Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 213-227. âyetlerinde risâletin beş temel ilkesini ele almakta, şeytanların kimlere ineceğini, surenin son bölümünde ise sureye de adını veren şairlerle ilgili şu bilgileri vermektedir: “(İnançsız) şairler(e gelince), onlara azgınlar uyarlar. Onların her vadide şaşkın şaşkın dolaştıklarını ve yapmayacakları şeyleri söylediklerini görmüyor musun? Ancak iman edip iyi işler yapanlar, Allah’ı çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar hariç. Haksızlık edenler, nasıl bir devrimle devrileceklerini ileride bileceklerdir.”

a) Risâletin “Beş” Temel İlkesi

Yüce Allah sûrenin 213-220. âyetlerinde risâletin temel olarak beş ilkesine değinmekte, bu çerçevede şu buyruklarını Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün ümmete yönlendirmektedir:

“Allah ile beraber herhangi bir ilâha sakın yalvarma; yoksa sen de azap edilenlerden olursun! En yakınlardan (oluşan) akrabanı uyar! Sana uyan müminlere (merhamet) kanadını indir! Onlar sana isyan ederlerse (karşı gelirlerse) de ki: Ben sizin yapmakta olduğunuz şeylerden uzağım. Ayağa kalktığında ve secde edenler (boyun bükenler) arasındaki faaliyetlerinde seni görene; ayrıca es-semî‘ (her şeyi işiten), el-‘alîm (her şeyi bilen), el-‘azîz (her şeyden üstün), er-rahîm (merhameti her şeyi kuşatan Allah)’a güvenip dayan!”

Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmek üzere bu bağlamda beş temel hususu hatırlatmaktadır. Burada Hz. Peygamber’in başta tevhid olmak üzere çeşitli konularda nasıl davranması gerektiğiyle ilgili prensipler gündeme getirilmektedir.

ı. Başka Bir İlah Edinmemek

فَلَا تَدْعُ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّب۪ينَ “Allah ile birlikte herhangi bir ilaha sakın yalvarma; yoksa sen de azap edilenlerden olursun!”

Âyetteki فَلَا تَدْعُ fe lâ ted‘u emri “ve sakın yalvarma, dua etme”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilâha”; فَتَكُونَ fe tekûne fiili “yoksa (şöyle) olursun”; مِنَ الْمُعَذَّب۪ينَ mine’l-mu‘azzebîne ifadesi ise “azap edilenlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risâlet öğretileri bağlmında inşa edilişiyle ilgili “ilk” sırada “tevhid”e dair uyarı gündeme getirilmektedir.

Âyetteki اِلٰه ilâh kelimesi nekra getirildiği için, burada mutlak umum manası kast edilmekte, Yüce Allah ile beraber hiçbir şeyin ilâh olarak tanınmaması gerektiği vurgulanmakta, aksi takdirde azabın kaçınılmaz olacağı uyarısına yer verilmektedir.

Yüce Allah ucu bir şekilde şirke açılabilecek herhangi bir kabulün ve uygulamanın Hz. Peygamber’in gündeminde olmaması gerektiğini beyan etmektedir. Kur’ân’da pek çok âyette bu noktada uyarılar yer almakta, tevhid peygamberinin bu noktada nasıl davranması gerektiği kendisine ayrıntılı olarak öğretilmektedir. Kâfirûn ve İhlâs sûreleri başta olmak üzere, çeşitli âyetlerde tevhid vurgusu yer almakta, bu noktada Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/1-3, En‘âm 6/56, Yûnus 10/106, Kasas 28/88 ve Mü’min 40/66 gibi âyetlerde ise konunun önemi açıkça vurgulanmaktadır.

Bu âyette hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e yönelik ise de mesaj elbetteki evrenseldir; maksat herkesin uyarılmasıdır.(1) Tevhid peygamberi olan Hz. Peygamber’in herhangi bir şekilde şirke bulaşması söz konusu bile olamaz; ancak ümmetinin içinde bulunabileceği çeşitli şartlar ve yaşayacakları birtakım bozulmalar onların şirk bataklığına düşmesine sebep olabilir. Bu nedenle, âyetteki mesajı tıpkı En‘âm 6/116, Zümer 39/65 ve Hâkka 69/44’teki uyarılar gibi anlamalı ve söz konusu uyarıların ümmet için ne kadar büyük bir önem arz ettiği gözden uzak tutulmamalıdır.

Yüce Allah katında en hatırlı insanlar peygamberler olduğuna göre, onlar da böyle büyük bir hata işlerlerse azaba muhatap olacakları kendilerine bildirilmektedir. Bir peygamberin durumu bu olduğuna göre, diğer insanların çok daha dikatli davranması gerektiği kendiliğinden ortaya çıkmakta, şirk denen korkunç belanın insanı ne tür akıbetlere sürükleyeceği herkese bildirilmiş olmaktadır. Bir konuda âmiri uyarmak, aslında onun memurlarını uyarmak olacağı için, bunun çok daha etkili bir tebliğ esası olduğu herkesin malumudur.

ıı. Tebliğe Yakınlardan Başlamak

وَاَنْذِرْ عَش۪يرَتَكَ الْاَقْرَب۪ينَ “(Önce) yakın akrabanı uyar!”

Âyetteki وَاَنْذِرْ ve enzir emri “ve uyar”; عَش۪يرَتَكَ ‘aşîrateke tamlaması “senin akrabanı, yakınlarını”; الْاَقْرَب۪ينَ el-akrabîne sözcüğü ise “en yakın olanları” demektir.

Bu âyette risâletin bu bağlamda “ikinci” prensibi gündeme getirilmekte ve uyarının “yakın akraba”yla ilişkisi ortaya konulmaktadır.

