Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 93-104. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik inşa edici bildirimlerini, kötülüklere karşı nasıl bir tavır içerisine girilmesi gerektiğini, şeytanın müdahalelerinde takınılması gereken tavrı, inkârcıların ölüm sonrasındaki sonuçsuz isteklerini, amel terazilerindeki tartıların sonuçlarını, özellikle tartısı hafif gelenlerin perişan hallerini dile getirmektedir.

a) Hz. Peygamber’in ve Ümmetin İnşası

Yüce Allah, sûrenin 93-98. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle demesini emretmektedir: “Ey Rabbim! Eğer onlara vaadedileni (dünyevî sıkıntıyı ve uhrevî azabı) mutlaka bana göstereceksen, ey Rabbim! Bu durumda beni zalimler topluluğunun içinde bulundurma!”

Ardından, buna karşılık olarak, “Biz, onlara vaad ettiğimiz (azabı, helaki) sana göstermeye elbette kâdiriz” cevabının kendisine verileceği, ayrıca “Sen, kötülüğü en güzel şekilde sav. Biz onların yakıştırmakta oldukları şeyi çok iyi bilmekteyiz” beyanlarıyla Hz. Peygamber’e seslenildiği, nihayet “Ey Rabbim! Şeytanların kışkırtmalarından sana sığınıyorum! Onların bana yaklaşmalarından da sana sığınıyorum ey Rabbim!” diye dua etmesi gerektiği bildirilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Duası

قُلْ رَبِّ اِمَّا تُرِيَنّ۪ي مَا يُوعَدُونَ رَبِّ فَلَا تَجْعَلْن۪ي فِي الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ وَاِنَّا عَلٰىٓ اَنْ نُرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ “De ki: ‘Rabbim! Onlara vadedileni (azabı) mutlaka bana göstereceksen, Rabbim! Bu durumda beni zalimler topluluğunun içinde bulundurma!’ Biz onlara vadettiğimiz (azabı) sana göstermeye elbette gücü yetenleriz.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِمَّا تُرِيَنّ۪ي immâ türiyennî ifadesi “bana gösterirsen”; مَا يُوعَدُونَ mâ yû‘adûne ifadesi “onlara vaad edilen şeyleri”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; فَلَا تَجْعَلْن۪ي fe lâ tec‘alnî duası “beni kılma, yapma”; فِي الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ fi’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması “zalim, haksızlık eden toplum arasında”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; عَلٰىٓ اَنْ نُرِيَكَ ‘alâ en nüriyeke ifadesi “sana göstermeye”; مَا نَعِدُهُمْ mâ ne‘ıdühum ifadesi “onlara vaad ettiğimiz şeyleri”; لَقَادِرُون le kâdirûne kelimesi ise “elbette gücü yetmekte olanları(ız)” demektir.

Burada ilahi azap tehdidinin şiddeti ve ondan uzak tutulmak için dua edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ رَبِّ اِمَّا تُرِيَنّ۪ي مَا يُوعَدُونَ “De ki: Rabbim! Onlara vadedileni (azabı) mutlaka bana göstereceksen.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek, inkârcılara vaad ettiği azabı, felaketi, sıkıntıyı kendisine göstermek istemesi durumunda nasıl bir istekte bulunması gerektiğini ona öğretmektedir.

2. رَبِّ فَلَا تَجْعَلْن۪ي فِي الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Rabbim! Bu durumda beni zalimler topluluğunun içinde bulundurma!” Hz. Peygamber müşriklere Yüce Allah tarafından vaad edilen azabın kendisine gösterilmesi durumunda, azabın veya helakin şiddeti nedeniyle dua etmekle emrolunmuş ve “Ey Rabbim! Beni bu zalimlerle birlikte böyle korkunç bir azabın içerisine atma” demesi kendisinden istenmiştir. Kendilerine vaad edilen azabın şiddeti nedeniyle, söz konusu azap başlamadan önce onların arasından çıkartılmak istemiştir.

Hz. Peygamber’in söylemesi istenen bu duanın metin ve mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde çeşitli peygamberlerin ve onların mümin ümmetlerinin dilinden bizlere de aktarılmakta, ayını duayı bizim de yapmamız gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Bu bağlamda A‘râf 7/47, 150, Yûnus 10/85; Mümtehıne 60/5 gibi âyetleri mutlak sûrette hatırlamalı, gereken hassasiyeti de göstermekten kaçınmamalıyız. İlgili âyetler mealen şu şekildedir:

A‘râf 7/47: “Bizi zalimler topluluğu ile beraber bulundurma!” Burada A‘raftakilerin duası zikredilmektedir.

A‘râf 7/150: “Beni bu zalim kavimle beraber/bir tutma!” Burada Hz. Harun’un Hz. Musa’dan isteklerinden birisine yer verilmektedir.

Yûnus 10/85: “Onlar da şöyle demişlerdi: ‘Sadece Allah’a güvendik. Ey Rabbimiz! Bizi o zalimler topluluğu için deneme konusu kılma!” Burada Hz. Musa’ya iman eden topluluğun niyazı aktarılmaktadır.

Mümtehıne 60/5: “Ey Rabbimiz! Bizi, inkâr edenler için fitne kılma! Bizi bağışla ey Rabbimiz! Şüphesiz ki çok güçlü, hükmünde isabetli olan sadece sensin!” Burada Hz. İbrahim’in mümin ümmetinin Yüce Allah’a yönelik niyazı beyan edilmektedir.

3. وَاِنَّا عَلٰىٓ اَنْ نُرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ “Biz onlara vadettiğimiz (azabı) sana göstermeye elbette gücü yetenleriz.” Yüce Allah inkarcılara dünyada vaad ettiği azabı veya helakı, sıkıntıyı elbette Hz. Peygamber’e göstermeye gücünün yeteceğini bildirmektedir. Burada sözü edilen vaadin dünya hayatında Bedir veya Mekke’nin fethi ya da daha sonraki dönemlerdeki asilerle ilgili olduğu rivayet edildiği gibi, bunun âhirette olmasının da muhtemel olduğu belirtilmektedir.(1)

Her nerede olursa olsun, âyette verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın inkârcılara ve alaycılara vaad ettiği azabın ve felaketin son derece şiddetli olduğunu, böyle bir azap veya felaket ortamında bulunmamak için Hz. Peygamber’in dua etmesinin kendisinden istendiğinin bildirilmesidir. Âyetlerdeki asıl vurgu, inkârcılara gözdağı verilmesi, müminlere ise moral kazandırılmasıdır; çünkü Hz. Peygamber’in böyle bir azabın içinde veya herhangi bir yerinde bulunması elbette, asla ve asla söz konusu değildir.

ıı. Kötülüğün İyilikle Karşılanması

اِدْفَعْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ “Sen kötülüğü en güzel şekilde sav! Biz onların yakıştırmalarını çok iyi bileniz.”

Âyetteki اِدْفَعْ idfa‘ emri “karşıla, sav”; بِالَّت۪ي هِيَ billetî hiye ifadesi “(şöyle) olan şey ile”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “en güzel (olanla)”; السَّيِّئَة es-seyyiete kelimesi “kötülüğü, kötüyü”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَعْلَم a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(iz), bilmekteyiz”; بِمَا يَصِفُونَ bimâ yasıfûne ifadesi ise “nitelendirdikleri şeyleri” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müşriklere karşı tavrı inşa edilmekte ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişlmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.اِدْفَعْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ السَّيِّئَةَ “Sen kötülüğü en güzel şekilde sav!” Buradaki emir A‘râf 7/199’da yer alan “affı al; iyiliği emret, cahillerden yüz çevir” mesajıyla uyumludur. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşriklerin kendisine yönelik kaba, alaycı, inkârcı ve düşmanca tavrlarını en güzel şekil her ne ise onunla karşılayıp savmasını emretmektedir.

