Tîn Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 8 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki التّ۪ين et-tîn kelimesinden alan Tîn sûresi, iniş sırasına göre 30, resmî sıralamada ise 95. sûredir.

Tîn sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan İnşirâh sûresi ile “insanın psikolojik tahlillerinin yapılması” noktasında benzeşmektedir.

Sûrenin ilk üç âyetinde, “Tîn’e, Zeytûn’a, Sîna Dağı’na ve bu güvenli beldeye (Mekke’ye) yemin olsun” beyanı gereği ulu’l-‘azm beş peygamberin vahye muhatap olduğu mekânlara yemin edilmektedir. İnsanoğlunun hem beden, hem de ruhsal açıdan en güzel kıvamda yaratılışına ve ahlâkî düşüklükleri tercih edenlerin aşağıların en aşağısına itildiğine değinilmektedir.

Aedından, bu durumun, her insanın kaçınılmaz sonu olmadığı beyan edilmekte, “Fakat iman edip sâlih ameller işleyenler (iyi/yararlı işler yapanlar) hariç; onlar için başa kakılmayan (devamlı, engellenemez) bir ödül vardır” ifadesi gereği çıkış yolunun iman ve sâlih amel olarak belirlendiği bildirilmektedir.

Surenin son iki ayetinde ise şu bilgilere yer verilmektedir: “(Ey inkârcı insan!) Artık sana dini (hesabı veya hesap gününü) yalanlatan nedir? Allah, hüküm verenlerin en üstünü değil midir!?”

Yüce Allah, bir üslup gereği bazı varlıklara yemin ederek, onların şahitliğini gündeme getirmekte, yeminlerden sonraki cümlenin mesajı çok önemli olduğu için insanla ilgili sıradışı bir bilgi vermektedir. Bu bağlamda kötü insanların cezalandırılacağı, iman edenlerin ise ödüllendirileceği haber verildikten sonra, dini yalanlamamak gerektiği ve Yüce Allah’ın en iyi hüküm verici olduğu bildirilmektedir.

a) Dört Yöreye Yemin

Yüce Allah sûrenin 1-6. âyetlerinde “Tîn’e, Zeytûn’a, Sîna Dağı’na ve bu güvenli beldeye (Mekke’ye) yemin olsun” şeklinde yeminlere yer vermekte, yeminlerin cevabı olarak da şu bilgileri zikretmektedir: “Biz, insanı en güzel biçimde/kıvamda yarattık. Sonra da onu aşağıların aşağısına çevirdik.”

Ardından, bu durumun bir kader olmadığı, bu düşük durumdan kurtulmanın veya o duruma düşmemenin mümkün olduğuyla ilgili olarak da şu bilgilere yer verilmektedir: “Fakat iman edip yararlı işler yapanlar için başa kakılmayan (devamlı) bir ödül vardır.”

ı. Tîn, Zeytûn, Sînâ Dağı Ve Güvenilir Şehir

وَالتّ۪ينِ وَالزَّيْتُونِ وَطُورِ س۪ين۪ينَ وَهٰذَا الْبَلَدِ الْاَم۪ينِ “Yemin olsun: Tîn’e, Zeytûn’a, Sînâ Dağı’na ve bu güvenli şehre (Mekke’ye) ki.”

Âyetteki وَالتّ۪ينِ ve’t-tîni kelimesi “Tîn’e, Tîn bölgesine yemin olsun”; وَالزَّيْتُونِ ve’z-zeytûni sözcüğü “ve Zeytâ bölgesine de (yemin olsun)”;وَطُورِ س۪ين۪ينَ ve tûri sînîne tamlaması “ve Sîna dağına da (yemin olsun)”; وَهٰذَا الْبَلَدِ الْاَم۪ينِ ve hâze’l-beledi’l-emîni tamlaması ise “ve bu güvenli beldeye (Mekke’ye) de (yemin olsun)” demektir.

Burada vahyin indirildiği bölgeler olmaları itibariyle dört bölgeye yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Yemin konusunda detaylı bilgiyi Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de verdiğimiz için burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah, Kur’ân’da çeşitli varlıkları zikrederek onlara yemin edip önemlerine dikkat çekmekte ve özellikle bu sûrede bazı mekânları öne çıkarmaktadır.

Tîn sûresinin ilk âyetlerinde yöre insanının, haklarında bilgi sahibi olduğu peygamberlere vahyin verildiği mekânlara dikkat çekilmekte, peygamberlerin vahiy ile buluşturulduğu mukaddes yerlere yemin edilmektedir.

1. وَالتّ۪ينِ وَالزَّيْتُونِ “Tîn’e ve Zeytûn’a yemin olsun.” Sûrenin ilk âyetinde Yüce Allah et-tîn ve ez-zeytûn kelimelerini kullanarak, Hz. Nûh’un ve Hz. İbrahim’in vahiy aldığı, ayrıca Hz. İsa’nın doğduğu yere, yaşadığı bölgeye veya şehirlere ve nihayet vahiy aldığı bölgeye dikkat çekmektedir.