Hz. Peygamber bu emri alınca hemen harekete geçmiş, Hâşim ve Abdülmuttalib oğullarını toplayıp onlara şöyle demiştir: “Benim size gönderilmiş peygamber olduğumu biliyorsunuz. (Mahşerde) sizden herhangi bir şeyi gideremem. Benim amelim bana, sizinki de sizedir. İçinizden dostlarım sadece takvâ sahibi olanlardır. Kıyâmet günü âhirette insanların başına neler geleceğini kesinlikle bilmiyorum; sorumluluğunuzu kendiniz üstleneceksiniz.”(2)

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Mesed sûresinin de iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Şu‘arâ’ sûresinin “Yakın akrabanı uyar” şeklindeki Şu‘arâ’ 26/214. âyeti inince, Resülüllah (as) bir gün Safâ tepesine çıkıp, “Ey insanlar (veya ey Hâşim ve Abdülmuttalib oğulları)! Sabah oldu, uyanın!” diye seslenmişti. Kureyş oraya toplanıp, “Ne oldu, neyin var?” deyince, Nebî (as), “Size şu tepenin arkasından bir atlı grubun saldıracağını söylesem, bana inanır mısınız?” diye sormuş, onlar da, “Evet, biz senden şimdiye kadar doğrudan başka bir şey duymadık” cevabını vermişlerdi.”

“Bunun üzerine Hz. Peygamber şu davetini ve uyarısını yapmıştı: “Öyleyse ben, sizi önünüzde bulunan şiddetli bir azap ile uyarıyorum.” Bu uyarının peşinden Ebû Leheb, “Yuh olsun, yazıklar olsun sana! Bizi bunun için mi buraya topladın?” deyip kalkıp gitmişti. İşte Mesed sûresi bu olay üzerine indirilmiştir.(3)

İmam Taberî, bu konuda oldukça fazla rivayet nakletmekte, Hz. Peygamber’in başta kızı Hz. Fâtıma ve hanımları olmak üzere, yakın aile çevresine “size bir faydam dokunamaz; kendinizi Allah’tan satın alın” manasında pek çok ifade kullandığını ifade etmektedir.(4)

Bu âyetin mesajından ve rivayetlerdeki ifadelerden hareketle, risâlette şahsî davetten artık yavaş yavaş toplumsal davete geçildiği anlaşılmakta, burada da yakın çevrenin öncelenmesi gerektiği görülmektedir. Kişinin kendisine en yakın olanlar onu en iyi tanıyanlar olduğu için, tebliğin kendilerinden başlaması gerektiği bir eğitim ilkesi olarak belirlenmiştir. Yakından başlayarak, ancak onlarla sınırlı da kalmayarak tebliğin ulaşılabilecek her bir ferde götürülmesi gerektiği Kur’ân’ın ortaya koyduğu görevlerdendir.

Bu âyette, kendisine vahiy ile risâlet verilen Hz. Muhammed’in görev ve misyonu tıpkı Ahzâb 33/45, Feth 48/8 ve Müddessir 74/2 gibi âyetlerde olduğu üzere “uyarıcı olmak” şeklinde belirlenmektedir. Birilerinin uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına da gelmez.

Nitekim Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(5) kavmini,(6) Mekke’yi ve çevresini,(7) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(8) ulaşabildiği herkesi(9) ve nihayet bütün insanları(10) uyarması kendisinden istenmiştir. Dolayısıyla bu âyette geçen “yakın akraba” tamlamasına takılarak, risâletin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır.

ııı. Müminlere Kol Kanat Germek

وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Sana uyan müminlere (merhamet) kanadını indir!”

Âyetteki وَاخْفِضْ vahfıd emri “ve indir, ger”; جَنَاحَكَ cenâhake tamlaması “senin (şefkat ve merhamet) kanadını”; لِمَنِ اتَّبَعَكَ limenittebe‘ake ifadesi “sana uymuş olan(lar)a”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne kelimesi ise “mü’minlerden, iman edenlerden” demektir.

Bu âyette risâletin bu bağlamda “üçüncü” prensibi gündeme getirilmekte ve “Hz. Peygamber’in müminlerle ilişkisi” düzenlenmektedir.

Bu emrin bir benzeri de Hıcr 15/88’de de yer almaktadır. Bu ifade, tıpkı Müzzemmil 73/20’de de olduğu gibi “seninle olan bütün müminler” demektir. Çünkü bu sûrenin indirildiği dönemde Mekke’de Hz. Peygamber’e iman edip de onu takip etmeyenlerin bulunduğu düşünülmemelidir.

Buradaki maksat, Hz. Muhammed’e iman edip ona tabi olan bütün müminlerdir. Bu emir Mâide 5/54 ve Feth 48/29’da da geçtiği gibi, aynı zamanda samimi müminlerin birbirlerine karşı duruşlarının ve duygularının da bir gereğidir. Bu emrin bir benzeri İsrâ’ 17/24’te de yer aldığı gibi, ana-babaya yönelik davranışlarında çocuklara verilen görevler arasında da sayılmaktadır.

Bu ifade merhametli olmayı, merhametli davranmayı, onların derdiyle dertlenip sevinçlerini paylaşmayı içeren bir ifadedir. Hz. Nûh’tan kavminin istediği “müminleri yanından kovması”na karşılık onun verdiği “ben müminleri kovamam” cevabı gibi,(11) Hz. Peygamber de aynı konuda bilinçlendirilmekte ve inananları sahiplenmesi ondan istenmektedir.

En‘âm 6/52’de “Hz. Peygamber’in yanındakileri kovmaması gerektiği” emredilmekte, Kehf 18/28’de ise “Allah rızasını umarak sabah akşam Rablerine dua edenlerle birlikte olması, dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan ayırmaması gerektiği” hükme bağlanmış olmaktadır.

Bu âyetlerden bir ders ve metot alarak şunu çıkartabiliriz: Müslümanlar da birbirlerini sahiplenmeli, birbirlerini dışlamamalı, vitrincilik yaparak yüreği yaralı samimi müminleri kesinlikle çevrelerinden kovmamalıdırlar. Günümüzde müminleri en çok rahatsız eden böyle bir davranışın müslümana yakışmadığı ve merhametli davramanın erdem olduğu işte bu âyetlerde herkese emredilmektedir.

ıv. İsyan Edenlerden Uzak Durmak

فَاِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ “Onlar sana isyan ederlerse de ki: “Ben sizin yapmakta olduğunuz şeylerden uzağım.”