Âyetteki اَحْسَن ahsen kelimesi “en güzel” manasına geldiği için, her bir kötülüğe karşı nasıl davranılması gerekiyorsa onun yapılması emredilmektedir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, اَحْسَن ahsen yani en güzel şey “kelime-i tevhîd”, السَّيِّئَة es-seyyieh yani kötülük ise “şirk”tir.(2) İmâm Mücâhid ise maksadın onlarla, yani inkarcı kafirlerle karşılaşınca kendilerine “selâm” denmesi olduğu kanaatindedir.(3)

Benzerleri Ra‘d 13/22, Kasas 28/54 ve Fussılet 41/34’te de geçen bu önemli özellik insan kazanmanın en etkili yolu olsa gerektir. Burada maksat, söz, fiil ve ahlak olarak kötü olan her ne ile karşılaşılırsa bunu aynısıyla değil de daha güzeliyle karşılamaya çalışmayı öğretmektir.

Şu hususu özellikle hatırda tutmak gerekir: “İyiliğe iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır; kötülüğe iyilikle karşılık vermek ise mert yiğidin kârıdır.” Müslüman mert adamdır ve karşıdaki hata yapınca öfkeyle değil, serinkanlılıkla hareket etmesini başarmalıdır.

Şûrâ 42/40 gibi pek çok âyette de geçtiği üzere, affetmek çok önemli bir erdemdir ve bunu başaranların ecrini Yüce Allah verecektir. Furkân 25/72’de beyan edildiği üzere, yiğit müminler boş şeylerle karşılaştıklarında onlara itibar etmez, çeker giderler. Onlara bulaşmamak da bir ahlaktır; zarar ve ziyana sebep olabilecek büyük bir hatadan kurtulma vesilesidir.

Bu ifade müşriklerin sözlerini iyi bir şekilde karşılamak, şirke karşı imanı tercih etmek, kötü söze iyi sözle karşılık vermek, kötülükleri iyiliklerle savmak, işledikleri günahları salih amellere dönüştürmek, kendilerine yapılan haksızlık ve işkenceleri hoşgörüp affetmek şeklinde yorumlanabilir.(4)

Hz. Peygamber’in inşa edildiği Fussılet 41/34’te de “iyilikle kötülüğün bir olamayacağı, kötülüğün en güzel şekilde karşılanması gerektiği, sonrasında ise aralarında düşmanlık bulunanların sıcak birer dosta dönüşebilecekleri” ifade edilmektedir. Bu âyetin devamında Fussılet 41/35’de “kötülüğü iyilikle karşılayabilenlerin sabırlı insanlar olduğu ve bu hayırdan kendilerine büyük bir pay verileceği” bildirilmektedir.

Hûd 11/114’te verilen bilgiye göre, kötülükleri iyiliklerle karşılayanların ödülü, “yaptıkları iyiliklerin önceki kötülükleri silecek olması”dır. Dahası Furkân 25/70’e göre de “tevbe edip iman eden ve salih amel işleyenlerin daha önce yaptıkları kötülükleri Yüce Allah’ın iyiliklere çevireceği” de büyük bir lütuftur.

Rasûlüllah (as)’ın Muaz (ra)’a “Kötülüğün arkasından bir iyilik yap ki onu silsin, mahvetsin”(5) dediğinde kastettiği de budur. Hz. Peygamber din adına Kur’ân’dan beslenmeden herhangi bir söz söylemeyeceği için, işte kötülük-iyilik karşılaştırmasında söylediği bu güzel söz naklettiğimiz bu âyetlerden beslenmektedir.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de meallerini verdiğimiz diğer âyetlerde göze çarpan ortak nokta, kötülüğü iyilikle savabilmenin sabırla olan yakın ilgisidir. Sabretmesini bilmeyenler elbette acele hareket edip sonradan pişman olacakları pek çok hatayı kolayca yaparlar.

2. نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ “Biz onların yakıştırmalarını çok iyi bileniz.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı giriştikleri kaba ve düşmanca tavırlara rağmen, onun bütün bu davranışları en güzel şekilde karşılamasını emrettikten sonra, onların Yüce Allah’a, vahye ve Hz. Peygamber’e karşı neleri yakıştırmakta olduklarını kendisinin çok daha iyi bildiğini ona haber vermektedir.

Müşriklerin ortaya koyduğu suçlamalar ve buna karşı Hz. Peygamber’in takınması istenen tavırla ilgili olarak Yâsîn 83/76’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) O halde, onların sözleri seni sakın üzmesin! Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Benzer ifade Yûnus 10/65’te de yer almaktadır.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i nasıl suçladıklarını ve vahiy hakkında hangi tür yakıştırmalar yaptıklarını pek çok âyette geniş bir şekilde ele almıştık. Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(6) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(7) “şâ‘ır (şâir)”,(8) “sâhır (büyücü)”,(9) “meshûr (büyülenmiş)”,(10) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(11) “müfterî (iftiracı)”,(12) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(13) “kezzâb (çok yalancı)”,(14) “dâllûn (sapkın(lar)”(15) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(16) diyorlardı.

Aynı şekilde müşrikler ve inkarcılar Kur’ân’ın ise “Hz. Peygamber’in uydurması”,(17) “öncekilerin masalları”,(18) “geçmişten gelen büyü”(19) veya “bir beşer sözü”(20) olduğunu iddia ediyorlardı.(21) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(22) “onu şeytanların indirmediği”ni,(23) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(24) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(25)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir. En‘âm 6/33’te de belirtildiği gibi, onlar aslında Hz. Peygamber’i yalanlamıyorlardı. Bu zalimler Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlardı; dolayısıyla karşılarına Allah’ı aldıklarını da elbette fark edemiyorlardı.

ııı. Şeytanlaşmışlardan Allah’a Sığınılması

وَقُلْ رَبِّ اَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاط۪ينِ وَاَعُوذُ بِكَ رَبِّ اَنْ يَحْضُرُونِ “De ki: Rabbim! Şeytanların kışkırtmalarından sana sığınıyorum! Rabbim! Onların bana yaklaşmalarından da sana sığınıyorum.”

Buradaki وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَعُوذُ e‘ûzü fiili “sığınıyorum, sığınırım”; بِكَ bike ifadesi “sana”; مِنْ هَمَزَاتِ min hemezâti kelimesi “dürtüler(in)den, vesveseler(in)den, ayartmalarından”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîni kelimesi “şeytanların”; وَاَعُوذُ ve e‘ûzü fiili “ve yine sığınıyorum, sığınırım”; بِكَ bike ifadesi “sana”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَنْ يَحْضُرُونِ en yahdurûni ifadesi ise “bana yaklaşmaları(ndan)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şeytanların kışkırtmalarına karşı takınması gereken tavrı gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلْ رَبِّ اَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاط۪ينِ “De ki: Rabbim! Şeytanların kışkırtmalarından sana sığınıyorum!” Yüce Allah şeytanların çeşitli konulardaki kışkırtmalarına ve ona karşı giriştikleri şeytanca tavırlara karşı Hz. Peygamber’in ne yapması gerektiğini kendisine öğretmektedir. Bu çerçevede sığınılacak yegane makam Yüce Allah olarak belirlenmektedir. Burada geçen هَمَزَات hemezât kelimesi hemzeh kelimesinin çoğuludur ve “dürtüler”, “vesveseler”, “kışkırtmalar”, “kötü düşünceler”, “ayartmalar”, “şiddetli hareket ettirmeler”, “savuşturmalar” gibi anlamlar içermektedir.(26)

Âyette sözü edilen الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinden maksat, elbette öncelikle cinlerden olanlardır; ancak bağlam gereği maksat şeytanların güdümüne girmeyi hayat tarzına dönüştüren Mekkeli müşriklerdir de. Çünkü müşrikler şeytan tabiatlı insanlardır. Zaten En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6’da belirtildiğine göre, şeytanlar hem cinlerdendir, hem de insanlardandır; üstelik insanlardan olan şeytanlaşmış kişiler diğerlerinden çok daha sinsidir, tehlikelidir; onlara karşı savunma yapmak da diğerlerine göre çok daha zordur.