İbrâhim (as)’dan beri, dünyada isim bırakan peygamberler genellikle Ortadoğu’da yaşamışlardı. Kur’ân-ı Kerîm’de onlardan sıkça söz edilmesi, Kur’ân’ın ilk muhatapları olan Arapların, kendileri hakkında bilgi sahibi olmaları nedeniyledir. Yoksa dünyanın başka taraflarına peygamber gönderilmediği gibi bir anlayış doğru değildir. Çünkü Yüce Allah, insanlığı vahiyden yoksun bırakmamış, her ümmete veya kavme, mesajının ulaşması için elçiler göndermiştir.(1) Bazı âyetlerde ifade edildiği gibi, insanlara gönderilen peygamberlerin bir bölümünün kıssası anlatılmışken, bir bölümününki anlatılmamıştır.(2)

Klasik yorumlarda bu iki kelime genellikle “incir” ve “zeytin” meyveleri, yenilen incir, sıkılan zeytin yağı olduğu şeklinde anlaşılmıştır. Bazı âlimler bu iki kelimenin Şam’da iki dağ veya iki mescid olduğunu söylemişler,(3) Taberî gibi bazı müfessirlerimiz maksadın Hz. Nuh’un mescidi ve Beyt-i Makdis yani Kudüs, Filistin veya daha başka mescitler olduğunu belirtmiştir. Bu konuda daha pek çok görüş ileri sürülmüştür.

Ancak yeminlerin birbirleriyle anlam ilişkisi olması gerektiği fikrimizden hareketle, söz konusu kelimeleri meyve olarak değil de, yöre veya bölge olarak anlamlandırmanın daha doğru olduğu kanaatindeyiz. Bu doğrultuda tîn ve zeytûn, Hz. İsa, hatta Hz. Nûh ve Hz. İbrahim ile ilgili görülmelidir.(4) Vahyin insanlıkla buluşturulduğu yerlerden olmaları itibariyle bu mekânlar, çevresi bereketli kılınan Mescid’in(5) civarındaki iki yer olarak yorumlanırsa, âyetler arasındaki anlam ilişkisi daha rahat görülür.

2. وَطُورِ س۪ين۪ينَ “Sîna Dağı’na yemin olsun.” Yüce Allah, bu âyette Hz. Mûsâ’ya konuştuğu dağa yemin etmektedir. Mü’minûn 23/20’deki kullanım bunun delilidir. Sinâ Dağı da insanlığın ilâhî bilgilerden haberdar edildiği mukaddes yerlerdendir. Bu nedenle tıpkı Hira gibi, Sinâ da bizim kültürümüzde değerlidir. Çünkü ilâhî aydınlığın bir adresi de Sîna Dağı’dır.

3. وَهٰذَا الْبَلَدِ الْاَم۪ينِ “Bu güvenli beldeye (Mekke’ye) yemin olsun.” Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’in risâletle şereflendirilip 12 yıl görevini sürdürdüğü güvenilir şehir olan Mekke’ye dikkat çekmektedir. Mekke’nin güvenilir ve saygın bir yer olduğu Kur’ân’da açıkça belirtilmektedir.(6)

Her üç peygamberin bir arada zikredilmesine gerekçe oluşturan husus, insanlığın ikinci atası olarak kabul edilen Hz. Nûh ile bu vahyin ilk muhataplarının atası olan Hz. İbrahim’de birleşmeleri ve vahiy ile buluşturuldukları mekânların insanların aydınlatılmasındaki büyük katkısıdır.

Burada kendilerine gönderme yapılan peygamberlerle ilgili olarak Ahzâb 33/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Hani biz peygamberlerden söz almıştık; senden de, Nuh’tan, İbrahim’den, Mûsâ’dan ve Meryem oğlu İsa’dan da. (Evet) biz onlardan çok sağlam bir söz almıştık.” Benzer şekilde aynı beş peygamber Şûrâ 42/13’te de zikredilmektedir.

“Parçayı anarak bütünü kastetmek kuralı” gereği, beş peygamberin şahsında bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturulduğu mekânların dolaylı olarak bu mesajda yer aldığını söylemek gerekir.

Yemine Değer Olmanın Ölçüsü

Burada hatırlatılması gereken ve günümüz insanıyla bu mesajların buluşturulmasını sağlayacak nokta, “neden bu mekânlara yemin edildiği”yle ilgilidir. “Tîn, Zeytûn, Sînâ Dağı ve Mekke şehri” gibi yerleri mukaddes yapan değer, önce peygamberlerin buralarda vahiy ile buluşturulması, ardından da toplumlarının bu mekânlarda vahiy ile tanıştırılmasıdır.