Âyetteki فَاِنْ عَصَوْكَ fe in ‘asavke fiili “ve eğer sana isyan ederlerse”; فَقُلْ fe kul emri “(şöyle) de, söyle”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَر۪يٓءٌ berîun kelimesi “uzağım”; مِمَّا تَعْمَلُونَ mimmâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Bu âyette risâletin “dördüncü” prensibi gündeme getirilmekte ve muhatapların isyanı durumunda onlara ne söylemesi gerektiği belirlenmektedir.

Hz. Peygamber yakın akrabasını uyarmasına rağmen, içlerinden birileri ona isyan eder, karşı çıkarlarsa “onlardan uzak durması” gerektiği beyan edilmektedir. Hz. İbrâhim babasına ve çevresindeki müminler de kavimlerine “sizden ve tapındığınız şeylerden uzağım” dediği,(12) Hz. Nûh’un(13) ve Hz. Hûd’un(14) müşrik kavmine dediği gibi, Hz. Peygamber’in de isyankâr kavmine aynısını söylemesi emredilmektedir. Bu söylemde asıl hedefte olan davranış, En‘âm 6/19’da da dile getirildiği üzere, onların yaptığı şirk içerikli kabuller ve putperest eylemlerdir.

Kur’ân’da on kez(15) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâun kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâu kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

En‘âm 6/52, Yûnus 10/41, Kasas 28/55, Şûrâ 42/15 ve Kâfirûn 109/6 gibi ayetlerde de beyan edildiği üzere, müminler onlar gibi inanmayanlardan uzak oldukları gibi, birbirlerinin hesabından da sorumlu tutulmayacaklardır. İşte risâletin ilk dönemlerinde çevresindekileri İslâm’a davet eden Hz. Peygamber’e bir davranış modeli öğretilmekte, inkârcıların yaptığı yanlışlardan sorumlu tutulmayacağı ve başka hesaplar içerisine girmemesi de öğütlenmektedir.

Çevredekilerin siyasal, sosyal veya ekonomik güçlerini hesap ederek, onların inkârlarını görmezlikten gelip kendi imanlarını gizlememeleri gerektiği de bu âyetteki mesajlar arasında yer almaktadır. Müslüman, kendi inancını ve duruşunu ortaya koymada herhangi bir tereddüt yaşamamalıdır. İrade ve din özgürlüğü noktasında alabildiğine hürriyet içeren vahyin, imanı gizlememeyle ilgili söylemlerini de unutmamak gerekmektedir.

“Muhatapların yaptığı şeylerden uzak olmak” bir pozisyon ortaya koymak anlamına geldiği gibi, onların yaptığı yanlışlıklardan Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı manasına da gelmektedir. Sorumlulukların şahsîliği prensibi Kur’ân’ın ortaya koyduğu bir ilkedir ve Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamaktadır. Bakara 2/272, Kasas 28/56 ve ‘Abese 80/7’de verilmek istenen mesaj da dolaylı olarak bu noktada şekillendirilmiştir.

Peygamberler aldıkları vahyi muhataplarına tebliğ etmekle yükümlü tutulmuşlardır ve onlar da bu görevi hakkıyla yerine getirmişlerdir. Geriye kalan durum, muhatapların duyarlılık gösterip göstermemeleriyle ilgilidir. Kişi iyi bir davranış ortaya koyarsa kendi lehine, kötülük yaparsa da kendi aleyhine bunu yapmış olacağını bilmeli,(16) ona göre konumunu belirlemelidir.

v. Yüce Allah’a Güvenmek

وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَز۪يزِ الرَّح۪يمِ اَلَّذ۪ي يَرٰيكَ ح۪ينَ تَقُومُ وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِد۪ينَ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Ayağa kalktığında ve secde edenler (boyun bükenler) arasındaki faaliyetlerinde seni görene; ayrıca es-semî‘ (her şeyi işiten), el-‘alîm (her şeyi bilen), el-‘azîz (her şeyden üstün), er-rahîm (merhameti her şeyi kuşatan Allah)’a güvenip dayan!”

Buradaki وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve güven, tevekkül et”; عَلَى الْعَز۪يزِ الرَّح۪يمِ ‘ale’l-‘azîzi’rahîmi tamlaması “güçlü ve merhametli olana”; اَلَّذ۪ي يَرٰيكَ ellezî yerâke ifadesi “seni görmekte olan”; ح۪ينَ تَقُومُ hîne tekûmu ifadesi “ayağa kalktığın zaman”; وَتَقَلُّبَكَ ve tekallübeke tamlaması “ve senin dönüşünde, yönelişinde”; فِي السَّاجِد۪ينَ fi’s-sâcidîne ifadesi “secde edenler arasında”; اِنَّهُ هُوَ innehû hüve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; السَّم۪يعُ es-semî‘u kelimesi “işiten”; الْعَل۪يمُ el-‘alîmu kelimesi ise “bilen” demektir.

Bu âyetlerde risâletin “beşinci” prensibi olan “Yüce Allah’a güvenmek”le ilgili buyruk gündeme getirilmektedir.

1.وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَز۪يزِ الرَّح۪يمِ “el-‘Azîz (her şeyden üstün), er-rahîm (merhameti her şeyi kuşatan Allah)a güven!” Bu âyette “Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a güvenmesi” kendisine ve elbette onun şahsında bütün ümmetine emredilmektedir.

Furkân 25/58’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(17) Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde(18) zikredilmektedir. Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(19) her şeye vekîl olan O’dur;(20) O en güzel vekildir.(21)

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve elbette bütün zamanların müminlerine moral vermekte, kendilerinin sahipsiz olmadığını onlara hatırlatmaktadır. el-‘Azîz yani izzet sahibi oluşu, erişilmez ve alt edilemez gücünü temsil ederken, er-rahîm oluşu ise kullarına olan merhametini sembolize etmektedir.