Esasında Sâffât 37/28’de belirtildiği üzere, bu tür insanlar diğerlerine hep sûret-i haktan, hep sağdan ve iyi niyetli görünerek gelir ve insanları aldatmaya çalışırlar. İşte böylesi durumlarda muhatapların kendilerini kurtarabilecekleri tek makam Yüce Allah’ın katıdır. Zira Meryem 19/83’te belirtildiği gibi, şeytanlar kâfirleri şiddetli bir şekilde etkilemektedirler. Onların bu tür etkilemelerine karşılık sığınılabilecek makam Felak ve Nâs sûrelerinde de belirtildiği gibi Yüce Allah’tır.

2. وَاَعُوذُ بِكَ رَبِّ اَنْ يَحْضُرُونِ “Rabbim! Onların bana yaklaşmalarından da sana sığınıyorum.” Âyetin sonunda yer alan يَحْضُرُونِ yahdurûni ifadesinin sonunda يَحْضُرُوننيِ yahdurûnenî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır; kesra yani “esre” harekeyle yetinildiği için o yâ ve baştaki اَنْ en edatı gereği beraberindeki nûn harfi düşürülmüştür. Bu yüzden tercümede “bana yaklaşmalarından” ifadesi kullanılmak zorundadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa ederken, cin ve insan şeytanlarının vesveselerinden kendisine sığınmasını emrettiği gibi, o şeytanların kendisinin yanına gelmesinden de, ona yaklaşmalarından da Allah’a sığınmasını emretmektedir. Demek ki şeytanların dürtüklemelerinden Yüce Allah’a sığınmak da bazen yetmemekte, onların bize yaklaşmalarından da Allah’a sığınmak gerekmektedir. Çünkü şeytanların uydusu olanlar, onların çekim alanına girenler Allah’ın yardımı olmadan kendilerini o tehlikeden koruyamayabilirler.

Bu nedenledir ki, Kur’ân’da bazı âyetlerde(27) bazı fiilleri yapmak bir tarafa, onlara yaklaşmak bile yasaklanmaktadır. İşte bu çerçevede olmak üzere, Yüce Allah şeytanların yani şeytanlaşmış güçlerin ve insanların etkilerinden korunmak için onların yakınlaşmasından da Allah’a sığınılması gerektiğini başta Hz. Peygamber’e ve elbette onun ümmeti olan bizlere emretmektedir. Sâffât 37/28’de ve Zuhruf 43/36’da dikkat çekilen husus da budur.

A‘râf 7/200 ve Fussılet 41/36’da belirtildiği üzere, şeytandan herhangi bir vesvese geldiğinde Yüce Allah’a sığınılması emredilmektedir. Aynı şekilde Nahl 16/98’de ise Kur’ân kıraat edilirken kovulmuş şeytandan Allah’a sığınılması Hz. Peygamber özelinde bütün ümmetten istenmektedir. Bu arada, Felak ve Nâs sûrelerinde de aynı konu işlenmekte, sığınmanın kime olması ve nelerden sığınılması gerektiği üzerinde bilgilendirmeler yapılmaktadır.

Konuyla ilgili bir rivayette uykusuzluktan şikâyet eden birisine Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Uyumak istediğinde ‘Gazabından, azabından, kullarının şerrinden, şeytanların dürtülerinden ve benim yanımda bulunmalarından Allah’a ve O’nun tam kelimelerine sığınırım’ de.”(28)

b) İnkârcıların Korkunç Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 99-104. âyetlerinde müşriklerden birine ölüm gelip çattığında “Ey Rabbim! Beni geri gönderin; belki terkettiğim (dünya)da iyi iş(ler) yaparım” diyeceğini, kendisine “Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise yeniden diriltilecekleri güne kadar (süren) bir berzah (engel, ölüm engeli) vardır” şeklinde cevap verileceğini bildirmektedir. Sonrasında Sûr’a üflendiği zaman artık aralarında akrabalık bağlarının kalmayacağı, birbirlerini arayıp soramayacakları, bir şeyler isteyemeyecekleri haber verilmektedir.

Ardından, sevap tartılarıyla ilgili şu temel bilgiye değinilmektedir: “Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimlerin de tartıları hafif gelirse, artık onlar da kendilerine yazık etmişlerdir; (çünkü onlar) ebedî cehennemdedirler. Ateş yüzlerini yalar (yakar); orada dişleri dışarı fırlar bir halde bulunurlar.”

ı. Dünyaya Döndürülme İsteklerine Verilen Cevap

حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلّ۪يٓ اَعْمَلُ صَالِحًا ف۪يمَا تَرَكْتُ كَلَّا اِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا وَمِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ “Sonunda onlardan birine ölüm geldiğinde ‘Rabbim! Beni geri gönderin! Belki terk ettiğim (dünya)da iyi iş(ler) yaparım!’ der. Hayır! Söylediği bu söz, (boş) laftan ibarettir. Onların arkasında diriltilecekleri güne kadar bir engel vardır.”

Buradaki حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; اِذَا جَآءَ izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; اَحَدَهُمُ ahadehum tamlaması “onların birine”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, der ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; ارْجِعُونِ ırci‘ûni isteği “beni geri döndürün”;لَعَلّ۪ي ۪ le‘allî ifadesi “belki ben”; اَعْمَلُ a‘melü fiili “yaparım”; ف۪يمَا تَرَكْتُ fîmâ teraktü ifadesi “terk ettiğim yerde, dünyada”; كَلَّا kellâ edatı “hayır”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; كَلِمَة kelimetün sözcüğü “bir kelime(dir)”; هُوَ huve zamiri “o”; قَآئِلُهَا kâilühâ ifadesi “onun sözü, boş sözü”; وَمِنْ وَرَآئِهِمْ ve min verâihim ifadesi “ve onların arkalarından vardır”; بَرْزَخ berzahun kelimesi “bir engel”;اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ilâ yevmi yüb‘asûne ifadesi ise “(insanların) diriltilecekleri güne kadar” demektir.

Burada inkârcıların ölüm sonrasındaki istekleri ve kendilerine verilecek cevap gündeme getirilmektedir.

1. حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ “Sonunda onlardan birine ölüm geldiğinde ‘Rabbim! Beni geri gönderin!’ der.” Yüce Allah inkârcıların dünya hayatındaki şımarık ve alaycı tavırlarına karşılık, böylesi kişiler ölmekteyken kendisinden istekte bulunacaklarını, yalvarıp yakaracaklarını ve dünyaya geri döndürülmek isteyeceklerini bildirmektedir. Buradaki ارْجِعُونِ irci‘ûni “beni geri gönderin” emrinden maksat, melekler aracılığıyla Yüce Allah’a hitap olabileceği gibi Yüce Allah’ı yüceltmek için çoğul hitap tercih edilmiş de olabilir.(29)

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/102’de şöyle buyrulmaktadır: “Keşke bizim için (dünyaya) bir dönüş daha olsa da müminlerden olsak!” Bu ifade, saptırılanların isteğini veya özlemini ortaya koymaktadır. Mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir.

Secde 32/12’de de şu bilgiler zikredilmektedir: “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık (diyecekler).” Yüce Allah bu mücrimlerin artık gerçeği görmüş olacaklarını ve o haldeyken çeşitli itiraflarda bulunacaklarını haber vermektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/42, A‘râf 7/53, Furkân 25/27-28, Mü’min 40/11, Mülk 67/9-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi âyetleri hatırlamalıyız. Bu ve benzer bazı âyetlere(30) göre, cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir.

Fecr 89/24 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, mahşerde çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı gibi birtakım özlemler de dile getirilecektir. Mülk 67/10-11’de suçluların mahşerdeki pişmanlık ve itiraflarıyla ilgili olarak mealen şöyle buyrulmaktadır:

“Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, (diyecekler), böylece günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!” Yâsîn 36/52’de beyan edildiğine göre, suçlular diriltildiklerinde “İşte bu, Rahmân’ın vaadettiği (mahşer)dir ve demek ki peygamberler gerçeği söylemişlerdi” diyerek gerçeği itiraf etmiş olacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen bilgilere göre de inkârcılar, artık gerçeği gördüklerini ve hakikati işittiklerini ifade ettikten sonra, bir de istekte bulunacaklardır. Bu istek “dünyaya geri döndürülme arzusu”dur. Benzer bir talepte bulunacakları ifadeleri Bakara 2/167, En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Secde 32/12, Şûrâ 42/44’te de yer almaktadır.

Hem bu âyetlerde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennemliklerin ölümlerinden sonra çeşitli pişmanlıklar yaşayacakları, birtakım itiraflarda bulunacakları, bu arada dünyaya geri döndürülme talebini dile getirecekleri, artık gerçeğe bütün hakikatiyle iman etmiş olacakları beyan edilmektedir. Ancak, söz konusu itiraflar, pişmanlıklar ve istekler hiçbir şekilde sonuç vermeyecek ve suçlular cehennemde kalacaklardır. Nitekim bu konudaki bilgiler de devam eden âyetlerin mesajlarında yer almaktadır.

2. لَعَلّ۪يٓ اَعْمَلُ صَالِحًا ف۪يمَا تَرَكْتُ كَلَّا اِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا وَمِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ “Belki terk ettiğim (dünya)da iyi iş(ler) yaparım!’ (der). Hayır! Söylediği bu söz, (boş) laftan ibarettir. Onların arkasında diriltilecekleri güne kadar bir engel vardır.” Yüce Allah inkârcıların ölümlerinin hemen sonrasında iyi işler yapmak üzere terk ettikleri ve boşa geçirdikleri dünyaya geri gönderilmek isteyeceklerini beyan etmekte, ancak bunun onların “ağzındaki anlamsız herhangi bir söz”den ibaret olduğunu kendilerine söyleyeceğini bildirmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Tevbe 9/30’da Yüce Allah’a çocuk isnat eden Yahudilerin ve Hıristiyanların ifadeleriyle ilişkili olarak kullanılmaktadır. Sözlerinin anlamsız olarak nitelendirilmesinin sebebi, arkalarında da mahşerdeki diriltilme gününe kadar bir berzah yani “ölüm engeli”nin bulunması olarak zikredilmektedir. Bu cümlenin ölüm anında dile getirileceğiyle ilgili olarak Münâfikûn 63/10’da da benzer talepler zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetlerle ilgili olarak daha önce kaleme aldığımız bir eserimizdeki(31) bölümü burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلّ۪يٓ اَعْمَلُ صَالِحًا ف۪يمَا تَرَكْتُ كَلَّا اِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا وَمِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ “Nihâyet onlardan birine ölüm geldiği zaman, ‘Ey Rabbim, beni geri çeviriniz ki terk ettiğim (dünyada) yararlı işler yapayım’ der. Hayır, bu onun söylediği (boş bir) sözdür. Arkalarında, diriltilecekleri güne kadar bir berzah vardır.”(32)

Genelde adına “kabir âlemi” de denen ve kabul edenlerince sıkça dile getirilen “âlem”, işte bu son grup âyette yer alan بَرْزَخ berzah kelimesiyle ifade edilmektedir. Şimdi âlimlerin ve bazı müfessirlerin bu âyetlerde geçen بَرْزَخ berzah kelimesi hakkındaki değerlendirmelerine kısaca göz atmak istiyoruz.

Bazı ilim adamlarına göre بَرْزَخ berzah, kelimesi veya kavramı “ölüm ile dünyaya geri dönme arasındaki engel” (Mücâhid); “ölümle diriltilme gününe kadarki süre” (Mücâhid; Ebû Ümâme, İbn Zeyd); “dünya ve âhiret arasındaki dönem” (Dahhâk); “iki şey arasındaki her türlü engel”, “Sûr’a iki üfleme arası dönem” (Kelbî); “dünyanın bakıyesi” (Katâde); “dünya ve âhiret arasındaki kabir (dönemi)” (Hasan el-Basrî); “engel ve mühlet, belli bir zamana kadarki süre” (İbn Abbâs) anlamlarına gelmektedir.(33) Berzah kelimesinin “engel” veya “çeşitli dönemler arası süre” anlamlarının yanı sıra, “(ölmüş) kişilerle âhiret arasındaki kabirler” (Hasan el-Basrî) şeklinde mekân ifade eden bir anlamından daha söz edilmektedir.(34)

Kurtubî, بَرْزَخ berzah hakkındaki tüm görüşleri naklettikten sonra, bu dönemi âhiretten sayan bir görüşün eleştirisi olarak Şa‘bî’den şöyle bir olay nakletmektedir: Adamın biri, ölen birisi için, “Allah, filancaya rahmet etsin; artık âhiret ehlinden oldu” demiş; Şa‘bî de ona şu cevabı vermiş: “O kişi âhiret ehlinden olmadı (henüz); berzah ehlinden oldu, yani o kişi artık dünya ehlinden de değil, (henüz) âhiret ehlinden de değil.”(35) Buna benzer bir görüş de Muhammed b. Ka‘b’dan nakledilmektedir. Ona göre بَرْزَخ berzah, dünya ve âhiret arası bir dönemdir. Bu dönemde ölüler dünya ehliyle birlikte değillerdir ki onlarla birlikte yesinler ve içsinler; âhiret ehliyle de birlikte değillerdir ki amellerinin karşılığı kendilerine gösterilsin.(36)

Diğer bazı müfessirler de بَرْزَخ berzahı tıpkı biraz önce Mücâhid’den ilk görüş olarak naklettiğimiz gibi “ölüm ile dünyaya geri dönme arasındaki engel” olarak anlamlandırmışlardır.(37)

Bekir Topaloğlu, insanoğlunun yaratılıştan itibaren manevî bir tekâmül çizgisi takip ettiğini, bunu genellikle vahiy kaynaklı dinlerin benimsediğini, ilâhî ruhun üflenişiyle insanın hayat sahnesine çıkarıldığını beyan ettikten sonra, berzah ve âhiret hayatı için şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“İnsanın ikinci ve ebedî hayat sahnesine çıkarılışının da benzer bir nefha (Sûr’a üfleniş) ile olacağı Kur’ân’da haber verilmiştir. Bu iki nefha arasında dünya hayatı ile berzah âlemi vardır. İnsanın irade ve tercihini kullanarak tekâmülünü sürdürebileceği yer dünya hayatıdır ve buradaki manevî tekâmül iman ve sâlih amel ölçüsüne bağlanmıştır. ‘Bir bekleyiş merhalesi olan berzah dönemi’nden sonra başlayacak olan âhiret hayatında, dünyada tekâmüllerini sekteye uğratmayanlar öyle anlaşılıyor ki fizyolojik ve psikolojik yönlerden son bir operasyona ve arınmaya tabi tutulduktan sonra cennete alınacaklardır.”(38) Bu sözleriyle Topaloğlu, “berzah hayatı ve sorgulamaları”na dair kabulleri devre dışı bırakmış ve berzahı “bekleme yeri” olarak nitelendirmiştir.