Vahiyden yoksun mekânlar, Kur’ân’da nasıl ki itibar ifadeleriyle anılmamışsa, vahiyden yoksun insanlar da bu itibardan uzak kalacaklardır. İtibar, vahiy ile bütünleşerek gerçekleşir. Toprağı veya mekânı değerlendiren vahyin, insanı daha yoğun olarak kıymetlendireceğinde şüphe yoktur. Vahyin indirilmediği Tîn, Zeytûn, Sînâ ve Mekke’nin diğer mekânlardan hiçbir farkı yoktur. Artık din adına itibarlı olmak için vahye sarılıp, ona sahip çıkmanın önemi unutulmamalıdır.

ıı. İnsanın Düzgün Yaratılışı

لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ ف۪يٓ اَحْسَنِ تَقْو۪يمٍ “Şüphesiz insanı en güzel biçimde yarattık.”

Âyettekiلَقَدْ خَلَقْنَا lekad halaknâ fiili “muhakkak ki biz yarattık”; الْاِنْسَانَ el-insân kelimesi “insanoğlunu”; ف۪يٓ اَحْسَنِ تَقْو۪يمٍ fî ahseni takvîmin ifadesi ise “en güzel biçimde, en güzel kıvamda, en güzel şekilde” demektir.

Yüce Allah, ilk üç âyetteki yeminleri işte bu cümle için yapmaktadır.

İnsan, bedensel ve ruhsal olarak en güzel biçime sahip kılınmıştır. Yeminlerden sonraki bu ilk cümlede, insanın yaratılış güzelliği dikkatlere sunulmaktadır. Yüce Allah, insanı fiziksel ve ruhsal olarak en güzel şekilde yaratmış olmasına rağmen, insan kendi arzu ve heveslerine uyarak bu güzelliği heba edebilmektedir. İşte bu âyet söz konusu durumu anlatmaktadır.

İnsanın en güzel şekilde, en güzel kıvamda yaratılmasıyla ilgili akla öncelikle onun “bedensel” yaratılışı gelse de esasında maksadın onu insan yapan fıtratı, vicdanı, aklı ve iradesi olduğunda şüphemiz yoktur. Zaten ziyana uğratılmanın istisnasının zikredildiği altıncı âyette de insanın iradesi ve aklıyla ortaya koyduğu tercihlere gönderme yapılması, maksadı fıtratla ilişkilendirmemiz gerektiğini göstermektedir.

İnsanı asıl insan yapan bu değerlerdeki ilahi programa itibar etmeyip yaratılış amacının dışına çıkanların da esfele sâfilin denilen “aşağıların en aşağısı”na indirilmesi de onun mahşerdeki cezalandırılması şeklinde yorumlanmalıdır. Bu yönüyle bakıldığında doğuştan bazı sıkıntılarla doğan insanların veya ihtiyarlayanların şekilsel bazı bozuklukla uğramasındaki durum bazı kötü niyetililerin âyetle ilgili olumsuz eleştirilerini de karşılamaya veya bu türden yaklaşımların yersizliğini ortaya koymaya vesile olacaktır.

Bu âyete, “Biz, insanı en güzel biçimde/kıvamda yaratıyoruz” şeklinde “geniş zaman” anlamı vermek, yaratma işleminin sürekliliğini ifade etmek açısından önemli bir açılım oluşturmaktadır.

İnfitâr 82/6, 7 ve 8’de, cömert olan Yüce Allah’ın insanı yarattığı, ona yaratılış amacına uygun şekil verdiği, ölçülü bir varlık haline getirdiği ve hem fiziksel, hem de ruhsal özelliklerini veya organlarını birbiriyle uyumlu hale getirdiği ifade edilmektedir. Benzer bir mesaj Âl-i İmrân 3/6’da da yer almaktadır.

Kehf 18/37’de insanın türâb “toprak” ve nutfe “zigot” aşamalarından sonra bir insan şekline sokulduğu beyan edilmekte, Mü’minûn 23/14’te de bu aşamalar yaşanırken başka bir yaratılışa ve yapıya sahip kılındığı bildirilmektedir. Benzer aşamalar hakkında Secde 32/7-9’da da bilgi verilmektedir.

Ayrıca A‘lâ 87/2’de insanın yaratılmasından ve en uygun şekle konulmasından söz edilmekte, Şems 91/7’de ise, nefse ve onu düzenleyen güce yemin edilerek, insanın yaratılıştan getirdiği mükemmel tasarıma dikkat çekilmektedir. İsrâ’ 17/70’te, insanoğlunun değerli oluşuna ve yaratıkların pek çoğundan farklı (farklı olduğu konularda üstün) tutulduğuna vurgu yapılmaktadır.

Ayrıca Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’te de insana Yüce Allah’ın en güzel şekli verdiği beyan edilmektedir. Tîn 95/4’te de işte bütün bu ifadeler özetlenerek, insanın en güzel biçimde yaratıldığı bilgisi bu özellikleri anlayabilecek olan insana vahiy aracılığıyla bildirilmektedir.