Söylenmek istenen şudur: Ey Peygamber, çıktığın bu risâlet yolculuğunda hiç kimse seni davandan vazgeçiremesin; çünkü seni peygamber olarak görevlendiren kudret her şeyden ve herkesten üstündür. Bu arada kulların ortaya koyacağı birtakım hatalar noktasında da Yüce Allah’tan ümit kesme; çünkü O, merhametin yegâne kaynağıdır. İşte bu sıfatlara sahip olan Allah’a dayanıp kendini güvende hisset.

2. وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِد۪ينَ اَلَّذ۪ي يَرٰيكَ ح۪ينَ تَقُومُ “Ayağa kalktığında ve secde edenler (boyun bükenler) arasındaki faaliyetlerinde seni görendir.” Burada olduğu gibi Kur’ân’da dört geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi Âl-i İmrân 3/169, Nahl 16/46 ve Mü’min 40/4’te de kullanılmakta ve “gezip dolaşmak”, “faaliyette bulunmak” gibi anlamlar içermektedir.

İlk cümlede yer alan mesaj “emr-i bi’l-ma‘rûfa ve i‘lâ-i kelimatullâh’a kalkarken” şeklinde kapsamı oldukça geniş bir çerçevede değerlendirilebilir. İmâm Mücâhid “Ayağa kalktığında” ifadesini “her nerede bulunursan” manasında yorumlamıştır.(22) Ayrıca bu ifadeyi “tek başına kalsan da dimdik bir duruş ortaya koyduğunda” diye de anlayabiliriz.

Bazı âlimlerimiz ikinci cümleyi “harekete geçip insanları tek Allah inancına davet ederken” veya “sen, dini işleri yerine getirme ve bu hususta gayret sarfetme hususunda, ne zaman kalkar ve secde edenlerle dönüp dolaşır, çabalarsan bu halin Allah’a gizli değildir”(23) şeklinde anlamışlardır ki bunlar da doğrudur. Çünkü bu sûrede baştan beri zikredilen peygamber kıssalarının ana konusu budur.

Bir kısım müfessirimizin yaptığı gibi, meseleyi “tek başına veya cemaatle kılınan namaz”la ilişkilendirmek veya Hz. Peygamber’in namaz kılarken önündekileri ve arkasındakileri gördüğüyle ilişkilendirmek(24) doğru ve yeterli değildir; çünkü konunun arkası ve önü namazla ilgili herhangi bir mesaj içermemektedir.

Hz. Peygamber tek başınayken veya insanları hakka davet ederken Yüce Allah’a boyun bükenlerin arasındaki çabasını ve hareketlerini Yüce Allah’ın görmekte olduğu bu âyetlerde dile getirilmektedir. Ayrıca burada bir anlamda hak ve hakikate adanan her bir ömrün her anının ve alanının Allah’ın kontrolünde olduğu mesajı da müminlere verilmektedir. Yapılan hiçbir hizmet ve fedakârlık kaybolmayacak, sahiplerinin önüne mutlaka getirilecektir; çünkü devam eden âyette Rabbimizin bununla ilgili iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

3. اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Muhakkak ki O, es-semî‘ (her şeyi işiten), el-‘alîm (her şeyi bilen)dir.” Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere moral vermekte ve yapılanların hiçbir şekilde zayi olmayacağını beyan ederken “her şeyi işiten ve her şeyi hakkıyla gören” olduğunu vurgulamaktadır. İşte bir insan böyle sıfatları olan bir kudrete güvenmeli, sahte görüntülere asla ve asla hiçbir şekilde itibar etmemelidir.

b) Şeytanların İndiği Kişiler ve İstisna Edilenler

Yüce Allah sûrenin 221-227. âyetlerinde şeytanların kime inecekleriyle ilgili bilgi bağlamında onların, günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne ineceklerini, bunların zaten yalan sözlere kulak verdiklerini, çoğunun da yalancı olduğunu bildirmekte, inançsız şairlere sadece azgınların uyacağını, nihayetinde bunların her vâdide şaşkın şaşkın dolaştıklarını ve yapmayacakları şeyleri söylediklerini dile getirmektedir.

Ardından, sûrenin son âyetinde ise şöyle buyrulmaktadır: “İman edip sâlih amel işleyenlerin, Allah’ı çokça ananların ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanların durumu elbette böyle değildir. Zulmedenler hangi dönüşle tepetaklak olacaklarını yakında bileceklerdir.”

ı. Şeytanların İndiği Kişiler

هَلْ اُنَبِّئُكُمْ عَلٰى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاط۪ينُ تَنَزَّلُ عَلٰى كُلِّ اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَاَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ “Şeytanların kime ineceğini size bildireyim mi? Onlar günaha, iftiraya düşkün olan herkese inerler. Onlar (yalan sözlere) kulak verirler; çoğu da yalancıdır.”

Buradaki هَلْ اُنَبِّئُكُمْ hel ünebbiuküm sorusu “size haber vereyim mi”; عَلٰى مَنْ تَنَزَّلُ ‘alâ men tenezzelü ifadesi “kime indiğini”; الشَّيَاط۪ينُ eş-şeyâtînu kelimesi “şeytanların”; تَنَزَّلُ tenezzelü fiili “iner, inmektedir”; عَلٰى كُلِّ اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ ‘alâ külli effâkin esîmin tamlaması “her bir günahkâra, iftiraya düşkün olan herkese”; يُلْقُونَ السَّمْعَ yulkûne’s-sem‘a ifadesi “kulak verirler, vermek isterler, girişimde bulunurlar”; وَاَكْثَرُهُمْ ve ekseruhum ifadesi “ve onların çoğu”; كَاذِبُونَ kâzibûne kelimesi ise “yalancılar(dır)” demektir.

Burada şeytanların kimlere ineceği, onların olumsuz durumları ve yalancılıkları gündeme getirilmektedir.