Bu konuda Celal Kırca da benzer bir değerlendirme yaparak şunları belirtmiştir: “… İnsan öldükten sonra ruhu adına berzah veya ruhlar âlemi dediğimiz bir yere gidecek ve orada yeniden dirilişin olacağı güne kadar bekleyecektir. Fakat bu gidişin dünyaya bir başka bedende dönüşü asla olmayacaktır… Amel safhası bitmiş, hesap vermek için bekleme dönemi başlamıştır...”(39)

Bütün bu görüşlerden iki farklı sonuç çıkmaktadır:

Birincisine göre بَرْزَخ berzah, ölümle kıyâmetin kopması arasındaki dönemdir. İşte kabir hayatı denen dönem de budur. Bu dönemde bazılarına göre bedenler ölüdür; ancak ruhlar hayatiyetini devam ettirmektedir. Ödül ya da cezalandırmanın ruha yönelik kısmı işte bu dönemde gerçekleşmiş olacaktır. Bu bakış açısı Mü’minûn 23/100. âyetin sonundaki اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ “Diriltilecekleri güne kadar” ifadesiyle uyuşuyor gibi görünmektedir. Bu takdirde, âyetteki وراء verâ’ kelimesi “önünde” anlamına alınmaktadır. İlgili kabule göre, söz konusu âyette “Onların önünde berzah, yani kıyâmete kadar geçecek olan bir süre”den söz edildiği iddia edilmektedir. Oysa Kur’ân’da çeşitli âyetlerde kullanılmakta olan وَرَآئ verâ’ kelimesi tıpkı diğer âyetlerde olduğu gibi “ön” değil, “arka” ve “öte” manası vermektedir.(40)

İkincisi görüşe göre ise بَرْزَخ berzah, “ölüm ile dünyaya geri dönme arasındaki engel”dir. Bu durumda “berzah âlemi” diye ifade edilebilecek herhangi bir âlem veya dönem söz konusu değildir. Kişi öldükten sonra onun âhiret yolculuğu başlamıştır; ölüm sonrası ile kıyâmet öncesinde geçecek zamanda yaşanacak maddî herhangi bir âlem veya dönem yoktur. Bu anlayış, Mü’minûn 23/99 ve 100. âyetteki şu ifadelere de uygun düşmektedir:

حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلّ۪يٓ اَعْمَلُ صَالِحًا ف۪يمَا تَرَكْتُ “Nihâyet onlardan birine ölüm geldiği zaman, ‘Rabbim’ der; beni geri çeviriniz ki terk ettiğim yerde (dünyada) yararlı bir iş yapayım…” Burada istemeye konu edilen şey, “dünyaya geri döndürülmek”tir. Bu anlama göre بَرْزَخ berzah, bulunulan hal ile öncesinin irtibatını kesen bir nitelik arz etmektedir. Dünyaya geri döndürülmek isteyen kişiye bunun mümkün olmadığı, çünkü artık arkasında bir ölüm engelinin bulunduğu, dolayısıyla mahşere kadar ruhunun bedeniyle buluşmasının mümkün olmadığı ifade edilmiş olmaktadır. Bu durumda âyetteki وَمِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ “Arkalarında berzah vardır” ifadesinde yer alan وَرَآء verâ’ kelimesi, önceki yaklaşımdaki anlamın zıddına “arka” anlamına gelmektedir.

Bütün bu açıklamalar ışığında بَرْزَخ berzah, Topaloğlu’nun da kısmen değindiği üzere, süresi dünyadaki zaman ölçüleriyle karşılaştırılamayacak bir mahiyet arz eder. Zira zaman, insanın ruh ve beden birlikteliğiyle kavrayabileceği ve fizikî âlemin farklı unsurlarının buluştuğu bir kavramdır. Yani salise, saniye, dakika, saat, gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman kavramları, insanın dünya hayatında anlayabileceği ve duyu organlarıyla kavrayabileceği kavramlardır. Ruh bedenden ayrılınca bütün bunların anlamı kalmamaktadır. Dolayısıyla asırlar önce vefat eden birisiyle kıyâmetin hemen öncesinde vefat edecek kişinin berzah açısından herhangi bir farkından da söz edilemez.

Tekrar بَرْزَخ berzah kelimesinin geçtiği âyete dönersek, بَرْزَخ berzah kelimesinin “engel” anlamı bu yorumun doğruluğunu desteklemektedir. Şöyle ki: Kur’ân’da bu kelime yukarıda ifade edildiği üzere iki âyette de sadece “engel” anlamında kullanılmıştır. Çok zorunlu gerekçeler bulunmadığı sürece, bir kelimeye Kur’ân’dan referanslar bulmadan başka anlamlar yüklemek, zorlamadan başka bir şey değildir. Üstelik üretilen bu anlamdan dolayı Kur’ân’ın hayata dair temel zaman kabulleri zedelenmiş, iki tane diye belirlenen “dünya ve âhiret hayatı”nın dışında bir de “berzah âlemi” diye yeni bir süreç veya zaman dilimi kabul edilmiş olmaktadır.

بَرْزَخ berzah kelimesinin asıl anlamı “engel” demek olduğuna, Kur’ân’da kullanıldığı diğer iki örnekte de bu anlamda geçtiğine ve üstelik “tekrar diriltilmeyi isteyen kişi”ye bunun kıyâmet gününe kadar gerçekleşemeyeceği cevabının verildiği yerde de yine بَرْزَخ berzah kelimesi kullanıldığına göre ilgili kelimenin Mü’minûn 23/100. âyette de “engel” anlamına alınması en doğru tercihtir. Nitekim Râzî de bu kanaattedir.(41)

Bütün bu söylediklerimize ilave olarak, şu hususu da özellikle belirtmek durumundayız: بَرْزَخ berzah kelimesi “engel” anlamına geldiği için, bazı insanlar tarafından iddia edilen “reenkarnasyon”, yani “yeniden bedenlenme” kabulü de kökten reddedilmektedir. Bedeni ölen insanın ruhu sağdır ve sadece mahşerde âhiret şartlarına uygun olarak yeniden bedenlenecektir. İyilerin ruhlarının aksine, kötülerin ruhlarının tutuklu kalacaklarına bu âyette dolaylı bir işaretin bulunduğunu da özellikle belirtmek durumundayız.

