde bu husus açık bir şekilde ifade edilmektedir. Müşriklerin asıl inkârları, mahşer sorgulamasına yönelikti; çünkü onlar dünyada yaptıklarından bir daha sorgulanacaklarına hiçbir şekilde inanmıyorlardı. Hümeze sûresinin ilk âyetlerinde belirtildiği üzere, mal ve servetlerinin kendilerini ebedi yaşatacağını sanmaları da bunu göstermektedir.

ıı. النَّبَا الْعَظ۪يم en-nebeü’l-‘azîmu tamlaması “Son Saat” olabilir. Sûrenin iniş zamanı dikkate alındığında, o zamana kadar yaşanan gerçekler arasında en çok itiraza neden olan konu, müşriklerin kıyâmetle ilgili tutumudur. Buna göre büyük haber kıyamet öncesi yaşanacak “Son Saat” olarak anlaşılabilir.(15)

Sûrede bütünüyle işlenen konu kıyâmet ve mahşer merkezli olduğu için bu görüş de isabetlidir. Zaten Nebe’ 78/4-5. âyetlerde, dahası 17-20. âyetlerde dile getirilen husus, onların ileride bu gerçeği anlayacaklarıdır. Kıyâmet günü herkes irkilecek ve onu inkâr edenler nasıl bir yanılgıya düştüklerini anlayacaklardır.

Bağlam dikkate alındığında, bu görüşün öncelikli olarak doğru olduğu anlaşılmaktadır. Râzî bu görüşü desteklemek üzere iki delil zikretmektedir. Bunlardan biri Sâd 38/67-68’dedir. Diğeri de Mutaffifûn 83/5’tir. Nebe’ 78/2’deki النَّبَا الْعَظ۪يمِ en-nebeu’l-‘azîmu ifadesinden maksadı “Son Saat” olarak kabul etmekte herhangi bir sakınca görmemekteyiz.

ııı. النَّبَا الْعَظ۪يم en-nebeü’l-‘azîmu tamlaması “Hz. Peygamber’in risâleti” olabilir. Çünkü onların ilk karşı çıktıkları şey Hz. Peygamber’in peygamberliğidir.(16) Yûnus 10/2 ve Kâf 50/2’de de dile getirildiği üzere, Mekkeliler Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilmesine şaşmış ve bunu kabule yanaşmamışlardı. Ayrıca Sâd 38/4-5’te de onun risâletle görevlendirilmesinden öte, “ilâhları tek ilâha dönüştürme şeklindeki ilâhî prensibi” çok şaşılacak şey olarak karşılamışlardı.

Onların psikolojisini anlamak üzere düşünüldüğünde, gerçekten de, içlerinden birinin peygamber olarak görevlendirilmesi onlar için “büyük bir haber” değerindeydi. Çünkü onlar bir melek peygamber istiyor veya bekliyorlardı;(17) ille de insan olacaksa, ya Mekke’den Velîd b. Muğîre veya Tâif’ten Urve es-Sekafî olmalıydı. Bu olay onların gündemini uzun süre meşgul ettiğinden, âyette kastedilen büyük haber, “Hz. Peygamber’in risâleti” olabilir.

ıv. النَّبَا الْعَظ۪يم en-nebeü’l-‘azîmu tamlaması “Kur’ân” olabilir.(18) Sâd 38/67-68’deki ifadelere bakıldığında, Mekkeli müşriklerin kendisinden yüz çevirdikleri şeyin Kur’ân olduğu açıktır. Gerçekten de Kur’ân çok büyük bir haberdir ve onların asıl sorunu da Kur’ân’ı kabulle ilgilidir.

Hâkka 69/40-42’de Kur’ân’ın güvenilir bir elçinin getirdiği, ilettiği söz olduğu, şair ve büyücü sözü olmadığı ısrarla vurgulanmaktadır.(19) Bunun anlamı şudur: Onlar Kur’ân hakkında ileri geri konuşuyorlardı ki Yüce Allah onlara cevap vermiştir ve Hz. Peygamber’i haberdar etmiştir. Dolayısıyla, âyetteki maksadın “Kur’ân” olduğu görüşü de dikkate değerdir.

Bu dört görüşün sahipleri, her biri kendi açısından çeşitli gerekçelere sahiptirler; dolayısıyla bu âyetlerde ele alınan konunun bu dört görüşü de içerdiğini söyleyebiliriz. Mekkeli müşrikler ve günümüzün inkârcıları bir taraftan Hz. Peygamber’in risâletini inkâr ederken, diğer taraftan Kur’ân’ı da, kıyâmeti de, mahşer duruşmasını da inkâr etmektedirler. Durum böyle olunca, maksadı evrensel anlamda değerlendirmek ve kapsamını mümkün olduğu kadar geniş tutmak hatalı bir tutum değildir.

3. اَلَّذ۪ي هُمْ ف۪يهِ مُخْتَلِفُونَ “(İnanıp inanmamakta) ayrılığa düşmekte oldukları (o büyük haber).” “Büyük Haber”i sormak durumunda olanların en önemli özelliklerinden birisi, onların bu konuda fikir birliğine sahip olmamalarıdır. Bu büyük ve önemli haber, “hakkında ihtilaf ettikleri bir haber”dir.

a) İhtilaf etmek, “anlaşmazlığa düşmek, farklılık ortaya koymak” demektir. Eğer farklılık, genelin yanlışına karşı doğrunun tarafında yer almak veya doğruyu ortaya koymak ise, bu övülecek bir davranıştır. Ancak, ihtilaf denince genelde bu anlaşılmaz; daha çok “doğruyu terk edip yanlışın yanında yer almak, yanlış yola sapmak, birliği bozmak veya tefrikaya sebep olmak” anlamları akla gelir.

b) Âl-i İmrân 3/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine hakikatin apaçık belgeleri geldikten sonra parçalanıp birbirlerine düşen kimseler gibi olmayın; işte bunlar için korkunç bir azap vardır.” Bu âyette vurgulandığı gibi, ihtilaf eğer tefrika ile veya onun sonucu ise azabı gerektirir. Tefrika ve ihtilaf peş peşe getirildiği için, tefrikanın sonuçta ihtilafa dönüşebileceğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Sadece bir görüş farkı olmakla kalmayıp, vaktinde önü alınmayan tefrikalar maalesef ihtilafların tetikleyici ve hareketlendirici unsuru olabilmektedir. Buradan hareketle, Müslümanların parçalanmasına sebep olan ihtilaflardan kaçınmaları gerektiğini söylemek durumundayız.