1.هَلْ اُنَبِّئُكُمْ عَلٰى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاط۪ينُ “Şeytanların kime ineceğini size haber vereyim mi?” Şu‘arâ’ sûresinin 210. âyetinde de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler risâlet öğretilerinin kaynağını ilâhî değil de, cinler veya beşer diye kabul edip Hz. Peygamber’i yalanlamışlardı; işte iddianın sahibi müşriklere bu âyetlerde cevap verilmektedir.

a) Kalem 68/2 gibi pek çok âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları konusu çeşitli boyutlarıyla ele alınmaktadır. Önemine binaen burada bazı hususları tekrar dile getirmek istiyoruz:

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan ve kendisine el-emîn sıfatı verdikleri Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(25) “öncekilerin masalları”,(26) “geçmişten gelen büyü”(27) veya “bir beşer sözü”(28) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(29) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(30) “onu şeytanların indirmediği”ni,(31) “hiçbir şairin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(32) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(33)

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(34) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(35) “şâ‘ır (şâir)”,(36) “sâhır (büyücü)”,(37) “meshûr (büyülenmiş)”,(38) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(39) “müfterî (iftiracı)”,(40) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(41) “kezzâb (çok yalancı)”,(42) “dâllûn (sapkın(lar)”(43) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(44) diyorlardı.

Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyetteki suçlama veya hakaretin cevabıdır. Orada Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e hitaben, “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun” demişlerdi. İşte bu açık suçlamanın cevabını Yüce Allah vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

Mekkelilerin Hz. Peygamber’i mecnun olmakla suçlamalarının sebebi, onun ilk vahyi aldığında yaşadığı sıra dışı olaylardı. İşte Yüce Allah bu suçlamayı reddetmek üzere Kalem 68/2’de yemin ifadelerinin ardından onun mecnun olmadığını ilan etmiş olmaktadır.(45) Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in “deli” olduğunu değil, kendisine bir cinin musallat olduğunu ifade için ona mecnûn demişlerdi.

Delilik aslında “aklın örtülmesi” demek olduğu için, mecnûn kelimesine “cin musallat olmuş, cinlenmiş” anlamının yanında, “deli” manası da verilebilir. Fakat tarihsel bir vaka olarak Mekkelilerin Hz. Peygamber’e “deli” demeleri söz konusu olamazdı; çünkü onun deli olmadığını herkesten daha iyi onlar biliyordu.

Araplar, şair, büyücü veya kehanet işleriyle meşgul olanların cinlerle irtibatlı olduklarına inanırlardı. Nitekim onların Hz. Peygamber’e yönelik “mecnun, şair”(46) suçlaması da bunun delilidir. İşte devam eden âyetlerde onların bu türden suçlama veya kanaatlerini cevaplamak üzere bilgiler verilmektedir.

2. تَنَزَّلُ عَلٰى كُلِّ اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَاَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ “Onlar günaha, iftiraya düşkün olan herkese inerler. Onlar (yalan sözlere) kulak verirler; çoğu da yalancıdır.” Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i mecnûn, yani cinlenmiş diye kabul ettikleri için, vahyin kaynağını da cinlerle, yani şeytanlarla ilişkilendirmeye çalışmışlardı. İşte bu kabulü reddetmek ve şeytanlarla ilgili zannın yanlış olduğunu beyan etmek üzere, Yüce Allah şeytanların kimlere ineceğini haber vermektedir.

Şeytanların kimlere ineceği, kimlere musallat olacağı ve kendileriyle arkadaşlık tesis edeceği kişilerle ilgili olarak burada dört sıfat sayılmaktadır:

a) اَفَّاك effâk “İftiracı(lar)”: Câsiye 45/7’de de geçen اَفَّاك effâk kelimesi bağlam gereği “Allah hakkında asılsız şeyler söyleyen iftiracı”, “sürekli iftira atan”, “iftiradan beslenen”, “her türlü iftirayı atabilen kişi” demektir ve bu kelime mübâlağa sigasında bir abartı kalıbır. Bu kelimenin “kendi kendisini aldatan” anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(47)

b) اَث۪يمٍ esîm “Günahkâr(lar)”: Buradaki اَث۪يمٍ esîm sözcüğü “sürekli günah işleyen, adeta günahtan beslenen, günahla anılmayı hak eden kişi” manasına gelmektedir. Bu kelime, bu kalıpta Kur’ân’da yedi kez(48) yer almaktadır; hepsinde de aynı anlamı vermektedir. Bu özellik her ne bakımdan olursa olsun, her türlü günaha bulaşan, günaha dadanan ve ondan beslenen insan tipini tanıtmaktadır ve bu gibilere itaat edilmemesi müminlere emredilmektedir.

c) يُلْقُونَ السَّمْعَ “Yalana kulak kabartıyor (olan)lar”: Bu insanlar Şeytan kaynaklı asılsız sözlere kulak verip onlara itibar edenlerdir. Bu tipler duydukları her şeye itibar eden veya her sese kulak veren kararsız kişilerdir.

d) وَاَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ “Çoğu yalancılık yapanlar”: İftiraya alışkın olup sürekli günah işleyen ve nihayet asılsız sözlere kulak veren kişiler bütün bunlardan besleneceği için, bunların hak ve hakikat adına söyleyebileceği bir şeyler de olmayacaktır.

Yüce Allah şeytanların işte bu âyetlerde özelliklerini saydığı bu tipteki insanlara ineceğini, onlarla dostluk kuracağını beyan etmiş olmaktadır.

3. Burada sözü edilen اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ effâk-i esîm yani “iftiraya ve günaha düşkün olan herkes” ifadesi ile bunların “(şeytanlara, asılsız sözlere) kulak vermeleri ve çoğunun yalancı olması” durumu şeytanların kimlere ineceği sorusunu cevaplamaktadır. Bu dört özellik güvenilir saydıkları ve kendisine el-emîn sıfatını verdikleri Hz. Peygamber için hiçbir şekilde doğru değildir. Bu nedenle, Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağına ilişkin kabullerinin hiçbir şekilde doğru ve makul olmadığı ortaya çıkmış olmaktadır.

4. Bu konuda çeşitli âyetlerde oldukça ilginç bilgilerin verildiğini belirterek bu âyetlerin mesajlarını da hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. A‘râf 7/27’de şeytanların inanmayanların dostları kılındığı bildirilmektedir.

ıı. Meryem 19/83’te de şeytanların zaten kâfir olanlar üzerine gönderildiği bildirilmektedir.