Konuyla ilgili en önemli ifadelerden birisi İnfitâr 82/7-8’dedir. Önemine binaen âyetlerin meallerini hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Seni yaratan, şekillendiren ve istediği şekilde (parçalardan) oluşturduğu sûrette (yaratılışını) dengeli hale getiren cömert (Rabbine karşı seni aldatan nedir!?)” Burada zikredilen ‘adele fiili insanoğlunun en dengeli şekilde yaratıldığını ortaya koymaktadır.

Secde 32/7’de şu bilgilere yer verilmektedir: “O (Allah) ki, yarattığı her şeyi güzel yapmıştır.” Yüce Allah bütün mahlûkatı en güzel şekilde yarattığını ifade etmektedir. Zerreden kürreye ne varsa hepsinin yaratılışı yerli yerincedir; olması gerektiği gibidir; kendine has özellikleriyle farklıdır ve her biri çok güzeldir.

Kur’ân’da “her şeyin bir kaderle, yani ölçü ile yaratıldığı”,(7) “Allah katında her şeyin bir ölçüsünün bulunduğu”(8) ve “kâinatta ilâhî yasaların hükümran olduğu”(9) ve “Yüce Allah’ın göğü yükselttiği ve bir denge kurduğu”(10) beyan edilmektedir. İşte bütün bu bilgiler, ilâhî sistemde herhangi bir boşluğun, tesadüfün veya bozukluğun olmadığını, her bir varlığın büyük bir planın parçası olduğunu, kâinata bir dengenin hâkim kılındığını ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin tüm mahlûkata hâkimiyetini göstermektedir.

Bilindiği gibi mahlûkatta muhteşem bir altın oran vardır. Altın oran, doğada sayısız canlı veya cansız varlıkların şekillerinde veya yapısında bulunan özel bir değerdir. Doğada bir bütünün parçaları arasında daima gözlemlenen, yüzyıllarca sanat ve mimaride uygulanmış, uyum açısından en yetkin boyutları verdiği sanılan geometrik  ve 1,618 rakamlarıyla ifade edilen sayısal bir oran bağıntısı vardır. Doğada en belirgin örneklerine insan vücudunda, deniz kabuklularında ve ağaç dallarında rastlanır.(11) Sahibi güzel olanın eseri de güzeldir.

Sözün özü şudur: “Sahibi güzel olanın eseri de güzeldir.”

ııı. Aşağıların En Aşağısı

ثُمَّ رَدَدْنَاهُ اَسْفَلَ سَافِل۪ينَ “Sonra onu aşağıların aşağısına çevirdik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;رَدَدْنَاهُ radednâhu fiili “onu çevirdik”; اَسْفَلَ سَافِل۪ينَ esfele sâfilîne tamlaması ise “aşağıların en aşağısına” demektir.

Burada tercihini olumsuz yönde kullananlar gündeme getirilmektedir.

Bu âyete “Sonra da onu aşağıların en aşağısına çeviririz” şeklinde geniş zaman anlamı vermek, önceki âyette olduğu gibi, anlamın güncellenmesini ve evrenselleşmesini sağlar.

1. Önceki âyette sözü edilen el-insân kelimesi bütün insanları kapsadığı için, her insanın en güzel biçimde yaratıldığı anlaşılmaktadır. Bu yaratılış, devam eden süreçte, yerini peyderpey erzel-i ‘umr denen “ömrün en sıkıntılı dönemi”ne bırakır.(12) İşte âyette sözü edilen esfele sâfilîne, ömrün bu döneminin ismi olur ve Tîn 95/6. âyetin başındaki illâ edatı, lâkinne anlamına gelir.(13)

Bu durumda, âyetleri şu şekilde yorumlamalıyız: “Her insan için esfele sâfilîne dönemi mümkündür; özellikle iman edip iyi işler yapanlar için bu dönemde de yapılacak fedakârlıklar, başa kakılmayacak ödülün gelmesini sağlamaya devam edecektir. Onlar için ömrün ileri dönemleri bir kayıp değil, kazancın devam ettiği zaman dilimleridir.”

2. Önceki âyette sözü edilen el-insân kelimesi, bütün insanları kapsamış olsa da, Tîn 95/5. âyette esfele sâfilîn dönemine itilenler, özellikle, en güzel biçimde yaratılmış olmasına rağmen bunun gereğini yerine getirmeyen “nankör insanlar” da olabilir. Bu tür insanlar, hayatlarındaki bazı olumsuz kararların ve davranışların sonucu olarak, esfele sâfilîne döndürüleceklerdir.

Bu durumda esfele sâfilîne, âhirette kâfirlerin ve münafıkların gideceği “cehennem”dir. Yüce Allah, cezalandırma anlamında hak etmeden hiçbir kimseyi aşağıların aşağısına çevirmez.