c) Kur’ân’da ihtilafın geçtiği âyetlere(20) bakıldığında, bunun genellikle yerilen içeriklerde kullanıldığı görülmektedir. Ancak, bazı âyetlerde bunun müminler arasında da yaşanabileceği anlaşılsa da, Yüce Allah’ın hükmü doğrultusunda bunun sona erdirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.(21)

Bütün bu kullanımların ötesinde, Bakara 2/253’te, ihtilafın imana dönüşmesi durumunda övülebileceği, ancak sonuçta küfrün de muhtemel olduğu ortaya konulmaktadır. İnkârdan imana geçişte olumlu olmasının yanında, müminler arasındaki ihtilafın parçalanmaya sebep olacağı da gözden kaçırılmamalıdır.

d) Görüş ayrılıkları hayat ayrılıklarına ve farklı önceliklerin doğmasına vardırılıp tefrikaya neden olunmamalıdır. Bu nedenle, tefrikadan da mümkün mertebe ihtilaftan da kaçınmak durumunda olduğumuz ortadadır. Gerçeği araştırmak ve doğruyu tespit etmek amacıyla ümmetin ihtilafı rahmet olsa da, ihtilafta kalmak rahmet olamaz. İhtilaf sadece hakikati aramada yaşanabilecek farklı metotlar için müsamaha ile karşılanabilir; yoksa ihtilafı mezhep veya meslek edinmek ve bunu ısrarla vazgeçilmeze dönüştürmek kesinlikle doğru değildir.

Nebe’ sûresinin 3. âyetinde dile getirilen ihtilaf, eğer inkârcıların inkâr türlerini ifade ediyorsa, bunun yararı yoktur; ancak gerçeği aramak noktasında bütün Mekkelileri içeriyor ve müminleri de kapsıyorsa, bunun yerilecek bir tarafı da olamaz. Nitekim Taberî, âyeti izahında ihtilafın inkâr eden veya onaylayan Mekkeliler arasında gerçekleştiğini belirtmektedir.(22) Bu görüşe rağmen, sûrenin devam eden âyetlerine bakıldığında, buradaki ihtilafın “övülen” türden değil, “yerilen” türden olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.

Müşriklerin İhtilaf Konusu

ı. İlk âyeti yorumlarken de belirttiğimiz üzere, Mekke müşrikleri özellikle âhiret konusunda aynı inanç durumunda değillerdi. Bazıları “dehr”e inanarak herhangi bir dirilişi kesinlikle kabul etmiyor, kendilerini sadece “dehr”in, yani zamanın yok edeceğini sanıyorlardı.(23) Bunlar, tipik birer materyalist gibi, maddenin yerine zamanı yerleştirmiş ve ilâhî gücün yeni bir sistem yaratacağı gerçeğini inkâr etmişlerdi.

Aynı âyette, bu inanca sahip olanların aslında hiçbir kesin bilgilerinin bulunmadığı ve sadece zanna uydukları ifade edilmektedir. Âhirete inanmayan bu müşrikler Müddessir 74/53’te beyan edildiği gibi âhiretten de korkmuyorlardı. Esasında Nahl 16/38’de dile getirildiği üzere, onlar vargüçleriyle yemin ederek Yüce Allah’ın insanları mahşerde diriltmeyeceğini söylüyorlardı.

ıı. Mekkeli müşriklerin bir bölümü ise âhirete hiçbir şekilde inanmıyorlardı. İşte bu durumda olanlar ilk âyette de belirttiğimiz üzere âhiret veya mahşer duruşmasını alaya alıyor, inananlarla da eğleniyorlardı.(24) Necm 53/28’deki bilgilere göre bunların da bu noktada kesin bilgileri yoktu; dehr’e inananlar gibi onlar da sadece yanlış bir zannın peşinden gidiyorlardı.

ııı. Mekkeli müşriklerin bir kısmının ise yeniden diriltilme konusunda tam inkârları da yoktu, tam inançları da.(25) Ancak konunun ele alındığı âyetlere bakıldığında, bunların inanmama yönündeki tutumlarının biraz daha ağır bastığını söyleyebiliriz.

Bu üç ihtimal, âyetteki muhatapların inanmayanlardan oluştuğu düşüncesi doğrultusunda ortaya çıkmıştır. Nebe’ sûresinin devam eden âyetleri bunu bir anlamda zorunlu kılmaktadır. Eğer bütünüyle Mekkeliler bu noktada muhatap iseler, o zaman, yaşanan ihtilafı açıklamak daha da kolaydır; çünkü Hz. Peygamber’in risâleti, Kur’ân, kıyâmet ve âhirete iman konularında Mekke genelinde tam anlamıyla inkârcılar olduğu gibi, sayıları günden güne artan Müslümanlar da vardı. Bu durumda yaşanan gerçek, şehrin tamamını içermekte ve tek tip insan grubundan söz edilmediği anlaşılmaktadır.

ıı. Gerçeklerin Fark Edilmesi

كَلَّا سَيَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَيَعْلَمُونَ “Hayır! İleride (gerçeği) bilecekler! Sonra, şüphesiz ki ileride (gerçeği) bilecekler!”

Âyetlerdeki كَلَّا kellâ edatı “hayır, gerçek şu ki”; سَيَعْلَمُونَ seya‘lemûne fiili “ileride bilecekler, anlayacaklar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra, yine”; كَلَّا kellâ edatı “evet, evet, gerçek şu ki”; سَيَعْلَمُونَ seya‘lemûne fiili ise “ileride bilecekler, anlayacaklar” demektir.

Bazı insanlar bazı konulara çok ileri derecede karşı çıktıkları için, Yüce Allah onlara yönelik cevapları da aynı vurgularla dile getirmektedir. İşte bunun örneği Nebe’ sûresinin 4-5. âyetleridir.