Yüce Allah inkârcıların ölümleri sonrasında dile getirecekleri isteklerinin hiçbir şekilde işe yaramayacağını, çünkü itibara alınmayacağını beyan ettikten sonra, dünya hayatındaki aile bağlarının da inkârcılar için hiçbir yarar vesilesi olmayacağını dile getirmek üzere şu bilgileri vermektedir:

ıı. Mahşerde Nesep Bağının Olmaması

فَاِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَآ اَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَآءَلُونَ “Sûr’a üflendiği zaman artık aralarında akrabalık bağları kalmamıştır; birbirlerini de soramazlar.”

Âyetteki فَاِذَا نُفِخَ fe izâ nüfiha edilgen fiili “üfürüldüğü zaman”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri ifadesi “Sur’a”;فَلَآ اَنْسَابَ fe lâ ensâbe ifadesi “hiçbir nesep bağı kalmaz”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında, aralarında”; وَلَا يَتَسَآءَلُونَ ve lâ yetesâelûne fiili ise “ve birbirlerinden hiçbir şey de soramazlar, isteyemezler” demektir.

Burada Sûr borusuna üflenince insanlar arasında nesep bağının kalmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Sûr borusuna üflendiğinde(42) insanlar arasında dünyadaki gibi nesep bağlarının kalmayacağını beyan etmekte, hiç kimseden hiçbir şey sorup isteyemeyeceklerini, yani bir anlamda yardım alamayacaklarını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Me‘âric 70/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir dost da dostu soramaz.”

Yüce Allah kıyâmet esnasında yaşanacak çaresizliğe gönderme yaparak, kıyâmetin korkunç yüzünü yeniden hatırlatmakta, sözü insanlara getirerek olayın sadece cansız varlıkları değil, aynı zamanda insanları da derinden etkileyeceğini beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وَلَا يَتَسَآءَلُونَ “Birbirlerinden bir şey isteyemezler” ifadesi Me‘âric 70/10’da geçen لَا يَسْـَٔلُ lâ yes’elü fiiliyle aynı mesajı içermekte, her iki kullanım da “isteyememek, soramamak” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, âyette iki mesajın bulunduğunu belirtmek isteriz. İlki, kıyâmet esnasında hiç kimsenin hiç kimseyi sorup arayamayacağıdır; diğeri ise hiç kimsenin hiç kimseden hiçbir şekilde yardım isteyemeyeceğidir.

Sâffât 37/27 ve Tûr 52/25’te geçen “Birbirlerine dönüp soracaklar” ifadesiyle bu âyet arasında herhangi bir anlam zıtlığı yoktur; çünkü Tûr 52/25’teki konuşma müminlerle ilgilidir ve cennette geçekleşecektir. Dahası, mahşerdeki bir gün bile dünya hesabına göre 50.000 yıl olduğuna göre, orada bazı merhalelerde konuşma olması, diğerlerinde olmaması da mümkündür. Esasında konuşamamanın Sûr’a ilk, konuşabilmenin ise ikinci üfürüşle ilgili olması da mümkündür.(43)

Kıyâmet olayının şiddeti ve o gün insanların ne halde olacaklarını anlamak bakımından Hacc 22/1-2’yi hatırlatmak gerekir: “Ey insanlık! Rabbinize karşı sorumlu­luğunuzun farkında olun! Çünkü Son Saat’in depremi korkunç olacaktır! O (depremi) gördüğünüz gün, her emziren (kadın veya varlık) emzirdiği (bebeğini veya yavrusunu) unutur; yine her gebe (kadın veya varlık, o an karnında) taşıdığı (bebeğini veya yavrusu)nu dü­şürür. İnsanlar sarhoş olmadıkları hal­de sen onları sarhoşmuş (gibi) görürsün. Fakat Allah’ın (âhiretteki) azabının (ondan) daha şid­detli olduğu kesindir.”

Burada insanlar içerisinde diğerine karşı en çok merhametli olan anneler ile yavrularının ilişkisi gündeme getirilmekte ve Son Saat’in şiddetini ve dehşetini ortaya koymak üzere onların çaresizliği bütün insanlığa hatırlatılmaktadır.

Bu konuda Yâsîn 36/49-50’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar (bunu) tartışırken, kendilerini yakalayacak bir tek bela çığlığından başka bir şey beklemeyecek. Her şey o kadar ani olacak ki, ne vasiyet edebilecekler, ne de yakınlarına dönebilecekler.” İşte olayın aniliği ve insanları ne hale getireceği bu ve benzer âyetlerde dile getirilmektedir. Bu âyetlerde kıyâmet esnasında yaşanacak sarsıcı durum tarif edilmekte ve yargılama sonuna kadar insanların birbirleriyle herhangi bir kan bağı ilişkisinin kalmayacağı beyan edilmek istenmektedir.

2. Bu âyetteki mesajı “Son Saat”le değil de “mahşer”le ilişkilendiren âlimler de vardır. Bu takdirde de âhirette herhangi bir yardımlaşmanın olamayacağı, Zuhruf 43/67’de belirtildiği gibi “muttakiler hariç, o gün dostların birbirlerine düşman olacakları” belirtilmektedir.

Konuyla ilgili mutlaka hatırlanması gereken âyetlerden birisi de ‘Ankebût 29/25’tir: “(İbrahim onlara şöyle) demişti: Siz, sırf aranızdaki dünya hayatına has muhabbet uğruna Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyamet günü (gelip çattığında ise) birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve birbirinize lânet okuyacaksınız. Varacağınız yer cehennemdir ve hiç yardımcınız da yoktur.”

Aynı şekilde En‘âm 6/94’te de belirtildiği gibi, mahşer duruşmasında ve sonrasında müşriklerin şefaatçiler diye bekledikleri varlıklar ile aralarındaki bütün bağların kopacağı ve onların azabın başka bir yerine gönderilerek gözden kaybolacakları beyan edilmektedir. ‘Abese 80/34-36’da “kişinin kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve oğlundan kaçacağı” beyan edilmekte, ‘Abese 80/37’de de gerekçe üzerinde durularak “herkesin kendine yetecek kadar bir işinin bulunacağı” ifade edilmektedir.

Mahşerde hiçbir canın diğerine yardımının olamayacağı dile getirilerek, babanın çocuğuna, çocuğun da babasına yardım edemeyeceği ve birbirlerinden hiçbir şey gideremeyecekleri bildirilmektedir.(44) Bu arada konuyla ilgili çok önemli bir başka âyeti daha hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu yüklenemeyecektir. Yükü ağır gelen kimse onu taşımak için yardım iste(meye kalk)sa bile yakını da olsa (bir başkası) onun yükünün (en küçük) bir kısmını dahi taşıyamaz.”(45)

İnkârcıların kendilerinden azabın kaldırılması için çeşitli tekliflerde bulunacakları, yeryüzünü veya yeryüzünün bütün hazinelerini fidye olarak vaadedecekleri,(46) ancak bunun hiçbir işe yaramayacağı özellikle hatırlatılmaktadır. İster Son Saat esnasında, isterse âhiret, kıyamet veya mahşerde olsun, dünyevî dostluklar hiçbir işe yaramayacak, Yüce Allah’ın rahmeti dışında sığınılacak bir liman bulunmayacaktır.

Yürekleri hoplatan korkunç manzaradan etkilenmeyeceği bildirilen kullardan(47) olmayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

ııı. Tartılar ve Sonuçları

فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ ف۪ي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ ف۪يهَا كَالِحُونَ “Kimin terazi(de sevap)ları ağır gelirse, işte onlar kurtulanların ta kendileridir. Kimin de terazi(de sevap)ları hafif gelirse, artık onlar kendilerine yazık edenlerdir; (onlar) ebedî cehennemdedir. Ateş, yüzlerini yalar (yakar); orada dişleri dışarı fırlar bir hâlde bulunurlar.”