3. Kur’ân âyetleri ancak “sebep-sonuç ilişkisi” içerisinde değerlendirilince doğru anlaşılabilir. Bu nedenle şunu söylemeliyiz: Buradaki “aşağıların en aşağısına çevrilmek” bir “sonuç”tur; “sebeb”i ise, A‘râf 7/18, 179, İsrâ’ 17/63, Sâd 38/85 gibi âyetlerde detaylandırıldığı üzere, insanın kendi hatalı kararları ve yanlış tutumudur.

Cehennemin en alt tabakasına gideceği haber verilen insanlar Nisâ’ 4/145. âyete göre “münafıklar”dır. Söz konusu âyete göre, “aşağıların en aşağısı” demek olan ateşin en derin yerine gitmek sonuçtur; sebebi ise insanın münafık olmayı tercih etmesi, öyle yaşaması, sonunda da nifak üzere ölmesidir. Zaten esfele sâfilîne şeklindeki sonla karşılaşmamanın yolu, devam eden âyette, “insanın iman edip iyi davranışlar yapması” olarak belirlenmektedir.

ıv. İman - Sâlih Amel - Ödül İlişkisi

اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “İman edip iyi işler yapanlar hariç. Onlar için başa kakılmayan (kesintisiz) bir ödül vardır.”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا illellezîne âmenû istisnası “iman edenler hariç, iman etmiş olanlar hariç, güvenenler hariç”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar), davranmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyilikler, iyi ve yararlı şeyler”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرٌ ecrun kelimesi “(şöyle bir) ödül”; غَيْرُ مَمْنُونٍ ğayru memnûnin ifadesi ise “başa kakılmayan” demektir.

Tîn 95/5. âyette sözü edilen felâket herkesi içermemektedir; bundan korunabilmek elbette mümkündür. İşte, bu âyette kurtuluşun reçetesi sunulmaktadır.

1. اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İman edip iyi işler yapanlar hariç.” Bu âyetin benzerleri Fussılet 41/8 ve İnşikâk 84/25’te de geçmektedir. Buradaki istisna, tıpkı ‘Asr sûresinde de olduğu gibi, zarar ve ziyanda kalmanın bir kader olmadığını, bundan irade ile kurtulmanın yolunun açık olduğunu göstermektedir. Bu istisna, İslâm inanışında ümitsizliğe yer olmadığının da en önemli delilidir.

Hiç kimse bu anlamda kaderci davranıp sorumluluğunu öteleyemez, inkâr edemez. Çünkü ziyanda olmanın mümkün olduğu, ancak bunu belirleyen hususun, insan iradesinin yanlış yöne çevrilmesi nedeniyle gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Bu istisna cümleleri, insanlık için büyük bir ümit ve çıkış kapısıdır; insanlar bundan mutlaka istifade etmelidir.

a) İman ve salih amel ilişkisi konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şu hatırlatmaları yapmakla yetineceğiz: Âyetteki “iman edip salih ameller işleyenler (iyi işler yapanlar)” ifadesi, “iman” ile “sâlih amel” denen iyi davranışların birlikteliğini gösterir.

Dahası, burada vurgulanan husus, imanın iman olabilmesi için sâlih amelin gerekliliğidir. وَعَمِلُوا الصَّالِحَات ve ‘amilu’s-sâlihât cümlesinin başındaki و vâv edatı atıf yani “bağlaç” olduğu için, âyette “iman-sâlih amel” birlikteliği ifade edilmektedir. Demek ki âyette sözü edilen iman sahipleri, aynı zamanda sâlih amel işleyenlerdir. Kurtuluş için iman-sâlih amel birlikteliği şarttır. İsrâ’ 17/9, Kehf 18/3 ve Tâhâ 20/75 gibi âyetlerde bu durum çok net bir şekilde görülmektedir.

b) “Sâlih amel” bir kötülüğün, yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Bir anlamda sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir. Bu nedenle, imanın toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir.

Bir iyilik eğer imanlı bir şekilde yapılmışsa ve ferde yönelik ise ona “ibadet” veya “hasenât”, toplumsal boyutu olan bir iş ise “sâlih amel” adı verilir. Bu arada belirtelim ki her bir ibadetin mutlak surette bir hasenât, bir de sâlihât boyutu vardır. İmandan yoksun olarak yapılan davranışlara bu üç isim de verilemez.

c) İyi davranışlarla desteklenmeyen iman, her tehlikeye açıktır ve en ufak bir müdahelede kaybolma tehlikesi vardır. Onun için, ölüm anında yapılan tevbe, tevbe değildir. Çünkü ölüm anında verilen sözün samimi olup olmadığının denenme zamanı kalmamıştır. Mesele sadece inanmaktan ibaret olsaydı, ölüm anındaki iman geçerli olmalıydı; oysa durum böyle değildir.

