Fecr Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “sabah” anlamındaki الْفَجْر el-fecr kelimesinden alan Fecr sûresi, inişe göre 11, resmî sıralamada ise 89. sûredir.

Fecr sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Ğâşiye sûresiyle anlam ilişkisi içindedir. Bu bağlamda “kıyamet- âhiret sürecine dikkat çekme, dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağı ve en büyük azabı O’nun yapabilmesi” gibi ortak konular zikredilebilir.

Fecr sûresinde öncelikle “Fecr’e, on geceye, çift (varlıklar)a, Tek olana ve gelip geçen geceye yemin olsun ki, bun(lar)da her akıl sahibi için bir yemin (değeri) var, (değil) mi?” şeklinde çeşitli zaman dilimlerine yemin edilerek, sağlam akıl sahibi olanlar için bütün bunlarda çok önemli şahitliklerin bulunduğu hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, insanın sapabileceği ifade edilerek, bu husus, ‘Âd, Semûd ve Firavun şeklinde üç kavmin örnekliğinde dile getirilmekte, bunların birer bozguncu olarak yaşadıkları beyan edilmekte ve muhataplar uyarılmaktadır.

15. âyetten itibaren, “Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti (beni ihmal etti)’ der(ler) “ifadeleri gereği nankörlerin veya Yüce Allah’ı hesaba katmayanların nasıl bir yanılgı içerisinde oldukları, malı tüketme biçimlerinden örnekler verilerek sunulmakta, yetimlerin ve yoksulların gözetilmemesi temel sorun olarak belirlenmektedir.

23. âyetten itibaren, “Hayır, (hayır bu yaptıklarınız doğru değil); yeryüzü parça parça dökülüp dağıldığı, melekler saf saf dizili iken Rabbin(in yargılama emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?)” ifadesi gereği insanoğlunun mahşerde gerçeği fark edeceği, ancak bunun hiçbir işe yaramayacağı ve çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı belirtilerek, dünya hayatında Yüce Allah’ı hesaba katmayanları acı bir azabın beklediği, öyle bir azabı O’ndan başka hiç kimsenin yapamayacağı bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda, çift yönlü bir mesaj içerecek şekilde hem Yüce Allah’a güvenerek hayatı O’nun istediği gibi yaşayanlara müjde, hem de sahte huzura aldananlara yönelik şöyle bir uyarı bulunmaktadır: “Ey huzurlu insan! Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”

Yüce Allah, sûrenin 15-20. âyetlerinde bir nankör insan tipi ortaya koymuş, onun bazı sözlerine ve davranışlarına değinerek, dersler çıkartılması gerektiğini dolaylı olarak herkesten istemiştir. Bu derse devam anlamında, surenin 21-30. âyetlerinde ise söz konusu insan tipinin mahşerde nelerle karşılaşacağına dair bilgiler zikredilmektedir.

a) Son Saat ve Sonrasında Yaşanacaklar

Yüce Allah sûrenin 21-24. âyetlerinde Son Saat’in dehşeti bağlamında yeryüzünün parçalanmasına, yargılama için meleklerin gelişine dair şu bilgileri vermektedir: “Hayır, (hayır bu yaptıklarınız doğru değil); yeryüzü parça parça dökülüp dağıldığı, melekler saf saf dizili iken Rabbin(in emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?)”

Ardından, nankör insanın mahşer gününde gerçekleri hatırlayacağı, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının dokunmayacağı da şu şekilde dile getirilmektedir: “O gün, cehennem getirilecektir ve insan (dünyadayken yaptıklarını ya da yapmadıklarını) hatırlayacaktır. Fakat bu hatırlamanın ona ne faydası olabilir ki!”

Daha sonra, mahşerde yaşanacak bir pişmanlık ve dile getirilecek bir özlem hakkında “(İşte kıyâmet günü nankör insan:) ‘Âh, keşke, bu hayatım için (dünyadayken) bir şeyler gönderseydim!’ diyecektir” beyanı ifade edilmektedir.

ı. Son Saat’in Şiddeti ve Meleklerin Duruşu

كَلَّآ اِذَا دُكَّتِ الْاَرْضُ دَكًّا دَكًّا وَجَآءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا “Hayır! Yer şiddetli bir sarsıntıyla sarsıldığı, melekler sıra sıra (dururken) Rabbin(in emri) geldiği zaman (haliniz nasıl olacak?)”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; اِذَا دُكَّتِ izâ dükket ifadesi “sarsıldığı zaman, parçalandığı, paramparça olduğu zaman”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “arz, yeryüzü”; دَكًّا دَكًّا dekken dekken ifadesi “şiddetli sarsıntılar halinde”;وَجَآءَ ve câe fiili “ve geldiği (zaman)”; رَبُّكَ rabbuke ifadesi “senin Rabbin(in emri)”; وَالْمَلَكُ ve’l-melekü kelimesi “ve melek, melekler de”; صَفًّا صَفًّاsaffen saffen sözcükleri ise “saf saf, dizi, grup halindeyken” demektir.

Burada Son Saat ve yargılama duruşmalarında meleklerin duruşu dile getirilmekte, yaşanacak olayların şiddetine dair bilgilendirmeler yapılmaktadır.

1. كَلَّآ اِذَا دُكَّتِ الْاَرْضُ دَكًّا دَكًّا “Hayır! (Düşünceniz doğru değildir). Yer şiddetli bir sarsıntıyla sarsıldığı zaman.” Bu âyette mahşer öncesindeki Son Saat’le ilişkili bir husus dile getirilmektedir.

a) Bu âyet, كَلَّا kellâ edatıyla başlayarak, önceki âyet grubunda sözü edilen davranışların yanlış olduğunu bir kez daha ortaya koymaktadır. Bu anlam doğrultusunda كَلَّا kellâ edatına “peki, ya kıyâmetten sonra ne yapacaksınız?” veya Elmalılı’nın da dediği gibi “yoo, öyle yapmayın” anlamları da verilebilir.