Buradaki فَمَنْ ثَقُلَتْ fe men sekulet ifadesi “her kimin ağır gelirse”; مَوَاز۪ينُهُ mevâzînuhû tamlaması “onun tartıları, sevap ağırlıkları”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır, sadece onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesi “kurtuluşa erenler”; وَمَنْ خَفَّتْ ve men haffet ifadesi “ve kimin de hafif gelirse”; مَوَاز۪ينُهُmevâzînuhû tamlaması “onun tartıları, sevap ağırlıkları”;فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike ifadesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ خَسِرُوا ellezîne hasirû ifadesi “ziyana sokanlar(dır)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehüm “onların nefislerini, kendilerini”; ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme ifadesi “cehennemde”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi “ebedi kalıcılar olacaklar(dır)”; تَلْفَحُ telfehu fiili “yakar, yalar”; وُجُوهَهُم vucûhehum tamlaması “onların yüzlerini”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; كَالِحُون kâlihûne sözcüğü ise “dişleri dışarda, gülünç bir şekilde, dişleri sırıtacak bir şekilde” demektir.

Burada mahşer terazilerinin kurulup sevap tartıları ağır gelenlerle hafif gelenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Kimin terazi(de sevap)ları ağır gelirse, işte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Bu âyetin izahın geçmeden önce bazı hususların açıklanması gerekmektedir.

a) Konuya dair açıklamalara başlamadan önce tartının gerçekliğine değinmekte yarar vardır.

ı. Yüce Allah A‘râf 7/8’de şöyle buyurmaktadır: “O günkü tartı haktır.” Enbiyâ’ 21/47’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, kıyâmet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş,) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gören olarak biz (herkese) yeteriz.”(48) Bu âyet de adalet terazilerinin âhirette kurulacağını ortaya koymaktadır.

Mutlak anlamda kâfir olan bazıları için böyle bir tartıya dahi gerek duyulmayacağı Kehf 18/105’te şu şekilde belirtilmektedir: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyâmet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız.”

ıı. Mahşerdeki beş çeşit bilgilendirme sayesinde, dahası ayrıntılı olarak ölüm anında yaşanacaklar, söz konusu suçlu kişinin hesap görücü olarak kendisinin yeterli olacağı(49) ifade edilmektedir. Ayrıca kitapta küçük-büyük her şeyin sayıldığını gören suçluların pişmanlık ifadeleri;(50) kitabı sol taraftan verilenlerin, “Keşke bana kitap verilmeseydi, hesabımı bilmeseydim! Keşke ölüm her şeyi bitirseydi!” şeklindeki itirafları(51) da verilen bilgiler arasında yer almaktadır.

İnsanın kendi kendisinin şahidi olduğu bilgisi;(52) son olarak da suçluların simalarından tanınacakları(53) ve bu nedenle de sorguya gerek kalmayacağının bildirilmesi(54) gibi hususlar, bu tür kişilere gerekli bilgilendirmenin yapıldığını göstermektedir. Bu arada söz konusu kişilerin durumlarını kendilerinin bizzat göreceklerini, dolayısıyla diğer insanlara uygulanan prosedürün bütün unsurlarıyla onlara da uygulanmasının gereksiz olduğu ortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili tüm âyetler bir araya getirildiği zaman, âyetler arasında herhangi bir çelişkinin veya anlam uyuşmazlığının bulunmadığı görülmektedir.(55)

A‘râf 7/8’de de açıkladığımız üzere, amellerin tartılması işlemiyle ilgili olarak Kur’ân’da “mîzân/tartı”dan söz edilmektedir. İlâhî kararda dünyadayken insanların anlayabileceği en kestirme yargılama usûlü “tartı”dır. İnsanlar, adaleti terazi ile sembolize ederler. Nitekim hukuk fakültelerinin sembolü de genellikle terazidir. Hâkimin adaleti, iki kefesi dengede duran teraziye benzetilir. Herhalde Kur’ân’da sözü edilen terazi ile âhirette Yüce Allah’ın şaşmaz adaleti anlatılmak istenmektedir.

ııı. Mîzân, adaleti temsil etmektedir.(56) İnsanlar, gündelik hayatlarında karşılıklı ihtiyaçlarını genellikle teraziyle giderirler; neyin fazla, neyin az olduğunu mukayese ederek hayatlarını bu şekilde devam ettirirler. Sevap-günah mukayesesi de aynı şekilde terazinin iki kefesiyle karşılaştırılarak öğrenilebilir. Bu nedenle, Yüce Allah Kur’ân’da nasıllığını dünya hayatında kavrayamayacağımız şekilde bir terazi sistemi kuracağını beyan etmekte ve hesabın böylece son şeklini alacağını veya hesaba son şeklinin verileceğini ifade etmektedir.

b) Kur’ân’da konuların mesânîlik denen “ikişerli anlatımı” veya bir konuyu zıddıyla ele alma prensibi gereği, önce iyilerin akıbeti gündeme getirilmektedir. Aynısı A‘râf 7/8’de de geçen bu ifadenin bir benzeri Kâri‘a 101/6-7’de yer almakta ve “sevap tartıları ağır gelenlerin mutlu bir hayat içerisinde olacakları” beyan edilmektedir.

Hz. Peygamber ameller tartılırken terazide en ağır gelen şeyin güzel ahlak olduğunu bildirmektedir.(57) Bu ve benzer ifadelerden anlaşıldığına göre, mahşerdeki tartının nesnel şeyleri tartmaktan ziyade bir durum tespiti olduğu söylenebilir.

2. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ ف۪ي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ “Kimin de terazi(de sevap)ları hafif gelirse, artık onlar kendilerine yazık edenlerdir; (onlar) ebedî cehennemdedir.” Benzer konunun ele alındığı Kâri‘a 101/8-9’da “sevap tartıları hafif gelenlerin anasının hâviyeh yani uçurum ve bir felaket olacağı” beyan edilmektedir. Benzer şekilde A‘râf 7/9’da ise “bu kişilerin Yüce Allah’ın âyetlerine haksızlık ettikleri için kendilerine yazık etmiş oldukları” bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kişilerin hem kendilerine yazık etmiş olacakları, hem de cehennemde ebedi olarak kalacakları haber verilmektedir. Kâfirlerin cehennemde ebedi olarak kalacakları Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’te açıkça ifade edilmektedir.

İlgili âyetlerden anlaşıldığına göre, burada sözü edilenler, “Yüce Allah’ın âyetlerine karşı zalimlik yapanlardır” ki âyetleri kabul etmek adalet, yalanlamak ise zulümdür. Bu yüzden, bu tip insanların ziyana uğrama nedeni, Yüce Allah’ın ayetlerine karşı haksızlık etmeleridir.

Burada bir “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmekte, âyetlere karşı haksızlık edip onları dünya hayatında yalanlamak “sebep”, mahşerde ziyana uğramak ise “sonuç”tur. Bu arada “kendilerine yazık edenler” ifadesi de kişilerin kendi sonlarını kendilerinin hazırladığına, Yüce Allah’ın hiç kimseye haksızlık etmemiş olacağına da dikkat çekilmiş olmaktadır.

3. تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ ف۪يهَا كَالِحُونَ “Ateş, yüzlerini yalar (yakar); orada dişleri dışarı fırlar bir hâlde bulunurlar.” Yüce Allah orada ateşin cehennemliklerin yüzünü kavuracağını haber vermekte, korkunç bir görüntüye sahip olacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَلْفَحُ telfehu fiili “yalayıp yakmak”, “kavurmak”, “vurup yakmak”(58) gibi anlamlar verirken, aynı şekilde Kur’ân’da yine sadece bu âyette zikredilen كَالِحُون kâlihûne kelimesi ise bu insanların ateş azabının içinde yüzleri, derileri yandığı için “dişlerinin dışarı fırlaması”,(59) “pişmiş kelle gibi sırıtması”,(60) “dişlerinin açıkta kalması”, “dudaklarının acıdan çarpılması(61) gibi manalar içermektedir.

Nisâ’ 4/56’da belirtildiği üzere, cehennemliklere ateş azabı uygulandığında azabı daha yoğun tatsınlar diye derileri her yanıp döküldüğünde yenilerinin yaratıldığı bildirilmektedir. Her iki âyeti birlikte düşününce, maksadın her bir yanmada dişlerin böyle bir hal aldığını beyan olmalıdır. Azabın devamlılığı ve şiddeti manasında İsrâ’ 17/97’de bilgi verilirken, derileri yakıp kavuruculuğu ise Müddessir 74/29’da yer almaktadır.

Rabbimizden niyazımız bizi de mümin kardeşlerimizi de bu korkunç felaketten koruması, uzak tutmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 511; Râzî, age., XXIII, 118.
• 2 - Zemahşerî, age., III, 196. 3 - Taberî, age., XVIII, 51.
• 4 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 90; Râzî, age., XXIV, 263.
• 5 - Tirmizî, Birr, 55; Dârimî, Rikâk, 74; Ahmed b. Hanbel, V, 153, 158, 169, 228, 236.
• 6 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 7 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 8 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 9 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 10 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 11 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 12 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 13 - Dühân 44/14. 14 - Sâd 38/4. 15 - Mutaffifûn 83/32. 16 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 17 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 18 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 19 - Müddessir 74/24. 20 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 21 - Furkân 25/4-6. 22 - Tekvîr 81/25. 23 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 24 - Hâkka 69/41-42. 25 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 26 - Semerkandî, age., II, 511; Taberî, age., XVIII, 51; Zemahşerî, age., III, 197; Râzî, age., XXIII, 118.
• 27 - Bakara 2/187; Nisâ’ 4/43; En‘âm 6/151, 152; İsrâ’ 17/32, 34.
  • Bakara 2/187 Nisâ 4/43 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 İsrâ 17/32 İsrâ 17/34
• 28 - Tirmizî, Da‘evât, 94.
• 29 - Semerkandî, age., II, 512; Taberî, age., XVIII, 52; Zemahşerî, age., III, 197.
• 30 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 31 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Kabir Azabı, Düşün yayınları, İstanbul, 2015. 32 - Mü’minûn 23/99-100.
  • Mü'minûn 23/100
• 33 - Bu kelimenin anlamı için bk. Nasr b. Muhammed b. Ahmed Ebu’l-Leys es-Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, Beyrut, 1996, II, 512; Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, XVIII, 53; Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn, Beyrut, baskı tarihi yok, IV, 66-67; Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali. b. Muhammed İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî ‘Ilmi’t-Tefsîr, Beyrut, 1994, V, 356; Ebû Ali b. Hasan et-Tabresî, Mecme‘u’l-Beyân, Beyrut, 1994, VII, 186; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXIII, 121; Vehbe ez-Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, Beyrut, 1991, XVIII, 99-101; Zeynü’d-Dîn Abdurrahman b. Ahmed b. Receb, Ehvâlü’l-Kubûr ve Ahvâlü Ehlihâ ile’n-Nüşûr, Beyrut, 1985, s. 3; Ateş, Tefsîr, VI, 118. Bu görüşlere ilaveten Süddî’nin, berzahın 40 yıl süreceğini söylediği de nakledilmektedir (Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-Şevkânî, Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘ Beyne’r-Rivâye ve’d-Dirâye fî İlmi’t-Tefsîr, Kahire, 1964, III, 499.) 34 - İbn Receb, age., s. 3-4.
• 35 - Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire, 1952, XII, 100. 36 - Ebu’l-Fidâ İsmail İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, İstanbul, 1986, III, 256.
• 37 - Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâikı Ğavâmidı’t-Tenzîl, Beyrut, 1995, III, 198; Muhammed ibn Muhammed el-İmâdî Ebu’s-Suûd, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, VI, 150; Ebû Sa’îd Abdullah Ebû Ömer b. Muhammed Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut, 1996, IV, 168; Ebu’l-A‘lâ Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, tercüme: Heyet, İstanbul, 1996, III, 434’te 93. not. Berzah için ölüm-âhiret arası âlem diyen Öztürk şu değerlendirmeyi yapmıştır: “İslam tasavvuf literatürü berzah konusunda çok zengin bilgiler sunmaktadır. Müslüman mistiklerin ruhsal deneyimlerine dayanarak verdikleri bilgilere göre berzah hayatı bir tür rüyadır. Öyle bir rüya ki müstesna ruhlar bir yana o rüyadan ona bir uyanış ancak âhiretle mümkün olur. Bu rüya her ferdin, âhirette hak edeceği karşılığa uygun bir seyir içinde geçer. Âhiret hesaplarını başarılı bir şekilde verecek benliklerin berzah hayatları mutluluk ve güzelliklerle, diğerlerininki ise acılar ve sıkıntılar içinde geçecektir…” Bu ifadelerinden sonra Öztürk, Muhammed İkbal, Şah Veliyullah Dehlevî ve İbn Arabî’nin görüşleri doğrultusunda berzahı “İnsanın üç boyutlu plana adapte olmuş idrakini daha üst planları kavramaya hazırlandığı, bu yolda bir tekâmül geçirdiği ara âlem” şeklinde değerlendirilmiştir. Bilgi için bk. Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’ın Temel Kavramları, İstanbul, 1994, s. 63-64. 38 - Bekir Topaloğlu, “Cennet” maddesi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, VII, 381.
• 39 - Celal Kırca, “İslâm Dinine Göre Reenkarnasyon”, Erciyes Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Dergisi, sayı: 3, Kayseri, 1986, s. 234. 40 - Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/91 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20
• 41 - Râzî, age., XXIII, 121.
• 42 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 43 - Zemahşerî, age., III, 198.
• 44 - Lokmân 31/33. 45 - Fâtır 35/18. 46 - Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36
• 47 - Enbiyâ’ 21/103; Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Enbiyâ 21/103 Neml 27/87 Zümer 39/68
• 48 - Enbiyâ’ 21/47.
  • Enbiyâ 21/47
• 49 - İsrâ’ 17/14. 50 - Kehf 18/49. 51 - Hâkka 69/25-27.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Hâkka 69/27
• 52 - Kıyâmet 75/14. 53 - Rahmân 55/39. 54 - Rahmân 55/41; Kasas 28/78. 55 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, 2015, s. 211-216.
  • Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/39 Rahmân 55/41 Kasas 28/78
• 56 - Mizân hakkındaki çeşitli tartışmalar ve farklı görüşler ve eleştirileri için bk. Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, I, 209-218.
• 57 - Taberî, age., VIII, 123.
• 58 - Semerkandî, age., II, 512; Taberî, age., XVIII, 55; Zemahşerî, age., III, 199. 59 - Semerkandî, age., II, 512; Taberî, age., XVIII, 55; Zemahşerî, age., III, 199. 60 - İslâmoğlu, age., s. 653. 61 - Esed, age., s. 700.