1. Bu iki âyette yer alan كَلَّا kellâ edatına farklı anlamlar verebiliriz.

a) كَلَّا kellâ edatının ilk âyette olanına “hayır, hayır, (durum onların sandığı gibi değil)”, ikincisi ise “evet, evet; mutlaka” anlamı verilebilir. Bu ifade, müşriklerin inkâr ettiği hususların aslında gerçek olduğunu, durumun onların sandığı gibi olmadığını gösteren bir red ifadesidir.

b) Her iki âyetteki كَلَّا kellâ edatına سَيَعْلَمُونَ seya‘lemûne fiilinin anlamını öne çıkartacak şekilde ve aynı anlam doğrultusunda olumlu olarak “evet, (bir gün gerçeği fark edecekler)” veya “elbette (zamanı geldiğinde bilecekler)” anlamları da verilebilir. Bu durumda, bilgilenmenin mutlak surette gerçekleşeceği muhatabın dikkati çekilerek beyan edilmiş olmaktadır.

c) Hatta kellâ edatına elâ “tenbih” anlamı verenler bile vardır ki bu durumda âyetin anlamı, “Dikkat edin, zamanı geldiğinde gerçeği bilecekler” şeklini alır.(26)

2. Onların bileceği gerçek ise, ilk âyetlerde dile getirilen ve onların ihtilaf edip soruşturdukları “büyük haber”dir. İster Son Saat/kıyâmet, ister Hz. Peygamber’in risâleti, ister Kur’ân, isterse âhiret olsun, ileri gelen Mekkeli müşrikler inkâr ettikleri gerçekle zamanı geldiğinde yüzleşeceklerdir.

Âyetlerdeki fiillerin başındaki sîn edatı bilme ve fark etme işleminin ileride gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Yakın gelecek veya uzak gelecek ayırımı insanlar için söz konusu olsa da, Yüce Allah için zaman söz konusu değildir. Bu nedenle, ilgili edata “zamanı gelince” veya “ileride” anlamını vermeyi tercih ettik.

Tekâsür 102/3-4’te de olduğu gibi, bazen ileriye yönelik ifadelerin başına sevfe edatı da getirilebilir; ancak gerçeğin görülme yeri ve zamanı anlamında herhangi bir değişiklik yoktur. Onlar gerçeğe karşı alaycı tavırlar içerisinde bir ömür tükettikleri için, bu alaycılıklarının karşılığını mahşerde görecekler ve yaptıklarının yanlış olduğunu derin bir pişmanlık içerisinde anlayacaklardır. Fakat Fecr 89/24’te de geçtiği üzere, zamanı geçmiş bir hatırlamanın hiçbir faydası olmayacaktır.

İkinci âyetteki ثُمَّ sümme ve كَلَّا kellâ edatlarının birlikte getirilmesi, ifadeye bir vurgu anlamı kazandırmak içindir. Bir anlamda ikinci âyet ilkinden daha kuvvetli bir uyarı içermektedir, diyebiliriz. Âyetin yeniden zikredilme nedeni, İnfitâr 82/17-18’de de olduğu gibi, inkârlarındaki şiddet ve kararlılığın aynı şekilde karşılanmasıdır.

b) Dünyada Sunulan Çeşitli Nimetler

Yüce Allah sûrenin 6-11. âyetlerinde yeryüzünü bir beşik yaptığını, dağları da birer kazık kıldığını, insanları çifter çifter yarattığını, uykularını dinlenme vesilesi kıldığını, geceleri bir örtü yaptığını ve gündüzleri ise hayat için çalışıp üretme zamanı olarak belirlediğini beyan etmektedir.

ı. Yeryüzünün Beşik Yapılması

اَلَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ مِهَادًا “Biz yeri bir beşik yapmadık mı?””

Âyetteki اَلَمْ نَجْعَلِelem nec‘al sorusu “kılmadık mı, yapmadık mı, şekillendirmedik mi, programlamadık mı”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü, yeri”; مِهَادًا mihâden kelimesi ise “beşik” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “ilki” yani “yeryüzünün insanlar ve canlı hayat için beşik yapılması” gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da pek çok âyette yer alan Yüce Allah’ın kâinata dair belirlediği kanunlar veya sunduğu nimetler hakkında Nebe’ sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerinde de çeşitli örnekler zikredilmektedir.

Yüce Allah mahşerdeki diriltilmenin gerçekleşeceğine imanı sağlamak ve bu gibi her bir şeye Allah’ın gücünün yeteceğini ispatlamak için âhirete iman etmeyenlerin kabul ettikleri şeylerden, özellikle de evrenden ve insanların yaratılış özelliklerinden oluşan örnekler vermekte, inanılandan inanılması istenene doğru bir anlatımı tercih etmekte, böylece çok önemli bir eğitim ve öğretim metodu örneği sunmuş olmaktadır.

Bakara 2/21 ve Tâhâ 20/53’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu âyette yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün beşik yapılmasının sebebi insanoğlunun rahatı ve huzuru olarak belirlenmektedir. Bu arada yeryüzünün yapısının nasıl olduğu konusunda geniş açıklamalarımızı Fâtır 35/27’de yapmıştık.

2. Kur’ân’da مِهَاد mihâd kelimesi çeşitli âyetlerde(27) özellikle Hz. İsa’nın beşikte konuşmasını ifade bağlamında “beşik” anlamında kullanılmaktadır.

Elmalılı bu kelimeyi “bir beşik veya karyola gibi döşenmiş, hazırlanmış bir döşek” anlamında değerlendirmekte, yeryüzünü insanın doğduğu, yaşadığı ve konakladığı özel bir mekân olarak izah etmektedir.(28) Zuhruf 43/10’daki kullanımdan ve diğer âyetlerden de destek alarak el-mehd/mehd/mihâd kelimelerinin(29) “döşek” anlamına da gelebileceğini söyleyebiliriz.

3. Yüce Allah’a inanan ve yeryüzünü O’nun yoktan var ettiğini kabul eden insanların, öldükten sonra diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir şey değildir. Bu nedenle, inançsız insanlardan yakınlarındaki varlıkları göz önüne alarak onlarda her an yaşanan değişim ve dönüşümü gözlemleyip âhiret inancına ulaşmaları istenmektedir. Nebe’ sûresinde bu ibret içerikli gözlem yeryüzü ile başlatılmaktadır. Çünkü insanlar gözleri önünde yaşanan sayısız gerçekliklerden habersiz bir tutum içerisine giremezler, girmemelidirler.

Nasıl ki bir bebek için uygun bir beşik ve döşek hazırlanır, onun orada rahat ve güven içerisinde büyümesi sağlanırsa, insan için de kâinatın konumu aynıdır; hatta çok daha ileri düzeydedir. Âhireti inkâr eden insanların bu gerçekliklere bakarak ders çıkarmaları istenmektedir. Çünkü onların büyük çoğunluğu Yüce Allah’ın yaratıcı olduğunu kabul ediyor, ancak diriltilmeye inanmıyorlardı.