ııı. İbrâhim 14/22’de insanların kendi iradeleriyle saptıkları şeytanın mahşerdeki bir beyanı olarak yer almaktadır.

ıv. Fussilet 41/24-25’te mahşerde cehenneme gidecek kişilere dünya hayatlarında kötü arkadaşların musallat edildiği bildirilmektedir.

v. Zuhruf 43/36’da Yüce Allah’ın zikrinden, yani Kur’ân’dan yüz çevirenlere şeytanın musallat kılınacağı beyan edilmektedir.

vı. Kâf 50/27’de zikredildiği üzere, saptırılmasından dolayı başkasını sorumlu tutanlara karşılık, şeytanın “onu ben azdırmadım, zaten kendisi bir sapkınlık içindeydi” ifadesi hatırlatılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Şu‘arâ’ 26/221-222’de şeytanın insanı saptırmasının öncesinde, söz konusu dört sıfata sahip kişilerin zaten sapmış oldukları beyan edilmektedir. الشَّيَاط۪ينَ eş-şeyâtîn kelimesinin çoğul gelmesi bu ifadenin kapsamında insan şeytanlarının da bulunduğunu göstermektedir.

Bu arada âyetteki تَنَزَّلُ tenezzelü fiillerinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, insan ve cin şeytanlarının bu inişlerinin devam etmekte olduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber’i vahiy alırken cinlenmiş gibi gösteren algının sahipleri asıl cinlenmiş kişilerdir; şeytanlar da işte bu kalitesiz insanlara inmektedir ve inmeye de devam edeceklerdir.

Söz konusu sıfatların sahibi olan her birey bir anlamda şeytanlara davetiye çıkarmakta oldukları için şeytanlar da onlara inecektir. Sıfatların başındaki كُلِّ küll kelimesi bu özellikteki herkesi içermekte, böylece âyetin mesajı evrensel bir mahiyet arz etmektedir.

ıı. İnançsız Şairlere Uyanlar ve Onların Şaşkınlıkları

وَالشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُ۫نَ اَلَمْ تَرَ اَنَّهُمْ ف۪ي كُلِّ وَادٍ يَه۪يمُونَ وَاَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ “(İnançsız) şairler(e gelince), onlara azgınlar uyarlar. Onların her vadide şaşkın şaşkın dolaştıklarını ve yapmayacakları şeyleri söylediklerini görmüyor musun?”

Buradakiوَالشُّعَرَآءُ ve’ş-şu‘arâu sözcüğü “ve şâirler”;يَتَّبِعُهُمُ yettebi‘uhum fiili “onlara uymaktadır, onlara uyar”; الْغَاوُ۫نَ el-ğâvûne kelimesi “azgınlar”; اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, farkında olmadın mı”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; ف۪ي كُلِّ وَادٍfî külli vâdin ifadesi “her bir vâdide”; يَه۪يمُونَ yehîmûne fiili “şaşkın şaşkın dolaşırlar, dolaşıyorlar”; وَاَنَّهُمْ ve ennehum ifadesi “ve yine muhakkak ki onlar”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, diyorlar”;مَا لَا يَفْعَلُونَ mâ lâ yef‘alûne ifadesi ise “yapmayacakları şeyleri” demektir.

Burada olumsuz tavır içerisindeki şairlere kimlerin uymakta olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Önceki âyet grubunda da ifade ettiğimiz üzere, vahyin kaynağında ilâhî kudreti görmeyen müşrikler, vahye şiir, Hz. Peygamber’e de şair suçlamasında bulunmuşlardı. İşte bu üç âyette söz konusu algı cevaplandırılmakta, vahyin arkasında şiiri, şiirin arkasında şairi, şairin arkasında da şeytanı var sayanlar güçlü delillerle reddedilmektedir.

1.وَالشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُ۫نَ “(İnançsız) şairler(e gelince), onlara azgınlar uyarlar.” Sûreye adını veren الشُّعَرَآءُ eş-şu‘arâ’ kelimesi burada geçmekte ve şairlerle ilgili olarak önceki âyetlerle bağlantılı bir şekilde konunun olumsuz yönüne dikkat çekilmektedir. Yüce Allah müşriklerin vahye şiir, Hz. Peygamber’e şair deme suçlamalarının karşılığında yalana kulak verip yalandan beslenen ve çevresindekilere yalan söyleyenlerin o dönemin “inkârcı şairleri” olduğunu beyan etmektedir.

Bu şairler elbette bütün şairler değildir; çünkü sûrenin son âyetinde bunun istisnalarının bulunduğu beyan edilmektedir. Bunlar kendilerine الْغَاوُ۫نَ el-ğâvûne denilen azgınların ve sapkınların tâbi olduğu şairlerdir. Âyette azgın olan ve azgınları memnun eden şairler kötülenmekte ve vahyin kaynağında böyle bir unsurun bulunmasının imkânsız olduğu vurgulanmaktadır. Nitekim devam eden iki âyette de bu tip şairlerin iki sıfatı daha gündeme getirilerek, mesajın bütün şairlerle değil, belli özellikte olanlarla ilişkili olduğu ortaya konulmaktadır.

2. اَلَمْ تَرَ اَنَّهُمْ ف۪ي كُلِّ وَادٍ يَه۪يمُونَ “Onların her vadide şaşkın şaşkın dolaştıklarını görmüyor musun?” Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera hitabına “Görmedin(iz) mi?”, “Düşünsen(iz)e bir” gibi anlamlar da verilebilir; çünkü maksat onların biyolojik olarak görülmesi değil, yaptıklarının düşünülmesidir.

Bu cümlede hangi şairlerin kötülendiğine dair ikinci özellik hatırlatılmakta ve onların her vadide, yani kişiye gerekli olmayan olur olmaz konularda, anlamsızlıklar hakkında söz söyledikleri eleştirilmektedir. İçerisinde hiçbir çelişki ve tutarsızlığın bulunmadığı Kur’ân’a karşı şairlerin sözlerinin adeta birer çelişki yumağı olduğu bu ifadeyle ortaya konulmaktadır.