Kur’ân-ı Kerîm’de sözü edilen Son Saat ile ilgili sahneler Sûr’a ilk üfürülüşle gerçekleşecektir. Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu konu pek çok sûrede yer almakta ve âyetlerde genellikle edilgen kalıplar kullanılmaktadır.(1) Bunun nedeni, olayın şiddetini ve dehşetini muhatabın zihninde canlandırmak ve olayı yapanın kimliğinden ziyade, bizzat olayın kendisine ve etkisine dikkatleri daha yoğun bir şekilde çekmektir.

b) Fecr 89/21’de belirtildiği üzere, yerkürenin bütünüyle sarsılması ve parça parça dökülüp dağılması, yaşanacak sarsıcı olayların büyüklüğünü göstermektedir. Özellikle âyette kullanılan دُكَّت dükket edilgen fiili ile iki defa gelen دَكًّا dekken kelimesi, Son Saat’te yaşanacak felaketin bir süreç olarak devam edeceğini ortaya koymaktadır. Harflerin verdiği ses de o esnada oluşacak gürültüyü ortaya koyar mahiyettedir.

Hâkka 69/14’te bu çarpmanın bir defa olacağı beyan edilmişken, burada bir süreçten söz edilmektedir. Her iki âyeti bir arada düşünürsek, Hâkka 69/14’te sarsıntının veya çarpmanın ilkinin ifade edildiğini, Fecr’dekinin de devamını içerdiğini söyleyebiliriz. Daha güncel bir ifadeyle söylemek gerekirse, Nâzi‘ât 79/6-7!de de ifade edildiği gibi, ilki asıl deprem, diğerleri ise artçı sarsıntılar olarak kabul edilebilir.

c) Hacc 22/1-2. âyetler, Son Saat’in dehşeti ve insanları ne hale getireceği hakkında yeterli bilgi içermektedir: “Ey insanlar! Rabbinize karşı duyarlı olun! Çünkü Son Saat’in depremi müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz gün, her emzikli kadın emzirdiği çocuğu unutur; her gebe kadın çocuğunu düşürür. İnsanları da sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir halde görürsün. Fakat Allah’ın (âhiretteki) azabı çok daha dehşetlidir!”

d) Son Saat’in herkesi etkileyecek karakteri hakkında Neml 27/87’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Sûr’a üfürüldüğü gün, -Allah’ın diledikleri hariç- göklerde ve yerde bulunanlar bayılır. (Sonunda) hepsi boyunları bükük olarak Allah’a gelirler.” Bu bayılmaların yaşanacağı bilgisi Zümer 39/68’de de yer almaktadır. Her iki âyette ifade edildiği üzere, bu büyük sarsıntı nedeniyle göklerde ve yerde bulunanlar bayılacak, ancak Yüce Allah’ın diledikleri bundan istisna edilecek ve o dehşetten etkilenmeyeceklerdir.

Neml 27/89’da şu bilgiler yer almaktadır: “Kim bir iyilikle gelirse (veya âhirete bir iyilik getirirse), ona daha iyisi verilir. Bu tür insanlar o gün korkudan güvende olurlar.” Bu âyette Son Saat sonrası süreçte sıkıntıların yaşanacağı, ancak hayır sahiplerinin bundan ayrı tutulacağı açıkça ifade edilmektedir.

e) Son Saat’te yeryüzünün parça parça dağılması, içindeki insanların etrafa saçılmasını da beraberinde getirecektir. “O gün, insanlar etrafa saçılan pervaneler, dağlar da atılmış yün gibi olacaktır.”(2) Bu ifadeler, kâri‘anın ne olduğu sorusunu Yüce Allah’ın cevaplandırdığı cümlelerdir. Kâri‘a 101/4’te geçen el-ferâş, “ışığın etrafında veya ateşin içinde uçuşan canlılar” demektir. Son Saat’te yaşanacak dehşet nedeniyle, insanlar etrafa yayılacak, yerlerinden savrulup çıkartılacak, Kamer 54/7’de belirtildiği gibi “yayılmış çekirgeler” gibi olacaklardır.

Râzî’ye göre, bu âyetteki pervane benzetmesinin nedeni Hz. Peygamber’in şu hadisidir: “İnsanlar ya bilgindir ya da öğrencidir. Diğerleri ise sefildirler.”(3) Bu rivayetteki bilgilere uygun olarak, sefiller bağlamında insanların çoğunluğu âhirette böyle olacak, adeta pervane veya yayılmış çekirgeler gibi sağa sola savrulacaklardır.

f) Fecr 89/21’deki ifade ile Kâri‘a 101/5’te geçen “dağların atılmış yün gibi oluşu”, Kur’ân’da bu konunun anlatıldığı pek çok âyetin benzerlerini oluşturmaktadır. Ayrı ayrı söylemek gerekirse, “dağların yürütülmesi”,(4) “un ufak edilip savrulması”,(5) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(6) “serpilmesi”,(7) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(8) “dağların yüne dönüşmesi”,(9) “etrafa saçılması”(10) ve “yürütülüp yerlerinin serap olması”(11) gibi olaylar, Son Saat’in dehşetini ortaya koymaktadır.

g) Bütün hacim ve ihtişamına rağmen, sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin, yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları ve varlıklarını koruyamayıp un ufak veya toz toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bile bu hale geldiği bir olayda, insanları nasıl bir sonun beklediği hayal bile edilemez. Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de belirtildiği üzere, bu esnada yaşanacak korkunç sahnelerden Yüce Allah’ın dilediği kişiler istisna edilip korkudan emin kılınacaklar, gerisi bu dehşeti yaşayacaktır.

Son Saat’in şiddeti ve o esnada yaşanacaklar hakkında detaylı bilgiyi Kıyâmet 75/1’de verdiğimiz için, burada daha fazla ayrıntıya girmiyoruz. Rabbim bu dehşetten ve korkunç sondan bütün müminleri muhafaza buyursun.

2. وَجَآءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا “melekler sıra sıra (dururken) Rabbin(in emri) geldiği zaman (haliniz nasıl olacak?)” Bu âyette sözü edilen işlem, Sûr denilen boruya ikinci kez üfürülmesiyle yaşanacak aşamada yer alacaktır.

Âhirette “diriltilme, toplanma, Allah’a arz edilme, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme, cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde birbirini izleyen yedi aşama yaşanacaktır.(12) İşte, “sorgulanma” işleminde yaşanacaklardan biri, Yüce Allah’ın emrinin ve dolayısıyla bu iş için meleklerin saf saf gelmesidir. Kur’ân’da yedi kez(13) geçen صَفّsaff kelimesi “gruplar halinde” manasına gelmektedir.

a) “Rabbin gelmesi”, âlimler arasında farklı yorumlanmıştır. Hepsinde de görüleceği gibi “Allah’ın gelmesi “hiçbir şekilde fiziksel bir eylem olarak anlaşılmamakta ve yorumlanmamakta, konunun mutlak surette bir mecazi yönünün bulunduğuna dikkat çekilmek istenmektedir.

ı. Elmalılı’nın özetlediği şekliyle, bazılarına göre maksat, Allah’ın görülmesi, bazılarına göre emrinin, hükmünün ve kararının gelmesi, bazılarına göre de, Allah’ın kudret ve saltanatının belirtilerinin ortaya çıkışıdır. Yüce Allah’ın bir mekândan başka bir mekâna fiziksel olarak intikali anlaşılabilir ve kabul edilebilir bir yorum olmadığı için, bunun mecâzî bir işlem olduğunu kabul etmek durumundayız.

ıı. “Rabbin gelmesi”nden maksadı Hûd 11/40 ve Nahl 16/1’de olduğu gibi “O’nun emrinin gelmesi” şeklinde anlarsak, bunu “âhiretteki yargılama emrinin başlatılması” olarak yorumlamak durumunda oluruz.

ııı. “Rabbin gelmesi”nden maksadı, “O’nun kararı” şeklinde anlarsak, yargılanan insanlar hakkındaki son kararı Yüce Allah’ın vereceği mesajı gündeme gelir. Bu durumda “karar verilip duruşmanın kapanması”ndan söz edildiği anlaşılır.

ıv. “Allah’ın gelmesi”nden maksat Nahl 16/26’da beyan edildiği gibi aslında azabının gelmesi de olabilir.

v. “Allah’ın gelmesi”nden maksat Haşr 59/2’de beyan edildiği gibi muhatapların kalbine korku salması, bir anlamda kendilerine azap etmesi manasına da gelebilir.

vı. Elbette âhirette yaşanacak şeylerin dünya hayatındaki örneklere benzetilerek sunulması bir zorunluluktu. Duruşmalarda yaşanan görüntüyü insanlar bildiği için, böyle bir anlatım tercih edilmiş olabilir. Hatta dünyada yapılacak yargılamalara veya duruşmalara örnek olsun diye, bu konuda bilgilendirme yapılmış da olabilir. Maksat her ne olursa olsun, insanoğlu mahşerde detaylı bir sorgudan geçecek, ilâhî bilgilendirme ve yönlendirmelere itibar etmeyenlere bunun hesabı âhirette mutlaka sorulacaktır.

b) Meleklerin saf halinde dizili oluşları ve varlıklarını kodlandıkları şekle göre ve o doğrultuda devam ettirdikleri bilinmektedir. Bu bağlamda meleklerin görevleri konusunu İnfitâr 82/10’da alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece Sâffât 37/165’te meleklerin ilahi emirleri saf saf halinde dizili bir şekilde bekledikleri beyan edilmektedir.

Dünya yerle bir edilince, insanın cimrilik yapıp kimseye vermediği malının da yok olacağı ona hatırlatılmakta, asıl yatırımın ebedî hayat için yapılan olduğu beyan edilmektedir. Bu durumda yanılgıya kapılarak dünyayı hiçe saymamak da gerekir; ancak ona aşırı şekilde bağlanmak hatalı bir davranıştır. Bu esası gözeterek ve mahşer duruşmasını unutmadan hayatı yaşamaya çalışmak, davranış olarak dünya-âhiret dengesini oluşturur.

Bu dengeyi hesaba katmayanlar, yargılama esnasında veya hemen sonrasında bir başka felâketi daha yaşayacaklardır. İşte devam eden âyet bunu haber vermektedir:

Sûrenin başından beri vurgulanan âhiret bilincine karşı kör ve ilgisiz davrananların, âhirette gerçeği bütün açıklığıyla fark edecekleri, ancak bunun hiçbir yararının bulunmayacağı dile getirilmektedir. Ayrıca daha sonraki âyetlerde belirtildiği üzere, gerçeği âhirette anlayacak veya hatırlayacak olan inkârcı insan tipinin, çeşitli pişmanlıkları dile getireceği, ancak bunun bir yararının bulunmayacağı belirtilmektedir.

ıı. Cehennemin Getirilişi ve Pişmanlıkların Faydasızlığı

وَج۪يٓءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْاِنْسَانُ وَاَنّٰى لَهُ الذِّكْرٰى “O gün, cehennem getirilmiş (olacak) ve insan (yaptıklarını) o gün hatırlayacaktır. Ama (artık) bu hatırlamanın kendisine ne (yarar)ı olabilir ki!”

Buradaki وَج۪يٓءَ ve cîe edilgen fiili “ve getirildiği (zaman)”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; بِجَهَنَّمَ bi cehennem ifadesi “cehennem”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “işte o gün, mahşer günü”; يَتَذَكَّرُ yetezekkeru fiili “(gerçekleri) hatırlayacaktır”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “(nankör) insan”;وَاَنّٰى لَهُ ve ennâ lehû ifadesi “onun için uzaktır, ona ne faydası olur ki”; الذِّكْرٰى ez-zikrâ kelimesi ise “(gerçeği) hatırlamanın, gerçeği fark edişin” demektir.