Çocuk için beşiğin hazırlanmasının anlamı, barınıp büyümesini sağlamak olduğu için, dünyanın beşik yapılması aslında âhirete hazırlanmayı ifade etmektedir.

Âhireti hesaba katmadan yaşayanlar, kendileri için bu yeryüzü beşiğini hazırlayanları inkâr edenlerdir. Oysa beşikte büyütülen insanların onları büyütenlere karşı görev ve sorumlulukları olduğu gibi, her biri yaratılmış olan insanların da onları Yaratan’a karşı görev ve sorumlulukları vardır. “Beşik-bebek-yeryüzü-hayat” ilişkisinde “dünya-âhiret” beraberliğinin muhteşem bir uyumu olduğu gözler önüne serilmektedir.

ıı. Dağların Dayanak Olması

وَالْجِبَالَ اَوْتَادًا “Dağları da birer kazık (yapmadık mı?)”

Âyetteki وَالْجِبَالَ ve’l-cibâle kelimesi “ve dağları”; اَوْتَادًا evtâden sözcüğü ise “ayak, sütun, kazık, çivi ve dayanak” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “ikincisi” yani “dağların çakılı yapısı” gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da dağların yapısı hakkında çeşitli bilgiler vardır. Özellikle Nâzi‘ât 79/32’de geçen “dağların yeryüzüne çakılması” ifadesi, derin izahlar gerektirecek bir önem arz etmektedir. Orada bu konuyu ele alacağımız için şimdilik detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Bu âyette dağların bir kazık şeklinde yeryüzüne çakıldığı beyan edilmektedir. Fecr 89/10’da “Firavun’un kazıklar sahibi” olması da el-evtâd kelimesiyle ifade edilmektedir.

Neml 27/88’de “dağların sabit zannedilmesine rağmen bulutlar gibi hareket etmekte olduğu” bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile bu gerçek arasında herhangi bir zıtlık yoktur. Çünkü Neml 27/88’de Son Saat esnasında dağların yürütüleceği beyan edilmektedir.

Eğer konu Son Saat dışında ayrıca mevcut sistemle ilgili olarak düşünülürse, bu durumda da dağların çakılı olduğu yerkürenin hareket etmekte olduğunu söyleyebiliriz. Her iki durumda da âyetler arasında herhangi bir zıtlık kesinlikle söz konusu değildir.

Yüce Allah, inkârcılara karşı yeryüzünü ve dağları hatırlatarak, onların yapısını şekillendiren eşsiz ve erişilmez gücün, insanları yeniden yaratmaya da elbette kâdir olduğunu beyan etmektedir. Böylece, mahşer duruşmasına inanılması gerektiğini bildirmiş olmaktadır.

ııı. İnsanların Çift Yaratılması

وَخَلَقْنَاكُمْ اَزْوَاجًا “Sizi eşler (çiftler) hâlinde yarattık.”

Âyettekiوَخَلَقْنَاكُمْ haleknâküm fiili “ve sizi yarattık”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi ise “çiftler halinde” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “üçüncüsü” yani “insanların çiftler halinde yaratılışı” gündeme getirilmektedir.

1. Burada kastedilen öncelikli anlam Necm 53/45 ve Kıyâmet 75/39’da da açıkça ifade edildiği üzere, “insanların erkek veya dişi olarak iki farklı cinsiyette yaratılmış” oluşudur. Nisâ’ 4/1, Rûm 30/20 ve Fâtır 35/11’de de beyan edildiği gibi, âyetteki asıl anlam elbette ve öncelikli olarak budur.

İlk insanların yaratılışında çiftler halinde bir yaratılışın gerçekleştirildiği bu gibi âyetlerde açıkça zikredilmektedir. Böylece hem kardeş evlilikleri iddiası çürütülmüş olur; hem de farklı ırkların nasıl meydana geitirildiği sorusu açıklığa kavuşturulmuş olur.

Bununla birlikte, burada insanların zıtlar halinde renk renk, uzun-kısa, sınıf sınıf, boy boy farklı oluşlarına da işaret vardır.(30) Bu farklılıklar daha üstün gibi duranın şükretmesi, diğerinin de sabretmesi amacına yönelik anlaşılabilir ki imtihanın asıl amacı da zaten budur. Bu şekilde, insanların birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarının bulunduğu fark edilerek, hayatın müşterek yaşanan bir süreç olduğu anlaşılmalı ve yaratılışın asıl amacı gerçekleştirilebilmelidir.

2. Çeşitli âyetlerden destek alarak Nebe’ 78/8. âyetteki maksadın bütün yaratılmışları içerecek şekilde “kâinattaki çift kutupluluğa” işaret olması da ikinci ihtimal olarak mümkündür. Çünkü Yüce Allah Yâsîn 36/36 ve Zâriyât 51/49 gibi çeşitli âyetlerde her şeyden çiftler yarattığını beyan ederek bu hakikati ortaya koymaktadır.(31) Bu doğrultuda, söz konusu yaklaşımın da dikkate değer olduğunu söyleyebiliriz.

Âyetteki maksat her ne olursa olsun, âhireti inkâr edenler Yüce Allah’ın bu eşsiz kudretini düşünmeli ve bazen iç içe geçmiş zıtları yaratan o yüce gücün, insanları yeniden dirilteceğine de inanmalıdır. Bu ifadenin yeryüzü ve dağlardan sonra getirilme nedeni, “uzaktan yakına metodu”nu kullanarak inkârcıları eğitmek olabilir.

Yeryüzü ve dağların eşsiz güzellikteki yapılarını inceleyerek ibret almayan inkârcı insan, bari kendi varlığını veya cinsini ya da kâinattaki çifterli yaratılış sistemini düşünmeli ve sonunda âhiret bilincine sahip olmalıdır. İşte sıralamadaki asıl hedef bu olsa gerektir.

ıv. Uykunun Dinlenme Vakti Kılınması

وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا “Uykunuzu bir dinlenme (aracı) kıldık.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık, yarattık, belirledik”; نَوْمَكُمْ nevmeküm ifadesi “sizin uykunuzu”; سُبَاتًا sübâten sözcüğü ise “dinlenme, ölüm, rahat ve kesinti” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “dördüncüsü” yani “uykunun dinlenme vesilesi kılınışı” gündeme getirilmektedir.