Yûnus 10/91-92’de zikredilen, Firavun’un imanının reddedilmesi ile Nisâ’ 4/18’de ölüm anında yapılan tevbenin tevbe olmadığı ifadesi, imanın pratik faaliyetlerle desteklenmesini zorunlu kılmaktadır. En‘âm 6/158, Secde 32/29 ve Mü’min 40/85’te de bu konuda mesajlar zikredilmektedir.

d) Keyfî olmamak kaydıyla, çaresizlikler içerisinde olup imanını gizlemek zorunda kalan kişinin durumu, elbette sözünü ettiğimiz bu hususun dışındadır. Çünkü Nahl 16/106’da belirtildiğine göre, ikrâh (zorlama, tehdit) altında iken kalbi imanla dolu olan kişi, kalbini küfre açan kişiyle aynı sonu paylaşmayacaktır.

Zorlama halini dışarda tutarsak, iman ile sâlih amelin birlikte yer almasını bu iki değerin birbirinden ayrılmaz olmasına bağlamak durumundayız. Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Âl-i İmrân 3/28’dir ki âyette ciddi bir korku durumunun dikkate alınması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

e) Esasında Fâtır 35/10’da yer alan; “Güzel söz Allah’a çıkar; iyi amel de güzel sözü Allah’a yükseltir” ifadesinde söylenmek istenen husus da aslında bundan ibarettir. Güzel sözden kasıt “tevhid”dir; yani Allah’ı birlemektir. Onu Allah’a yükselten değer ise sâlih ameldir, iyi davranıştır. Tevhidin Allah’a yükselmesi sâlih amel ile desteklenmesine bağlanmakta, biri olmadan diğerinin yetersizliği dolaylı olarak vurgulanmaktadır.

Fussılet 41/33’te “Müslüman olmak”, Allah’a davetten ve sâlih amel işlemekten sonra sıralanmakta, mümin olmak gibi Müslüman olmanın da sâlih amelden sonra mümkün olduğu ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, imanın ve İslâm’ın geçerli olmasını sağlayan iki önemli husus olduğunu söyleyebiliriz: Bunlardan biri, “kalbin onaylaması”, diğeri de imanın gereği olan “salih ameller ve iyi davranışlar”dır.

Esfele sâfilîn’den kurtulmak isteyenler âyetteki istisna edatından sonraki bütün sıfatlara sahip olmalıdırlar. Bu nedenle “iman-salih amel” birlikteliği kurtuluşun olmazsa olmazıdır. İmanı amelden, yani davranıştan bağımsız sayanlar varsa da, biz bunun yeterli ve ikna edici referanslara sahip olmadığı kanaatindeyiz. Konuyla ilgili bütün âyetler İsrâ’ 17/9, Kehf 18/3 ve Tâhâ 20/75 gibi âyetlerin ışığında anlaşılmak zorundadır.

2. فَلَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “Onlar için başa kakılmayan (kesintisiz) bir ödül vardır.” M-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte “başa kakmak”,(14) “lütfetmek”,(15) “karşılıksız vermek”,(16) “helva”,(17) “zaman”(18) anlamlarına gelmektedir.

Fussılet 41/8 ve İnşikâk 84/25’te de bildirildiği üzere, engellenemeyen, kesintiye uğratılmayan veya başa kakılmayacak ödüller, imanını sâlih amel ile destekleyen kişilerin olacaktır. Vâkı‘a 56/33’te ifade edildiği gibi, cennet nimetleri başkası tarafından kesintiye uğratılamayacağı gibi, engellenemeyecektir de. Ayrıca Ra‘d 13/35’te belirtildiği üzere, cennetteki yemişler de gölgeler de devamlıdır.

Buradan hareketle, kesintisiz ya da başa kakılmayan ödüllerin cennette verileceği, bunun dışındaki ödüllendirmelerin bu garantiye sahip olmadığı rahatlıkla söylenebilir. Burada unutulmaması gereken nokta, bu tür bir ecrin sonuç olduğudur. Sebep ise iman ve sâlih ameldir.

b) Yargılanmayı İnkâr ve Allah’ın Hüküm Vericiliği

Yüce Allah sûrenin 7-8. âyetlerinde “(Ey inkârcı insan!) Artık sana dini (veya hesap gününü, hesabı) yalanlatan nedir?” şeklinde bir hitaba yer vermekte, ardından sûrenin sonunu şu beyanıyla şekillendirmektedir: “Allah, hüküm verenlerin en üstünü değil midir?”

ı. Dîni Yalanlamak

فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدّ۪ينِ “Artık sana dini (hesap gününü) yalanlatan nedir?”

Âyetteki فَمَا يُكَذِّبُكَ fe mâ yükezzibuke sorusu “sana yalanlatan nedir”; بَعْدُ ba‘dü kelimesi “artık, bundan sonra”; بِالدّ۪ينِ bi’d-dîni sözcüğü ise “hesabı, cezayı, dini” demektir.