Burada mahşer şartlarında cehennemin görüntü alanına getirileceği ve insanğlunun gerçeği anlamasının kendisine hiçbir faydasının olmayacağı bildirilmektedir.

1. وَج۪يٓءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ “O gün, cehennem getirilmiş (olacak)tır.” İnkârcı kişinin yaşayacağı başka bir sıkıntı da, yargılanma esnasında gideceği yerin kendisine gösterilmesidir. Âyette bu husus gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki ج۪يٓءَ cîe fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında oluşu, yaşanacakların kesin olarak gerçekleşeceğinden kaynaklanmaktadır. Nitekim hem bu âyette yer alan يَتَذَكَّرُ yetezekkeru, hem de bir sonrakinde gelen يَقُولُ yekûlü fiillerinin “geniş zaman” kalıbında getirilmesi de bunu göstermektedir.

Son Saat, kıyâmet ve mahşerle ilgili bazı ifadelerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin nedeni olayın mutlak surette gerçekleşeceğini kavratmaktır. Biz de bunun için tercümede “O gün cehennem getirildi” demeyip, “O gün cehennem getirilecek” şeklinde gelecek zaman ifadesini tercih ettik.

2. يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْاِنْسَانُ “İnsan o gün (yaptıklarını) hatırlayacaktır.” İdam sehpasının önünde veya yakınında sorgulanan bir mahkûmun çektiği sıkıntıyı hatırlatan bu uygulama, nankör insanı nasıl bir felâketin beklediğini ortaya koymayı amaçlamış olabilir.

Şu‘arâ 26/91 ve Nâzi‘ât 79/36’da geçtiği üzere, suçlu insanlara önce cehennem gösterilecek, ardından değerlendirme yapılacak ve sonunda Tekvîr 81/12’de belirtildiği gibi, cehennem tutuşturulup hak edenler oraya atılacaktır. İnsanların cehenneme veya cennete sevkleri, âhirette yaşanacak yedi aşamanın ilk altı tanesi yaşandıktan sonra gerçekleşecektir. Zümer 39/68-74’te bu hususlar detaylı bir şekilde ortaya konulmaktadır.

3. وَاَنّٰى لَهُ الذِّكْرٰى “Ama (artık) bu hatırlamanın kendisine ne (yarar)ı olabilir ki!” Nâzi‘ât 79/34-35’te de belirtildiği üzere, kıyâmet-mahşer günü insanlar, yargılanmadan önce gerçeğin farkına varacaklar ve dünyada yaptıkları yanlışlıkları hatırlayacaklardır.

Muhammed 47/18’de de benzer bir ifade yer almakta, kıyâmet esnasında duyulan pişmanlıkların veya gerçeği fark edişin, inkârcı insana hiçbir faydasının olmayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90-91, Secde 32/29, Sebe’ 34/52, Mü’min 40/85 Muhammed 47/18 ve Fecr 89/23’ün son cümlesinde hatırlatılan husus aynı konuya dikkat çekme amaçlıdır.

Gerçeği fark etmenin ve öğüt almanın yeri dünya hayatıdır. Bu fark ediş, zamanında ve yerinde gerçekleştirilecek ki, doğruyu hayata yansıtmak mümkün olsun. Kur’ân’da iman ile sâlih amelin bir arada yer almasının nedeni, ikisinin birbirinden ayrılamayacağı gerçeğine dikkat çekmek ve vaktinde önlem almanın zorunluluğunu kavratmaktır.

Bunu gerçekleştirmeyen kişinin son çırpınışları sonucu değiştirmeyecektir. Bu nedenledir ki, Yüce Allah bu âyette, gerçeği fark etmenin yerini iyi tespit etmek ve iş işten geçmeden dönüş yapmak gerektiğini insanlara bu dünyada hatırlatmaktadır. Bu fırsattan yararlanmayanlar, cehennemin de görüntüye getirildiği bir ortamda yargılanacaklar, derin bir pişmanlık ve üzüntü içerisinde gerçekle yüzleştirileceklerdir.

ııı. Son Pişmanlık

يَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي قَدَّمْتُ لِحَيَات۪ي “(O insan:) ‘Ah, keşke, bu hayatım için (dünyadayken iyi) bir şeyler (hazırlayıp) gönderseydim!’ diyecektir.”

Âyetteki يَقُولُ yekûlu fiili “der ki, diyecek ki, itiraf eder ki”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, keşke ben”; قَدَّمْتُ kaddemtü fiili “takdim etmiş olsaydım, önceden yapmış olsaydım, sunsaydım”; لِحَيَات۪ي li hayâtî ifadesi ise “(bu) benim hayatım için” demektir.

Âhirette kaybedenlerin pişmanlık ifadelerinden biri de bu âyette yer almaktadır.

Âyette zikredilen يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesinde iki tane pişmanlık kullanımı vardır: Bunlardan ilki, baştaki يَا yâ edatıdır; diğeri de لَيْتَ leyte kelimesidir. “Âh, eyvâh” gibi anlamlara gelen يَا yâ edatı, bazen bu âyette de olduğu gibi “pişmanlık” anlamı verir. Bazen Yâsîn 36/26’da cennetlik olduğu kendisine müjdelenen kişinin sevinci gibi, “Âa, ne güzel!” şeklinde “sevinç, mutluluk” anlamı verir; bazen de kendi asıl anlamı olarak “ey” anlamı verir.

Tercümelerde genellikle hesaba katılmayan bu edatın anlamı, لَيْتَ leyte “keşke” edatının anlamıyla geçiştirilir. Oysa bu edat, pişmanlığın boyutunu ortaya koyup onu iki katına çıkartmayı amaçlamaktadır. İkisini de anlama katarak, söz konusu ifadeyi “Âh, ne olurdu, keşke ben” veya “Âh, n’olaydım, keşke ben”(14) şeklinde tercüme etmek bu maksadı ortaya koymaktadır.