1. Sûrenin bu âyet grubunda Yüce Allah’ın insanlara sunduğu nimetler hatırlatıldığı için, âyette kastedilen anlamın “dinlenme ve rahat” olması gerekmektedir. Zaten dinlenme günü olması nedeniyle İsrâiloğulları’na yönelik Cumartesi gününe de “sebt” adı verilmiştir.(32) Bu durumda uykunun devamlı değil de kesintili yapısının bir nimet olduğu hatırlatılıyor diyebiliriz. Eğer uyku devamlı olsaydı hayatın bir anlamı kalmazdı. Âyette çift yönlü bir nimetten söz edildiği anlaşılmaktadır.

2. Bu âyetteki anlamın “ölüm” olma ihtimali de vardır. Kur’ân’da uykunun ölüme benzetildiği başka âyetler de bulunmaktadır.(33) Dolayısıyla bir kez de Furkân 25/47’de geçen سُبَات sübât kelimesi “ölüm” anlamına alınınca, bu defa maksat uykunun uyanışla devam ettiğini hatırlatmaktır. Nebe’ sûresinin 11. âyetini delil getirerek bazı âlimlerimiz bu anlamı tercih etmişlerdir.(34)

3. Âyetin inkârcılara yönelik mesajı şudur: Uykunun peşinden uyanmak geldiğine göre, bu dünya hayatından sonra da mutlaka bir uyanma yeri ve zamanı olarak âhiret gelecektir. Mahşer duruşmasına inanmayanlar için âyete bu açıdan bakıldığında bu yorumun da doğru olduğunu söylemek durumundayız.

v. Gecenin Örtü Yapılması

وَجَعَلْنَا الَّيْلَ لِبَاسًا “Geceyi bir örtü yaptık.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık, yarattık, belirledik”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceyi”; لِبَاسًا libâsen sözcüğü ise “örtü” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “beşincisi” yani “gecenin örtü kılınması” gündeme getirilmektedir.

Hatırlatılan nimetler bağlamında düşünüldüğünde, gecenin örtü olması ibret alınması için çok önemli bir başka lütuftur.

1. Gecenin karanlığı insanları kaplar. Elbise insanların ayıp yerlerini örttüğü ve insanı soğuk gibi etkilerden koruduğu gibi, gece de bazı ayıpları örter. Meselâ karanlık, insanı düşmandan korur; ayrıca düşmana karşı faaliyette bulunmak için de iyi bir zaman dilimi oluşturur. Gece, gündüz yaşanan bazı sıkıntıların unutulup insanın huzur bulmasına da vesile olur.

2. Gece, insan için önemli bir “örtünme” ve “kuşanma” zamanıdır. Elbiseye kuşatıcı özelliğinden bakıldığında, gecenin insanı inşası da akla gelir. Belki sırf bu nedenle bile, gece vakitlerinde Kur’ân’ın anlamı hakkında düşünülmesi, âyetlerinin kıraat edilmesi ve tertîl üzere okunması, insanın manevî olarak şekillendirilip bilgi ile kuşanmasını sağlamaktadır. Bu nedenle, Müzzemmil sûresinin ilk grup âyetlerinde insanın geceleyin Kur’ân ahlâkıyla inşa edilişi ve gündüzünü adeta tesbîhe dönüştürmesi dile getirilmektedir.

3. Bu âyet grubunda gecenin “örtü” sıfatıyla nitelendirilme nedeni, bir önceki âyette ifade edilen “uyku”yla da bağlantılıdır. Gece ile uykunun birbiriyle yakın anlam ilişkisi vardır. Uykunun asıl vakti, genellikle gecedir. Bu nedenle, gecenin örtü oluşu, uykuyu getirip insanı uyuyabilecek duruma hazırlaması anlamına gelmektedir.

4. Gece devamlı değildir; eğer öyle olsaydı hayat anlamını kaybeder, Allah’tan başka hiç kimse de bu nimeti insanlara sunamazdı. Aynı durum gündüz için de geçerlidir. Yüce Allah bunu insanlara hatırlatarak, bu şekildeki nimetlerinin unutulmamasını herkesten istemektedir.(35)

Âhireti inkâr edenler açısından konuya bakıldığında, şunu söyleyebiliriz: Zamanın dönüşümü, gecenin devamlı olmayıp gündüzle takip edilmesi, aslında bu dünyanın da benzer bir dönüşüme sahip kılındığını göstermektedir. Verilen örnekler hep dünya hayatının geçiciliğini ortaya koymakta ve âhiretin gerçekleşeceğini insanlara özellikle hatırlatmayı amaçlamaktadır.

vı. Gündüzün Geçim Zamanı Oluşu

وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا “Gündüzü de çalışıp kazanma zamanı yaptık.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık, yarattık, belirledik”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü, gündüzleri”; مَعَاشًا me‘âşen sözcüğü ise “geçimlik, hayat için çalışmak, çalışma zamanı” demektir.

Burada ibret içerikli sunulan derslerden ve nimetlerden “altıncısı” yani “gündüzün hayat için geçim temini zamanı” kılınışı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, öncelikle inkârcı insan tipine, ardından da bütün insanlara yönelik nimetlerinden birini daha gündüzle ve geçim için çalışıp çaba göstermekle ilişkilendirmektedir.

Gündüz, insanın hayatını devam ettirebilmesi ve ailesine bakabilmesi için gıda temini zamanıdır; Kasas 28/73’te bu husus açıkça dile getirilmektedir.(36) Burada önemli olan nokta, gündüzün geceden sonra zikredilmesidir. Bu da bir dönüşümün varlığını ifade etmekte ve devamında âhiret olduğu için dünya hayatının geçiciliğini ortaya koymaktadır.

Geceden sonra gündüzün gelmesi, dünyadan sonra âhiretin geleceğini göstermesi bakımından bu noktada ders verici bir niteliktedir. Dünya bir anlamda gece gibi algılanırsa, âhiret gündüze karşılık gelir. Gündüzünü oruçla geçiren kişi için akşam iftarı nasıl bir huzur kaynağı ise, Ramazan ayını değerlendiren kişi sonunda nasıl bayramla buluşacaksa, dünya hayatını Kur’ân ile yaşayan için de inşâallah âhiret hayatı da bayram olacaktır. Biz âyetlerde böyle bir anlam inceliğinin de bulunduğu kanaatindeyiz.

c) Yedi Kat Gökler, Güneş ve Yağmurun Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde “yakından uzağa anlatım metodu” doğrultusunda, “Üstünüzde güçlü (sağlam) yedi (kat göğü) bina ettik” beyanı gereği sözü üzerimizdeki âleme, yani uzaya, sonrasında “(Orada) alev alev yanan bir kandil yarattık” ifadesi gereği Güneş’e getirerek dikkatleri “ufuklara” çekmektedir.