Her vadide şaşkın şaşkın dolaşan şairler, daha önceki âyetlerde zikredilen olumsuzlukların da sahibi olan Mekkeli müşrik şairler oldukları için, onların sistemli, istikametli, doğru, yararlı ve insana derin huzur veren sözler söylemeleri kendilerinden beklenemez.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَه۪يمُونَ yehîmûne fiili “vehimlerle hareket etmek” anlamına da geldiği için, bunların sözlerinde hak ve hakikat adına en küçük bir kırıntı dahi bulunamaz ve onlar akla ziyan konularda şaşkınca dolaşmayı kendilerine maharet sayarak başkaca sözlere itibar etmezler. Onlar sözlerine ve konularına sınır belirlemezler.

Her bir alanda ve hakikatten beslenmeyerek söz söylemeyi alışkanlık haline getirdikleri için, Yüce Allah onları olumsuz kişilikler olarak tanıtmakta ve vahyin kaynağı hakkında söz söyleyenlerin aslında nasıl bir yanılgı ve savrulmuşluk içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

3. وَاَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ “Şüphesiz ki onlar yapmayacakları şeyleri söylerler.” Bu ifade Şu‘arâ’ 26/223. âyette de sözü edilen “çoğu yalancıdır” beyanını desteklemektedir. Yapmayacağı şeyleri söylemek yalancılıktır; hatta henüz vakti gelmeden bir fiilin yapılmamasına karar vermek, sonra da onu yapacakmış gibi sözünü etmek yalancılığın âlâsıdır.

Peşlerine azgınlar takıldığı ve her vadide söz söyleyerek anlamsız ve amaçsız bir hayat yaşayan bu tip şairlerin diğer bir özelliği ise “yapmayacakları şeyleri söylemeleri”dir. Bakara 2/44 ve Saff 61/2-3 gibi âyetlerde de vurgulandığı üzere, kendilerinin yapmayacağı şeyleri başkalarına söylemek akılsızlıktır; kınanan davranışlardandır ve Yüce Allah’ın katındaki en büyük günahlardandır.

Her vadide söz söyleyenler sınır tanımadıkları için söylediklerinin hangisini yapabileceklerini, hangilerini yapamayacaklarını da elbette bilemezler. Dolayısıyla Kur’ân gibi her ifadesi birbirini destekleyen ilâhî bir kelamın karşısında ne dediği belli olmayan bir şaşkınlık ve savrulmuşluk içerisindeki şairlerin sözlerini karşılaştırmak bile akla ziyandır.

ııı. İman ve Salih Amel Sahiplerinin Durumu

اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ “Ancak iman edip iyi işler yapanlar, Allah’ı çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar hariç. Haksızlık edenler, nasıl bir devrimle devrileceklerini ileride bileceklerdir.”

Âyettekiاِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا illellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler hariç”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “ıslâh edici işler, salih ameller (yapmış olanlar hariç)”; وَذَكَرُوا ve zekerû fiili “hatırlamış (olan)lar (hariç)”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’ı)”; كَث۪يرًا kesîran “çokça”; وَانْتَصَرُوا ventesarû fiili “ve kendilerini savunmuş (olan)lar”; مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا min ba’di mâ zulimû ifadesi “zulme, haksızlığa uğratıldıktan sonra”; وَسَيَعْلَمُ ve seya‘lemu fiili “ve yakında bilecektir”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû fiili “zulmetmiş olanlar, haksızlık edenler, zalimlik yapanlar”; اَيَّ مُنْقَلَبٍ eyye munkalebin ifadesi “hangi dönüşle”; يَنْقَلِبُونَ yenkalibûne fiili ise “tepetaklak olacaklar” demektir.

Şu‘arâ’ sûresinin bu son âyetinde övülen şairlerin özellikleriyle zalimlere yönelik bir tehdit yer almaktadır.

1. اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا “Ancak iman edip iyi işler yapanlar, Allah’ı çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar hariç.” Yüce Allah bu âyette şairlerin hepsinin sözü edilen türden olumsuzlukların sahibi olmadığını, aralarında iyilerin de bulunduğunu beyan ederek, toptancı bir mantıkla değerlendirme yapıp, bütün şairleri töhmet altında bırakmanın yanlış olduğuna dikkat çekmektedir.

Hz. Peygamber zamanında Hassân b. Sâbit, Abdullah b. Ravâha, Ka‘b b. Mâlik, Ka‘b b. Züheyr gibi şairler vardı(49) ve onların şiirleriyle İslam davasına büyük hizmet ettikleri bilinen bir gerçektir. Övülen şairler dört özelliğiyle tanıtılmaktadır:

a) الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İman edenler.” Bu ifade Yüce Allah’a hem inanmayı, hem de O’na bütün prensiplerinde güvenmeyi içermektedir.

b) وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “Sâlih ameller işleyenler.” Bu ifade imanlı kişilerin hak ve hakikat adına ortaya koyduğu her bir faaliyeti içermektedir. Yüce Allah’ın emirlerini yapma doğrultusunda hem kendisine, hem de canlı cansız çevresine karşı görevlerini yapıp Yüce Allah’a karşı kulluk bilinciyle ortaya konulan her bir eylem bu kapsamda düşünülmelidir. Bu arada, konu şairler ve şiir olduğu için, aynı değerlere hizmet eden bu tür şiirler ve sözlü katkılar da sâlih amel kavramı kapsamında düşünülmelidir.

c) وَذَكَرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا “Allah’ı çokça zikredenler.” Övülen şairler iman ve sâlih amelin peşinden şiirlerinde “Yüce Allah’ı çokça zikreden” bir duyarlılığın sahipleri olarak da tanıtılmaktadırlar. Elbette sadece şiir mısralarında değil, hayatın hemen her alanında Yüce Allah’ı çokça zikretmek ayrı bir emir olduğu için,(50) bu ifadeyi hem şiirde, hem de her alanda Allah’ı çokça anmak diye yorumlamak durumundayız.