Suçlu ve nankör insanın ilk pişmanlığı, “âhiret hayatı için dünyadayken çeşitli iyilikler yapmoş olmayı” dile getirmek olacaktır. لِحَيَات۪ي li hayâtî ifadesinin başındaki lâm edatı sebep bildirirse, anlam yukarıda verdiğimiz gibi olur. Bu edat eğer fî anlamına alınırsa anlam, “keşke dünya hayatımda iken iyilikler yapsaydım” şeklinde olur. Her iki anlam da doğrudur; her ikisini de içeren yorumlar yapılabilir.

- Pişmanlıklar ve Sonuçsuz Özlemler

Kur’ân, mahşer şartlarında suçluların çeşitli pişmanlıklar yaşayacağı ve birtakım isteklerde bulunacakları hakkında bilgi içermektedir. Buna göre âhirette yaşanacaklardan çok önce pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100, Secde 32/12, Zümer 39/58 ve Şûrâ 42/44’te “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması”; Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/167’de de, âhirette şu itirafın yapılacağı haber verilmektedir: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Furkân 25/27-28’de de şöyle bir pişmanlıkta bulunacakları ifade edilmektedir: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edinseydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.”

Mahşerdeki yargılanma esnasında amel defterindeki bilgiler görüldükten sonra, özellikle suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. İşte bu başlıkta sözünü edeceğimiz âyetler bu tür itiraf ve pişmanlıkları içermektedir.

Nisâ’ 4/42: “Küfür yoluna sapıp Hz. Peygamber’i dinlemeyenler o gün yerin dibine batırılmayı temenni ederler ve Allah’tan hiçbir haberi gizleyemezler.” Bu âyette, mahşerde kâfirlerin ve Hz. Peygamber’e isyan edenlerin ateşe atılmaktansa orada yerle bir olmayı yeğleyecekleri ve Yüce Allah’tan hiçbir şeyi gizleyemeyecekleri beyan edilmektedir.

Mâide 5/37: “Ateşten çıkmak isterler; fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”

En‘âm 6/27: “Onların ateşin karşısında durdurulup ‘Âh, keşke dünyaya geri gönderilsek de bir daha Rabbimizin âyetlerini yalanlamasak ve inananlardan olsak!’ dediklerini bir görsen!..”

A‘râf 7/53: “Şimdi şefaat edebilenler var mı ki bize de şefaat etsinler ya da (dünyaya) geri gönderilsek de yaptıklarımızın tersini (iyilikleri) yapabilsek?!”

İbrâhim 14/44: “Kendilerine azabın geleceği, bu yüzden zalimlerin: ‘Ey Rabbimiz! Yakın bir müddete kadar bize süre ver de senin davetine uyalım ve peygamberlere tâbi olalım’ diyecekleri gün hakkında insanları uyar. (Onlara denilir ki:) Daha önce, sizin için bir zevâl olmadığına yemin etmemiş miydiniz?”

Hıcr 15/2: “Gün gelecek inkarcılar ‘keşke müslümanlar olsaydık’ diye arzu edecekler.”

Mü’minûn 23/99-100: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Rabbim! der, beni geri gönderin; ta ki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yapayım.’ (Bunun üzerine kendisine şöyle cevap verilecektir): Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise, yeniden dirilecekleri güne kadar (süren) bir berzah (dünyaya dönme engeli) vardır.”

Furkân 25/27-28: “O gün, zâlim kimse (pişmanlıktan) ellerini ısırıp şöyle der: Âh, keşke, o peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Yazık bana! Âh, keşke, falancayı (bâtıl yolcusunu) dost edinmeseydim!”

Şu‘arâ’ 26/102: “Keşke, bizim için dünyaya bir dönüş daha olsa da müminlerden olsaydık.”

Secde 32/12: “O günahkârların, Rableri huzurunda başlarını öne eğecekleri, ‘Rabbimiz! Gördük duyduk, şimdi bizi (dünyaya) geri gönder de, iyi işler yapalım, artık kesin olarak inandık’ diyecekleri zamanı bir görsen!”

Secde 32/20: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine: ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.”

Fâtır 35/37: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Yüce Allah da onlara) ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.”

Zümer 39/58: “Yahut azabı gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez daha (dünyaya dönüş) olsaydı da güzel hareket edenlerden olsaydık’ diyecekler.”

Mü’min 40/11: “Onlar, ‘Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ diyecekler.”

Şûrâ 42/44: “Allah kimi saptırırsa, bundan sonra artık onun hiçbir dostu yoktur. Azabı gördüklerinde zalimlerin ‘Dönecek bir yol var mı?’ dediklerini görürsün.”

Zuhruf 43/77: “(Cehennemlikler:) ‘Ey Mâlik! Rabbin bizim işimizi bitirsin!’ diye seslenmiş, o (Mâlik) de ‘Siz böyle kalacaksınız!’ demiş (olacak)tır.”

Münâfikûn 63/10: “Herhangi birinize ölüm gelip de: Rabbim! Beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam! demesinden önce size verdiğimiz rızıktan harcayın.”

Mülk 67/10-11: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, demiş olacaklardır. Böylece günahlarını itiraf ederler. Artık (Allah’ın rahmetinden) uzak olsun, o alevli cehennemin mahkûmları!”

Hâkka 69/25-29: “Kitabı sol tarafından verilene gelince, der ki: ‘Âh, keşke, bana kitabım verilmeseydi! Şu hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim! Âh, keşke onunla (ölümümle) her iş olup bitseydi! Malım bana hiç fayda sağlamadı; saltanatım da benden (koptu), yok olup gitti.” Söz konusu bu âyetler, kitabını sol taraftan alanların değerlendirmesinin pişmanlık içermekte olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Nebe’ 78/40: “O gün kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkârcı kişi: ‘Âh, keşke toprak olsaydım!’ diyecektir.” Bu âyete göre kâfir kişi, kendi durumunun nasıl olacağını bildiği ve sonucu kendisi gördüğü için yaptıklarının karşılığının nasıl olacağı bilgisiyle toprak olmayı yeğleyecektir. Ancak bu, yerine getirilmesi mümkün olmayan boş bir arzudur.