Burada dini yani hesabı yalanlatabilecek herhangi bir sebebin bulunmadığına dikkat çekilmek istenmektedir.

Yüce Allah, en güzel şekilde yarattığı insanın, kendi iradesiyle şerri tercih etmesini, bunun sonucunda aşağıların en aşağısına indirilmesini zikredince, bunun gerekçelerinden birine daha dolaylı gönderme yapmakta, ayrıca hüküm vericiliğini hatırlatmaktadır. “Din”in yalanlanması veya yalanlatılması konusu, bu âyette soru edatıyla gündeme getirilmekte, aslında bunun saçma bir tavır olduğu hissettirilmektedir.

Fâtiha 1/4’te de ele aldığımız üzere, dîn kelimesi d-y-n kökünden mastar veya isimdir. Lügatçılar dinin “âdet, durum, ceza, mükâfat, itaat, ceza, hesap, şeriat, İslâm” gibi anlamlara geldiğini, terim olarak “din”in bu son anlamından geldiğini belirtmişlerdir.(19) Dîn kelimesi Kur’ân’da “İslâm (Dini)”,(20) “tevhîd”,(21) “hesap, ceza, karşılık”,(22) “hüküm, kanun, hukuk”,(23) “itaat”,(24) “âdet, gelenek”,(25) “millet”,(26) “yol”,(27) “yaratılış kanunu”,(28) “borç”,(29) “düzen”,(30) “fıtrat”(31) ve “din edinmek”(32) vs. anlamlarda geçmektedir.(33)

Âyetteki Muhatap Kimdir?

1. Mealde tercih ettiğimiz anlama göre, muhatap “inkârcı insan”dır. Çünkü dîn kelimesinin “hesap ve karşılık” anlamı da vardır. Bu durumda, yalanlanmaya konu edilen şeyin âhiretteki hesap olma ihtimali söz konusudur. Zaten bir sonraki âyette ele alınacak hüküm, dünyada dinî içerikli hüküm belirlemek anlamına geldiği gibi, âhireti de kapsamaktadır. Bu sûrenin ilk muhatapları olan Mekkelilerin büyük çoğunluğu, âhirete inanmadıkları için, oradaki hesabı yalanlamaları bu âyette kınanmaktadır. Tîn sûresinin 4. âyetindeki “aşağıların en aşağısına indirilme”nin bir gerekçesi de “dini yalanlamak”tır.

2. Âyetin meali şöyle de verilebilir: “(Ey Peygamber), artık bundan sonra din konusunda seni yalanlatan sebep ne olabilir ki!” Buna göre muhatap “Hz. Peygamber”dir. Bir anlamda kendisi rahatlatılmakta ve bunca gerçeklere rağmen, artık akıl sahibi olup aklını doğru kullanan insanların onu yalanlayamayacağı kendisine bildirilmektedir.

Gerçekler ortaya çıkmış, din ile ilgili konularda onu yalanlatacak herhangi bir sebebin hiçbir şekilde bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in din ile ilgili söylediği vahiy gerçekleri yalanlanabilir şeyler değildir. Yüce Allah’a inanan bir insanın, O’nun gönderdiği vahiyden herhangi bir şüphesi olamaz, olmamalıdır.

ıı. Yargılayıcı: Yüce Allah

اَلَيْسَ اللّٰهُ بِاَحْكَمِ الْحَاكِم۪ينَ “Allah hüküm verenlerin en üstünü değil midir!”

Âyetteki اَلَيْسَ eleyse sorusu “(şöyle) değil midir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِاَحْكَمِ biahkemi kelimesi “en iyi hüküm veren”; الْحَاكِم۪ينَ el-hâkimîne sözcüğü ise “hüküm verenlerin” demektir.

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde âhiretteki yargılamayı gerçekleştireceğine dikkat çekerek inkârcılara gözdağı vermektedir. En güzel biçimde/kıvamda yaratılmasına, çeşitli bedensel ve ruhsal donanımlara sahip kılınmasına rağmen, eğer insan bu donanımlarının yaratıcısı olan Yüce Allah’ı inkâr eder ve O’nun gönderdiği dini veya ahiretteki hesabı yalanlarsa, bu defa âhirette Yüce Allah’ın hüküm vericilik sıfatıyla baş başa kalacağı kendisine hatırlatılmaktadır.