“Yüce Allah’ı çokça anmak” demek, aslında hayatı Allah bilincinde yaşamak demektir. Rabbimizin her bir eylemimize şahit olduğunu bilerek O’nunla, O’nu hayatın merkezine alan bir hayat yaşamak demektir. Yüce Allah her halimize şahit ve vâkıf olduğu için O’nunla var olduğumuzu bilmek insan hayatının en önemli değeridir.

d) وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا “Zulümden sonra kendilerini savunanlar.” Bu ifade bağlama uygun olarak düşünüldüğünde, kendilerine şiirle saldırıldıktan, bir anlamda hicve maruz bırakıldıktan sonra kendini şiirle savunmayı içerir.(51) Daha sonra savaş için söz konusu olacak izinden önce, bir çeşit söz savaşı demek olan hicve karşı müslümanlara izin verilmiştir. Açıktan çirkin söz söylemenin yasaklandığı âyette zulme uğratılanların istisna edilmesi de bu türden bir örnektir.(52)

Bu âyette geçen انْتَصَرُوا intesarû/intesara fiili ve diğer âyetlerde geçen benzer kalıpları(53) “cezalandırmak”, “yardım etmek”, “haklarından gelmek”, “öç, intikam almak”, “savunmak” gibi anlamlar içermektedir.

Bu cümleyi daha geniş bir çerçeveden düşünürsek, mesajın herkesle ve her alanla ilgili olduğunu söylemeliyiz. İnsan bir haksızlığa uğradığında kendini savunma hakkına sahiptir. Hacc 22/39-40’ta “haksızlığa uğratılmaları nedeniyle müslümanlara karşı düşmanlarıyla savaşma izni verildiği” beyan edilmektedir. Bakara 2/190-194’teki ifadelere göre, Yüce Allah yolunda kendilerine saldırılanlar bu uğurda savaşmalı, yani kendilerini savunmalıdırlar; ancak kesinlikle saldırgan taraf olmayı tercih etmemelidirler.

2.وَسَيَعْلَمُ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ “Zulmedenler, hangi dönüşle tepetaklak olacaklarını yakında bileceklerdir.” Şu‘arâ’ sûresinin son cümlesinde zalimleri nasıl bir akıbetin beklediğiyle ilişkili bir tehdit yer almaktadır. Bu cümleyi bağlama uygun olarak düşündüğümüzde buradaki zalimlerin müşrik şairlerle ilgili olduğunu söylemeliyiz.

Şiirleriyle Müslümanlara saldıran zalim kâfirlere karşı Müslüman şairler harekete geçecek ve onları mağlup ederek yerle bir olmalarını sağlayacak, korkunç bir devrimle kendilerini devireceklerdir.(54) Burada sözü edilen “devrilme” işlemi, dünya hayatında olabileceği gibi mahşer şartlarındaki perişanlığı da ifade edebilir.

Bu cümleyi tıpkı öncesinde olduğu gibi genel manada kabul edip Mekke’li müşrikler başta olmak üzere bütün zalimlerin eninde sonunda devrilecekleri ve hem dünyada, hem de âhirette perişan edilecekleri şeklinde de anlayabiliriz. Nitekim bazı âlimlerimiz, maksadı âhirette Yüce Allah’ın huzuruna döndürülmek şeklinde yorumlamışlardır.(55) Her iki ihtimal de doğrudur ve içinde kâfir şairlerin de bulunduğu bütün zalimler eninde sonunda nasıl korkunç bir şekilde devrileceklerini bilip göreceklerdir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 595.
• 2 - Semerkandî, age., II, 595.
• 3 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Mesed; Semerkandî, age., II, 595; Zemahşerî, age., III, 328-329. 4 - Taberî, age., XIX, 118-123.
• 5 - Şu‘arâ 26/214. 6 - Yâsîn 36/6. 7 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 8 - Cum‘a 62/2-3. 9 - En‘âm 6/19. 10 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 11 - Hûd 11/29; Şu‘arâ’ 26/114.
  • Hûd 11/29 Şu‘arâ 26/114
• 12 - En‘âm 6/78; Tevbe 9/114; Zuhruf 43/26; Mümtehıne 60/4. 13 - Hûd 11/35. 14 - Hûd 11/54.
  • En‘âm 6/78 Tevbe 9/114 Zuhruf 43/26 Mümtehine 60/4 Hûd 11/35 Hûd 11/54
• 15 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 16 - Bakara 2/286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15.
  • Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15
• 17 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 18 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 19 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 20 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 21 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 22 - Taberî, age., XIX, 123. 23 - Râzî, age., XXIV, 173-174. 24 - Semerkandî, age., II, 595; Taberî, age., XIX, 123-125; Zemahşerî, age., III, 330.
• 25 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 26 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 27 - Müddessir 74/24. 28 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 29 - Furkân 25/4-6. 30 - Tekvîr 81/25. 31 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 32 - Hâkka 69/41-42. 33 - Târık 86/14. 34 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 35 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 36 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 37 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 38 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 39 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 40 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 41 - Dühân 44/14. 42 - Sâd 38/4. 43 - Mutaffifûn 83/32. 44 - Sebe’ 34/43.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 45 - Râzî, age., XXX, 79.
• 46 - Sâffât 37/36.
  • Sâffât 37/36
• 47 - Esed, age., s. 760’ta 97. not. 48 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mutaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 49 - Semerkandî, age., II, 596; Taberî, age., XIX, 128-129; Zemahşerî, age., III, 333.
• 50 - Ahzâb 33/41; Cum‘a 62/10.
  • Ahzâb 33/41 Cum‘a 62/10
• 51 - Taberî, age., XIX, 130. 52 - Nisâ’ 4/148.
  • Nisâ 4/148
• 53 - Şu‘arâ’ 26/93, 227; Şûrâ 42/39, 41; Muhammed 47/4; Kamer 54/10; Rahmân 55/35.
  • Şu‘arâ 26/93 Şu‘arâ 26/227 Şûrâ 42/39 Şûrâ 42/41 Muhammed 47/4 Kamer 54/10 Rahmân 55/35
• 54 - Semerkandî, age., II, 597. 55 - Taberî, age., XIX, 131.