Fecr 89/24: “(İşte o zaman insan:) ‘Âh, keşke bu hayatım için bir şeyler yapıp gönderseydim!’ der.” Bu âyette de buna benzer bir pişmanlık ifadesinin yer aldığı görülmektedir.

Bu ve benzer bazı âyetlere göre cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar,(15) ancak bu itiraflar onların akıbetini ve yaşayacakları sonu değiştirmeyecektir.

Bu arada bazı suçlular, işin çehresini değiştirmek ümidiyle âhiret sürecinde gerçekleştirilecek olan sorgulanma ve değerlendirilme aşamalarında kendilerinin dünyadayken doğru yol üzerinde bulunduklarına dair Yüce Allah’a karşı yalan yere yemin edeceklerdir. Ancak, onların yalancı olduklarının ortaya konulacağı yine Kur’ân’da bildirilmektedir.(16)

Âhiretteki pişmanlıklar başka bazı istekleri de beraberinde getirecektir. Azabın hafifletilme isteği veya azdıranların azaplarının arttırılması arzusu bunlardan birkaçıdır. Bu arada karşılıklı suçlamalar da havada uçuşacaktır; ancak bunların hiçbirinin sonuca katkısı olmayacaktır.(17)

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Gerekçesi ne olursa olsun veya içeriği nelerden oluşursa oluşsun, âhirette bu anlamda hiçbir istek dikkate alınmayacaktır. Verilen karar kesinlik arz edecek ve çekilecek sıkıntılardan kurtulmak ise mümkün olmayacaktır.

b) Yüce Allah’ın Azabının Şiddeti

Yüce Allah sûrenin 25-26. âyetlerinde inkarcı nankörlere uygulayacağı azabın şiddetini beyan etmek üzere şu bilgilere yer vermektedir: “Artık o gün, O’nun (Allah’ın) yapacağı azabı hiç kimse yapamaz. O’nun (vuracağı) bağını da hiç kimse vuramaz.”

ı. Eşsiz Azap

فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُٓ اَحَدٌ “O gün, O’nun (Allah’ın) edeceği azap (gibi) kimse azap edemez.”

Âyetteki فَيَوْمَئِذٍ fe yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; لَا يُعَذِّبُ lâ yü‘azzibü fiili “azap edemez”; عَذَابَهُ ‘azâbehû tamlaması “O’nun (yapacağı) azabını”; اَحَدٌ ehadün kelimesi ise “hiç kimse” demektir.

Burada mahşerdeki azabın şiddetiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, uygulayacağı azabın şiddetini de sûrenin 25-26. âyetlerinde bildirmekte ve caydırıcı olması bakımından, konuyu tutukluların ellerindeki kelepçeyle ilişkilendirerek yaşanacak korkunç manzaranın haberini vermektedir. Bu iki âyette, Fecr sûresinin 6. âyetinden itibaren ele alınan azgın ve bozguncu eski kavim örnekleri ile nankör insan tiplerinin yargılama ve pişmanlık aşamalarının ardından yaşayacakları son hakkında bilgi verilmektedir.

1. Bu âyete şöyle de anlam verilebilir: “O gün kişinin kendisine yaptığı azabı ona hiç kimse yapamaz.” Bu durumda, kişinin başına gelen sıkıntıların kendi davranışlarının sonucu olduğu mesajına dikkat çekilmiş olmaktadır.(18)

2. Eğer âyetteki fiili لَا يُعَذبُ lâ yu‘azzebü şeklinde meçhûl yani “edilgen” kalıpta okursak bu defa anlam şöyle olur: “O gün hiç kimse onun gibi bir azaba uğratılmaz.” Bu durumda maksat, nankör ve azgın insanların en büyük azaba uğratılacağı mesajının verilmesidir. Okunuş farklılıkları ve zamirlerin ait olduğu yerin tespiti açısından söz konusu iki ihtimal de doğrudur. Ancak tercihimiz, tercümede de gösterdiğimiz şekildedir.

3. Ruh ve beden birlikteliğiyle insanların başına azap iki yerde ve zamanda gelir. Bunlardan ilki dünya hayatında yaşanan sıkıntılar, diğeri de âhirette yaşanacak olanlardır. Cenâb-ı Hakk, dünya azabına göre, âhiret azabına “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(19) İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle suçlular, âhiret azabına karşı daha dikkatli davranmaya çağrılmaktadırlar.

Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsunlar, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindekileri hesaba katmamak aldanmaktır.

ıı. Korkunç Bağ

وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُٓ اَحَدٌ “O’nun (vuracağı) bağ (gibi) kimse bağ vuramaz.”

Âyetteki وَلَا يُوثِقُ ve lâ yûsıku fiili “ve bağlayamaz”; وَثَاقَهُ vesâkahû tamlaması “O’nun vuracağı bağı, bağını”; اَحَدٌ ehadün kelimesi ise “hiç kimse” demektir.

Fecr 89/26’da sözü edilen “bağ”, âhiretteki ateş azabının nasıl başlayacağını veya ateşe atılacak kişilerin nasıl bağlanacağı hakkında bilgi içermektedir.

Günahkârların zincire vurulması,(20) bu zincirin 70 arşın uzunluğunda oluşu,(21) boyunlarına demir halkaların geçirilmesi,(22) üzerlerinde demir kamçıların ve boyundurukların bulunması,(23) boyunlarına kadar tasmaların geçirilmesi(24) gibi ifadelerde anlatılmak istenen hususlar, Fecr 89/26’da dile getirilen bağ ile ilgilidir. Pek çok âyette sözü edilen, mahşerdeki azabın şiddetini ortaya koyan bu tür anlatımlar, bu âyetteki bağın kuvveti ve çözülemezliğiyle örtüşmektedir.