Ardından, sırayı yağmurlara ve bitkilere getirmek üzere şöyle buyurulmaktadır: “Sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik. Su vesilesiyle ürünler (tohumlar), bitkiler ve ağaçları (birbirine) sarmaş dolaş bahçeler yetiştirmemiz için (sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik).” Burada bir anlamda her gün insanın gözünün önünde meydana gelen “yağmur-bitki-ürün” ilişkisi ve yaşanan dönüşümden ders alması inkârcılar başta olmak üzere herkesten istenmektedir.

ı. Göklerin Güçlü Binası

وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا “Üstünüzde sağlam yedi (kat göğü) bina ettik.”

Âyetteki وَبَنَيْنَا ve beneynâ fiili “ve bina ettik, şekillendirdik”;فَوْقَكُمْ favkaküm ifadesi “sizin üstünüzde, üzerinizde”; شِدَادًا سَبْعًا seb‘an şidâden tamlaması ise “güçlü, kuvvetli yedi (gök)” demektir.

Burada kainat kitabının ibret içerikli bir başka başlığı olarak “uzayın yedi kat şeklinde yaratılmış oluşu” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette, üzerimizdeki yedi güçlü yapıya dikkat çekmekte, insanoğluna gökbilimleriyle ilgili ödevler vermekte ve Astronomi biliminin Müslümanların en çok önem verecekleri alanlardan birisi olduğunu kendilerine özellikle bildirmek istemektedir.

1. Daha önce Bakara 2/29’da da ele aldığımız üzere, özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır.(37) Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(38) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(39) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz.

Mü’minûn 23/17’de geçen seb‘a tarâıka yani “yedi yol” ve diğer âyetlerde yer alan سَبْع seb‘a “yedi” sayısının rakamsal bir değer mi ifade ettiği, yoksa çokluk anlamına mı geldiği, bilim insanlarının araştırmasına ve incelemesine bırakılmaktadır.

Bunun tespiti, başta bilim insanları olmak üzere bütünüyle insanoğluna ev ödevi olarak verilmektedir. Bakara 2/96, 261, Tevbe 9/80, Hacc 22/47 ve Kadr 97/3’te de olduğu gibi Kur’ân’da bazen bu tür sayısal ifadelerin rakamsal bir değerden öte çokluk anlamı verdiği bilinmektedir.

2. Âyetteki شِدَاد şidâd kelimesi, cümlede var kabul edilen gizli bir semâvât kelimesini nitelendirmektedir.(40) Anlamı ise Zâriyât 51/47’de “güçlü” anlamına gelen eyd kelimesiyle verilmekte ve orada şöyle buyrulmaktadır: “Göğü güçlü bir şekilde bina ettik ve biz (onu) genişleticileriz.”(41)

Bu âyete göre Yüce Allah, uzay denilen boşluğu veya yedi kat göğü, yarattığı şekilde bırakmamıştır; onu genişletmeye devam etmektedir. Buradan hareketle, uzay sisteminin yaratılış olarak çok güçlü şekillendirildiği ve zamanın geçmesiyle herhangi bir deformasyona uğramayacağı, genişleme devam ettiği için de sistemin işleyişinin aynı kararlılıkta sürdürüldüğü anlaşılmaktadır.

3. Göklerin yükseltilmesi, insanların göremeyeceği türden direklerinin olması, uzaydaki denge ve ölçü hakkında Kur’ân’da değişik içerikte âyetler vardır.(42) Ayrıca Enbiyâ’ 21/30’da dile getirilen “göklerin ve yerin önceleri bitişik olduğu, sonradan ayrıldıkları” meselesi ise çok daha kapsamlı araştırmaları gerektirecek önemde ve boyuttadır.

4. Bütün bu âyetler ışığında semâ’ veya semâvât denilen “uzay boşluğunun”;

a) “Yedi kat göklerin”,(43)

b) “Üzerimizdeki yedi yolun”,(44)

c) “Göklerin tabaka tabaka oluşunun”,(45)

d) “Yörüngelere sahip oluşunun”,(46)

e) “Yükseltilmesinin”,(47)

f) “Korunmuş bir tavan olarak şekillendirilmiş oluşunun”,(48)

g) “Dönüş hareketini gerçekleştirmesinin”(49) ve

h) “Burçlara sahip kılınışının”(50) aslında ne anlama geldiği gibi konular insanlığın ilgisini çekmeye devam etmelidir. Çünkü bu doğrultuda araştırmalar yapmaları onlardan istenmektedir.

5. Nebe’ sûresinin 6-11. âyetlerinde dile getirilen konular çeşitli başlıkları oluşturmaktadır. 12. âyetteki “göklerin yedi kat olarak güçlü bir şekilde bina edilmesi” de benzer şekilde üzerimizdeki âlem anlamında bütün uzayı ve içindekileri kapsayan bir ifade olarak anlaşılmalıdır.

İnkârcı insan tipinin, üzerindeki göklere bakarak onların ihtişamını gözlemlemesi, Mülk 67/3-4’te dile getirildiği üzere bu işlemi defalarca yapsa da sonunda göklerin yaratılışında herhangi bir düzensizliğin olmadığını anlayacağı beyan edilmektedir.

Bunca ihtişama rağmen sistemin varlığını sürdürmesi ve insan için vazgeçilmez önemini devam ettirmesi elbette ibret almak için son derece önemlidir. Başta inkârcılar olmak üzere bütün insanlar bu ihtişam ve sanat karşısında boyun bükmeli, sahibine selam durmalıdır.

Mü’min 40/57’de geçtiği gibi, gökleri ve yeri yaratmak insanları yaratmaktan çok daha zor ve büyük bir iştir. Bu itibarla Yâsîn 36/81’de de belirtildiği üzere, gökleri ve yeri bu güzel ve ince sisteme sahip olarak yaratan Yüce Allah elbette insanları mahşerde yeniden yaratabilecek kudrettedir; Nebe’ 78/12. âyette aslında verilmek istenen mesaj budur.

ıı. Güneş’in Işık ve Isı Kaynağı Oluşu

وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا “(Orada) aydınlatan bir kandil (Güneş) yarattık.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık, yarattık, belirledik”;سِرَاجًا sirâcen kelimesi “Güneş’i”; وَهَّاجًا vehhâcen sözcüğü ise “ışık veren, alev alev yanan” demektir.