Ebû Dâvûd ve Tirmizî’nin naklettiğine göre, Hz. Peygamber bu son âyeti okuyanların, “Evet, elbette ben de buna şâhitlik edenlerdenim” demesini istemiştir.(34) Yüce Allah, asıl yargılayıcının kendisi olduğunu beyan ederek, bir taraftan Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmekte, diğer taraftan da bütün zamanların inkârcılarına gözdağı vermektedir. Bu arada âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi “soru” manası beklenen bir ifade değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır şeklindedir.(35)

Dipnotlar

• 1 - Âyetler için bk. Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24. 2 - Nisâ’ 4/163-165; Mü’min 40/78.
  • Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Nisâ 4/165 Mü'min 40/78
• 3 - Ferrâ, age., III, 276. 4 - Râzî, age., XXXII, 9-10. 5 - İsrâ’ 17/1.
  • İsrâ 17/1
• 6 - Örnek için bk. Bakara 2/125; Mâide 5/97; İbrahim 14/37; ‘Ankebût 29/67; Kasas 28/57.
  • Bakara 2/125 Mâide 5/97 İbrâhîm 14/37 ‘Ankebût 29/67 Kasas 28/57
• 7 - Kamer 54/49. 8 - Ra‘d 13/8. 9 - En‘âm 6/38, 59; Yûnus 10/61; Hûd 11/6; Ra‘d 13/39; Neml 27/75; Sebe’ 34/3; Kâf 50/6-11; Mülk 67/3-5. 10 - Rahmân 55/7.
  • Kamer 54/49 Ra‘d 13/8 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Hûd 11/6 Ra‘d 13/39 Neml 27/75 Sebe' 34/3 Kâf 50/11 Mülk 67/5 Rahmân 55/7
• 11 -  Bu konuda http://altinoran.nedir.com web sitesine bakılabilir.
• 12 - Nahl 16/70; Hacc 22/5. 13 - Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İstanbul, 1990, X, 533.
  • Nahl 16/70 Hacc 22/5
• 14 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 15 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i ‘Imrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 16 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 17 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 18 - Tûr 52/30.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30
• 19 - Isfehânî, age., s. 253; Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Mısır, trs., II, 1469; Cevherî, age., I, 431; Günay Tümer, “Din md.”, DİA, İstanbul, 1994, IX, s. 312. 20 - Feth 48/28. Bu bağlamda, Bakara 2/132, 193, 256; Âl-i İmrân 3/19, 85; Nisâ’ 4/46; Mâide 5/3; Enfâl 8/39, 72; Tevbe 9/11, 29, 33, 36, 122; Yûnus 10/105; Yûsuf 12/40; Nahl 16/52; Hacc 22/78; Rûm 30/30, 43; Şûrâ 42/13, 21; Feth 48/28; Nasr 110/2. 21 - Örnekler için bk. Âl-i İmrân 3/19; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/30; Lokmân 31/32; Zümer 39/2; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5. 22 - Örnek kullanımlar için bk. Fâtiha 1/4; Hicr 15/35; Nûr 24/25; Şu‘arâ’ 26/82; Sâffât 37/20, 53; Sâd 38/78; Zâriyât 51/6, 12; Vâkı‘a 56/56, 86; Me‘âric 70/26; Müddessir 74/46; İnfitâr 82/15, 17, 18; Mutaffifûn 83/11; Tîn 95/7; Mâ‘ûn 107/1; Kâfirûn 109/6. 23 - Yûsuf 12/76; Nûr 24/2. 24 - Tevbe 9/29. 25 - Hucürât 49/16. 26 - Hacc 22/78; Beyyine 98/5. 27 - En‘âm 6/161 28 - Rûm 30/30. 29 - Bakara 2/282. 30 - Tevbe 9/36. 31 - Rûm 30/30. 32 - Tevbe 9/29. 33 - Bu kelimenin geniş izahı için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 279-282.
  • Fetih 48/28 Bakara 2/132 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85 Nisâ 4/46 Mâide 5/3 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Tevbe 9/11 Tevbe 9/29 Tevbe 9/33 Tevbe 9/36 Tevbe 9/122 Yûnus 10/105 Yûsuf 12/40 Nahl 16/52 Hacc 22/78 Rûm 30/30 Rûm 30/43 Şûrâ 42/13 Şûrâ 42/21 Fetih 48/28 Nasr 110/2 Âl-i İmrân 3/19 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/30 Lokmân 31/32 Zümer 39/2 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5 Fâtiha 1/4 Hicr 15/35 Nûr 24/25 Şu‘arâ 26/82 Sâffât 37/20 Sâffât 37/53 Sâd 38/78 Zâriyât 51/6 Zâriyât 51/12 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/86 Me‘âric 70/26 Müddessir 74/46 İnfitâr 82/15 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/11 Tîn 95/7 Mâ‘ûn 107/1 Kâfirûn 109/6 Yûsuf 12/76 Nûr 24/2 Tevbe 9/29 Hucurât 49/16 Hacc 22/78 Beyyine 98/5 En‘âm 6/161 Rûm 30/30 Bakara 2/282 Tevbe 9/36 Rûm 30/30 Tevbe 9/29
• 34 - Ebû Dâvûd, Salât, 150; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tîn. 35 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8