Yüce Allah, bu tür nankörlere en ağır azabı kendisinin yapacağını ve en güçlü bağı O’nun vuracağını beyan etmektedir. Tarihteki kavimlerden örnek vererek başlanan bu konuda, söz inanç sorunu yaşayan herkese getirilmekte ve mesajın evrensel bir mahiyet arz etmesi amaçlanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin son âyetlerinde, iki şekilde de anlaşılabilecek şekilde iyi veya kötü insanlara yönelik dünyada veya mahşerde yaşanacak bir hitabı şu şekilde dile getirmektedir:

c) Huzura Kavuşmuş İnsanın Ödülleri

Yüce Allah sûrenin 27-30. âyetlerinde “(O gün insana şöyle seslenilecektir): Ey huzura kavuşmuş insan! Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!” buyurarak dünya hayatındaki ilahi bir davete veya mahşerdeki bir ödüle dikkat çekmektedir.

Biz âyetleri önce âhiretteki hitap, ardından da dünyadaki bir davet ihtimaline göre yorumlamaya çalışacağız.

ı. Huzurlu Bir Can, Memnuniyet ve Rıza

يَآ اَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُۗ اِرْجِع۪يٓ اِلٰى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً “Ey huzura kavuşan nefis (insan)! Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön!”

Buradaki يَآ اَيَّتُهَا النَّفْسُ yâ eyyetühe’n-nefsü hitabı “ey nefs, ey insan”; الْمُطْمَئِنَّةُ el-mutmainnetü sözcüğü “huzura ermiş”;اِرْجِع۪ي ircı‘î emri “dön”; اِلٰى رَبِّكِ ilâ rabbiki ifadesi “senin Rabbine”; رَاضِيَةً râdıyeten kelimesi “razı edici olarak”; مَرْضِيَّةً mardıyyeten sözcüğü ise “memnun edilmiş olarak” demektir.

Burada mahşerde iyi insanlara yönelik nimet müjdesi gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da konular genellikle “ikişerli anlatım” veya “bir şeyi zıddıyla anlatma tekniği” anlamına da gelen mesânî tekniğiyle ele alınır. “Çifterli anlatım”ın bir gereği olarak, bir taraftan kötüler hakkında bilgi verilirken, önünde veya sonunda iyililerle de ilgili bilgi verilir. İşte bu kural gereği, iki ihtimalden birisi olarak söz iyilere ve ödülü hak edenlere getirilmekte, sûrenin mesajı müjdeyle sonuçlandırılmaktadır. Bu arada diğer ihtimali de bölümün sonunda özellikle aktaracak ve açıklamalarımızı dile getireceğiz.

1. يَآ اَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ “Ey huzura kavuşan nefis (insan)!” Âyetteki hitabın, pişmanlık içeren önceki hitap gibi “âhirette gerçekleşeceği” öncelikli görüş yaygın bir kabule sahiptir. Itmi’nân, “iç huzuruna ermek, tatmin olmak, huzur ve güven duymak, doygunluğa ulaşmak” demektir.

Bu hal, Bakara 2/260 ve Ra‘d 13/28’de dile getirildiği üzere, dünyada elde edilebileceği gibi, asıl anlamıyla ve kâmil olarak âhirette yaşanabilecektir. Âhiretteki huzuru elde etmenin yolu, Yüce Allah’ın ilahi mesajlarıyla insanlığı uyardığı prensiplerle ilgili olarak dünyada yapıp ettiği fedakârlıklardan ve bu uğurdaki çabalarından geçmektedir.

Âhirette huzurun nasıl şekilleneceği konusundaki bilgi, devam eden âyetlerde şu şekilde sunulmaktadır:

2. اِرْجِع۪يٓ اِلٰى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً “Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön!” Burada Yüce Allah’a dönmeyle ilgili akıbete dikkat çekilmektedir.

a) “Rabbe dönmek” ifadesi, âhirette yaşanacak yedi aşamadan biridir. Huzur bulmuş insanın Rabbine dönmesi, ödülle buluşturulmanın, yani cennete gitmenin hemen öncesinde yaşanacak bir hakikattir. Bu dönüşte bütün insanlar eşit olarak Yüce Allah’a sunulacaklar ve bu sunulmada hiç kimse istisna edilmeyecektir. Sadece iyi ve huzur bulmuş insanlar bu dönüşte memnuniyet içerisinde olacaklardır.

b) Âyette sözü edilen, رَاضِيَة مَرْضِيَّة râdıyeten mardiyyeten tamlaması, “razı eden memnun kişi” anlamına da alınabilir. Çünkü âhirette bir insanın memnun olması Yüce Allah’ın ondan razı olmasına bağlıdır.

Yüce Allah’ın rızasını kazanmadan orada memnun olmak mümkün değildir. İşte söz konusu رَاضِيَة مَرْضِيَّة râdıyeten mardiyyeten ifadesi bu anlamı vermektedir. Dahası, Kur’ân’da değişik yerlerde geçen “Allah onlardan razı olmuştur; onlar da Allah’tan memnun olmuşlardır”(25) ifadeleriyle anlatılmak istenen de bu olsa gerektir.

ıı. İyi Kulların Arasına ve Cennete Giriş

فَادْخُل۪ي ف۪ي عِبَاد۪ي وَادْخُل۪ي جَنَّت۪ي “(İyi) kullarım(ın) arasına katıl! Cennetime gir!”

Âyettekiفَادْخُل۪ي fedhulî emri “gir”;ف۪ي عِبَاد۪ي fî ‘ıbâdî tamlaması “benim kullarıma, kullarımın arasına”;وَادْخُل۪ي vedhulî emri “ve yine gir”; جَنَّت۪ي cennetî tamlaması ise “benim cennetime” demektir.

Burada iyi insanlara yönelik mahşerdeki bir ödül yani yiğit kulların arasına katılmaları ve cennetle ödüllendirilmeleri ya da kötü insanlara yönelik bir davet gündeme getirilmektedir.