Burada kainat kitabının âyetlerinden birisi olan “Güneş’in bolca ışık verici olması” gündeme getirilmektedir.

1. Âyette “güneş” anlamına gelen الشَّمْسِ eş-şems kelimesinin değil de سِرَاج sirâc kelimesinin kullanılması, maksadın uzaydaki ışık ve ısı kaynağı olan bütün yıldızlar olma ihtimalini de akla getirmektedir. Ancak Nûh 71/16’da sirâc, eş-şems kelimesini niteleyecek şekilde geldiği ve Furkân 25/61’de “ay” ile beraber “güneş” anlamında bir konumda kullanıldığı için, buradaki asıl maksadın “Güneş” olduğunu söylemek durumundayız. Sirâc sıfatı ayrıca Ahzâb 33/46’da “insanlığa aydınlık bilgi veren kişi” anlamında Hz. Peygamber için de kullanılmaktadır.

2. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen وَهَّاجvehhâc kelimesinin “hem ışık hem de ısı verici” anlamına geldiği ifade edildiği gibi, onun “parıl parıl parlamak, aydınlatmak” anlamına geldiğini ileri süren âlimler de vardır.(51) Bu kelime mübalağa kalıbında olduğu için Güneş’in ışık ve ısı vericiliğinin çok yüksek bir mahiyet arz ettiği anlaşılmaktadır.

Bir önceki âyette sözü edilen “göklerin yedi kat oluşu” ifadesinin her ne kadar bütün gök cisimlerini içerdiğini söylemiş olsak da, bu cisimler içerisinde “Güneş”in elbette ayrı bir konumu vardır. Bu konumu gereği Yüce Allah, onu ayrıca zikretmekte ve böylece yaratılmışlar, özellikle de insanlar için önemine dikkat çekmektedir.

Dikkatleri asıl çekilmek istenenler tabii ki inkârcılardır; çünkü Yüce Allah’ın bu âlemdeki eşsiz sistemini görüp O’nun başka âlemler yaratamayacağını sananlar kınanmayı da hak edenlerdir.

ııı. Yağmur ve Ürünlerle Bahçelerin Yaratılışı

وَاَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَآءً ثَجَّاجًا لِنُخْرِجَ بِه۪ حَبًّا وَنَبَاتًا وَجَنَّاتٍ اَلْفَافًا “Tohumlar, bitkiler (ve ağaçları) sarmaş dolaş olmuş bahçeler yetiştirmeniz için sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik.”

Âyettekiوَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirdik”;مِنَ الْمُعْصِرَاتِ minel-mu‘sırâti ifadesi “bulutlardan, bulut sürükleyen rüzgârlardan, göklerden”; مَآءً mâen sözcüğü “(şöyle bir) su, yağmur”; ثَجَّاجًا seccâcen sıfatı “bolca, alabildiğince, peş peşe”; لِنُخْرِجَ linuhrice ifadesi “çıkaralım diye, bitirelim diye”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, onun (su, yağmur) sayesinde”; حَبًّا habben kelimesi “ürün ve tohum”; وَنَبَاتًا ve nebâten sözcüğü “ve bitki(ler)”; وَجَنَّاتٍ ve cennâtin kelimesi “ve bahçeler, ormanlar”; اَلْفَافًا elfâfen sıfatı ise “sık, sarmaş dolaş, salkım saçak” demektir.

Burada canlı hayat için vazgeçilmez önemde bulunan “yağmurun bulutlardan bolca yağdırılması” ve “bu sayede çeşitli ürünlerin ve bahçelerin yaratılmasıyla ilgili bilgiler” gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَآءً ثَجَّاجًا “Sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُعْصِرَات el-mu‘sırât kelimesinin muhtemel üç anlamı da aslında aynı kapıya çıkmaktadır. Çünkü yağmur yukarıdan, yani rüzgârın sürüklediği ve aşıladığı bulutlardan, bir anlamda gökten yağdırılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ve yağmurla ilişkilendirilen ثَجَّاج seccâc sıfatı “bolca, alabildiğince, peş peşe” anlamlarına gelmektedir(52) ki bu durumda yağmurun bolca yağdırıldığı bu şekilde ifade ediliyor demektir.

Yüce Allah, Enbiyâ’ 21/30’da “Her canlı şeyi sudan yarattık”, Nûr 24/45’te de “Allah her canlıyı sudan yarattı” ifadeleriyle hayatın kaynağına suyu yerleştirdiğini beyan etmektedir. Bir çeşit “canlanmak” demek olan bitkilerin yeşerip ürün vermesi için de öncü vesilenin “su” olduğu belirtilmektedir.

Suyun bitkilerin ürün vermesindeki etkisini ortaya koymak anlamında Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır.(53) Böylece Yüce Allah’ın yaratılışımızı ve varlığımızı devam ettirmemizde suyun önemine bir kez daha dikkat çekmekte olduğunu söyleyebiliriz.

Yûnus 10/31, Neml 27/60 ve ‘Ankebût 29/63. âyetlerde yağmuru yağdıranın Yüce Allah olduğunu itiraf eden bu nankör insan tipinin sorunu, yoktan Yaratıcı’nın yeniden yaratmaya da gücünün yeteceğini kabuldedir. Bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene, basitten karmaşığa, yakından uzağa, parçadan bütüne doğru gidilerek insanların eğitilmesi önemli bir eğitim ilkesidir. İşte buna uygun olarak, insanın her gün veya her an gözlemlenen gerçeklerden başlayıp sorgulamayı öğrenmesi ve gerçeğe ulaşmasının sağlanması amaçlanmaktadır.

Yağmurun bolca yağdırılmasının amacı bir sonraki âyette şu şekilde beyan edilmektedir:

2. لِنُخْرِجَ بِه۪ حَبًّا وَنَبَاتًا وَجَنَّاتٍ اَلْفَافًا “Tohumlar, bitkiler (ve ağaçları) sarmaş dolaş olmuş bahçeler yetiştirmeniz için.” Bu ayet şöyle de anlaşılabilir: “Onunla (su vesilesiyle) ürünler (tohumlar), bitkiler ve ağaçları (birbirine) sarmaş dolaş bahçeler yetiştirmemiz için (sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik).” Yüce Allah, bir önceki âyette zikrettiği yağmurun bolca yağdırılmasının sebebini burada vermekte, gerekçeyi “ürün ve bitki yetiştirmek” olarak belirlemektedir.

Bu âyetteki لِنُخْرِجَ li nuhrice ifadesi ‘Abese 80/26-27’de شَقَقْنَا şakaknâ ve اَنْبَتْنَا enbetnâ kelimeleriyle karşılanmaktadır. ‘Abese 80/25-32’de de geçtiği üzere, buradaki maksat, inkârcılara Yüce Allah’ın bütün insanları mahşerde yeniden yaratmaya gücünün yeteceğini bildirmektir.

Yağmur yağınca nasıl ki cansız görülen toprak adeta canlanıp ürün ve bitki veriyorsa, insanlar da öldükten sonra âhirette diriltilip hesaba çekileceklerdir. Küçücük bir zerreden koca koca ağaçlar veya çeşit çeşit meyveler meydana getiren kudret, elbette insanları da âhirette yeniden yaratacaktır, diriltecektir. İnkârcılar bu gerçeği bilip ona göre davranmalı, müminlerin de imanları bu vesileyle güçlenmeli ve artmalıdır. Sûrenin devam eden âyetlerinde işte bu konu dile getirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Nebe’ 78/1. 2 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 3 - Târık 86/5. 4 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 5 - Hıcr 15/54; Neml 27/35.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 6 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 7 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 8 - En‘âm 6/12. 9 - Ra‘d 13/16. 10 - Sebe’ 35/24. 11 - Mü’min 40/16. 12 - Murselât 77/11-13.
  • En‘âm 6/12 Ra‘d 13/16 Fâtır 35/24 Mü'min 40/16 Mürselât 77/13
• 13 - Taberî, age., XXX, 1; Semerkandî, age., III, 536. 14 - Taberî, age., XXX, 2.
• 15 - Taberî, age., XXX, 2.
• 16 - Semerkandî, age., III, 536.
• 17 - En‘âm 6/8-9; İsrâ’ 17/94-95. 18 - Semerkandî, age., III, 536; Râzî, age., XXXI, 3-4. 19 - Benzer suçlamalar için bk. Tûr 52/29-34; Necm 53/2-4.
  • En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Tûr 52/34 Necm 53/4
• 20 - Bakara 2/113, 176, 213; Âl-i İmrân 3/19, 55; Nisâ’ 4/157; Mâide 5/48; En‘âm 6/164; Enfâl 8/42; Yûnus 10/19, 93; Hûd 11/110; Nahl 16/39, 92, 124; Meryem 19/37; Hacc 22/69; Neml 27/76; Secde 32/25; Zümer 39/3, 46; Fussılet 41/45; Zuhruf 43/63, 65; Câsiye 45/17. 21 - Bakara 2/213; Şûrâ 42/10; Nahl 16/64.
  • Bakara 2/113 Bakara 2/176 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/55 Nisâ 4/157 Mâide 5/48 En‘âm 6/164 Enfâl 8/42 Yûnus 10/19 Yûnus 10/93 Hûd 11/110 Nahl 16/39 Nahl 16/92 Nahl 16/124 Meryem 19/37 Hacc 22/69 Neml 27/76 Secde 32/25 Zümer 39/3 Zümer 39/46 Fussilet 41/45 Zuhruf 43/63 Zuhruf 43/65 Câsiye 45/17 Bakara 2/213 Şûrâ 42/10 Nahl 16/64
• 22 - Taberî, age., XXX, 2.
• 23 - Câsiye 45/24.
  • Câsiye 45/24
• 24 - Necm 53/27; Mutaffifûn 83/29-32. 25 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Necm 53/27 Mutaffifîn 83/32 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 26 - Kurtubî, age., XIX, 111.
• 27 - Âl-i İmrân 3/46; Mâide 5/110; Meryem 19/29. 28 - Yazır, age., VIII, 489. 29 - Bakara 2/22; Zâriyât 51/48; Müddessir 74/14.
  • Âl-i İmrân 3/46 Mâide 5/110 Meryem 19/29 Bakara 2/22 Zâriyât 51/48 Müddessir 74/14
• 30 - Taberî, age., XXX, 3; Semerkandî, age., III, 537; Râzî, age., XXXI, 6.
• 31 - Ra‘d 13/3; Tâhâ 20/53; Hacc 22/5; Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10; Zümer 39/6; Zuhruf 43/12; Kâf 50/7; Rahmân 55/52.
  • Ra‘d 13/3 Tâhâ 20/53 Hacc 22/5 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Zümer 39/6 Zuhruf 43/12 Kâf 50/7 Rahmân 55/52
• 32 - Semerkandî, age., III, 537.
• 33 - En‘âm 6/60; Zümer 39/42. 34 - Zemahşerî, age., IV, 672.
  • En‘âm 6/60 Zümer 39/42
• 35 - Kasas 28/71-73.
  • Kasas 28/73
• 36 - Benzer bir âyet için bk. Cum‘a 62/10.
  • Cum‘a 62/10
• 37 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 38 - Mü’minûn 23/17. 39 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 40 - Zemahşerî, age., IV, 672. 41 - Zâriyât 51/47.
  • Zâriyât 51/47
• 42 - Ra‘d 13/2; Hacc 22/65; Lokmân 31/10; Rahmân 55/7.
  • Ra‘d 13/2 Hacc 22/65 Lokmân 31/10 Rahmân 55/7
• 43 - Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 44 - Mü’minûn 23/17. 45 - Mülk 67/3-4; Nûh 71/15. 46 - Zâriyât 51/7. 47 - Ğâşiye 88/18. 48 - Enbiyâ’ 21/32. 49 - Târık 86/11. 50 - Hıcr 15/16; Furkân 25/61; Burûc 85/1.
  • Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Mülk 67/4 Nûh 71/15 Zâriyât 51/7 Ğâşiye 88/18 Enbiyâ 21/32 Târık 86/11 Hicr 15/16 Furkân 25/61 Burûc 85/1
• 51 - Taberî, age., XXX, 4; Semerkandî, age., III, 537; Zemahşerî, age., IV, 672; Râzî, age., XXXI, 8.
• 52 - Taberî, age., XXX, 5; Semerkandî, age., III, 537; Zemahşerî, age., IV, 672-673; Râzî, age., XXXI, 8.
• 53 - Yûnus 10/24, Kehf 18/45, Hacc 22/5, Neml 27/60, Hadîd 58/20, ‘Abese 25-32.
  • Yûnus 10/24 Kehf 18/45 Hacc 22/5 Neml 27/60 Mücâdele 58/20