1. فَادْخُل۪ي ف۪ي عِبَاد۪ي “(İyi) kullarım(ın) arasına katıl!” Âyetin başındaki ف fâ edatına “böylece, bunu yapar ve başarırsan” anlamı verilebilir. “İçine katılacak kullar” da, “huzur bulan, Yüce Allah’ı razı edip kendisi de memnun olan kullar” olarak anlaşılmalıdır.

2. وَادْخُل۪ي جَنَّت۪ي “Cennetime gir!” Yüce Allah en sonunda ise hep beraber Allah’ın cennetinin bu kişilerin son durağı olacağını haber vermektedir. Rabbimiz bizi de bunlardan ayırmasın.

Ayette geçen عِبَاد۪ي ‘ıbâdî “benim kullarım” şeklindeki kullanımın açılımı ve bunların kim oldukları hakkında Yüce Allah Kur’ân’da şu özellikleri saymaktadır:

- Has/Yiğit Kulların Özellikleri

Yüce Allah’ın “kularım” dediği yiğitlerin kimler olduklarıyla ilgili olarak Kur’ân’dan çeşitli tanıtımları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

- Onlar, Ramazan’ın ve Kur’ân’ın kıymetini bilen, Yüce Allah’a şükreden, orucu kavrayan ve duyarlı olmayı başaran,(26) şeytanın aldatmasına kapılmayan, üzerlerine şeytanın baskı kuramadığı ve tercihini Allah’tan yana belirleyen,(27) Hz. Yûsuf gibi gönlünü ihlâsla Yüce Allah’a yönlendiren ve fuhuş illetinden uzaklaşmayı başaranlardır.(28)

- Onlar, inancını güvene ve güven vermeye dönüştürebilen, namazlarını hakkıyla kılan, Yüce Allah’ın verdiği rızıklardan gizli ve aşikâr olarak dağıtan,(29) takvâ denen “duyarlı olma”yı başaran,(30) Yüce Allah’ın, meleklerini vahiy ile kendilerine gönderdiği seçkin kullardır, yani peygamberlerdir.(31) Ayrıca, yine bunlar arasında zalimleri Yüce Allah’ın kendileriyle cezalandırdığı yiğit kullar da yer almaktadır.(32)

- Onlar, muhataplarına en güzel sözü söyleyen,(33) peygamberlere gerçekleri ileten ve Yüce Allah’ın özel olarak görevlendirdiği meleklerdir.(34)

- Onlar, Yüce Allah’ı bırakıp O’nun peşi sıra başka varlıkları dost edinmeyenler veya kendilerini kâfirlerin dost edinemediği kişilerdir.(35)

- Onlar, duyarlılıklarının sonucu güzelliklere ve cennete vâris kılınan,(36) tercihlerini Allah’tan ve peygamberinden yana belirleyip onların yolunda giden,(37) Yüce Allah’ın sâlih dediği ve yeryüzüne vâris kılacağını haber verdiği,(38) Allah’a iman eden, bağışlanmayı ve merhameti sadece O’ndan bekleyenlerdir.(39)

- Onlar, tek olan Yüce Allah’a inanıp güvenen ve sadece O’na ibadet eden,(40) şükür ehli olmayı kendilerine ilke edinenler ve bu nedenle sayıları az olan seçkinlerdir.(41)

- Onlar, ilâhî mesaja sıkıca sarılan,(42) Yüce Allah’ın vaadettiği üstün gelme sözüne sâdık kalan, güçlü ve basiretli peygamberlerdir.(43)

- Onlar, çeşitli sözleri dinleyen, ancak sadece gerçeğe kulak veren, Yüce Allah’ın hidâyet ettiği ve sağduyu sahibi kıldığı,(44) mahşerde korku ve hüzünden güvende bulunacak, Yüce Allah’ın âyetlerine inanan ve hakka teslim olup cennete girecek olanlardır.(45)

- Onlar, ihlas ve samimiyet üzere şekillenmiş, cennet ödüllerinin büyük bir bölümü kendilerine ihsan edilmeyi hak eden yiğitlerdir.(46)

Yüce Allah, “Rahmân’ın kulları” başlığını verip sarıldıkları farzlar ve kaçındıkları yasaklar bağlamında çeşitli özelliklerini saydığı geniş bir listeyi Furkân 25/63-77’de vermektedir.

İşte Yüce Allah’ın “kullarım” dediği kişiler bunlardır ve Nisâ’ 4/69’da şu dört grup halinde sayılmaktadırlar: Nebiyyûne “peygamberler”, sıddîkûne “hakkı onaylayanlar”, şühedâ’ “hakka şahit olanlar” ve sâlihûne “özü ve sözü bir olanlar, bir yanlışı düzeltenler.” Huzurlu olan, Rabbini razı edip kendisi de verilecek ödülden memnun olan kişiler önce bunların arasına gireceklerdir.

d) Son Dört Âyetin Nankör İnsanlara Yönelik Yorumu

Fecr sûresinin bu son âyet grubunu sûre bütünlüğüne ve genelde bütün sûreye hakim olan bağlama uygun bir şekilde “nankör insana yönelik” olarak “dünyada” gerçekleşmiş bir hitap olarak da yorumlayabiliriz.(47)

Yüce Allah, inkârcı insan tipine hitap ederek, onun çeşitli olumsuz yönlerini sıraladıktan ve mahşerde karşılaşacağı feci akıbeti kendilerine hatırlattıktan sonra, onlara son olarak yeni bir hatırlatmada bulunmakta ve şöyle buyurmaktadır: “Ey dünya hayatında bu kötü hali tercih edip bu şekilde sahte bir mutluluk içerisinde bulunan nankör insan! Artık (bu durumundan tevbe et); böylece sen Allah’tan memnun, Allah da senden razı olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”

Kur’ân’da t-m-e kökünden gelen kelimeler 13 kez(48) yer almaktadır. Sanıldığının aksine, bunların hepsi olumlu ve övücü bir anlam içermemektedirler. Meselâ Yûnus 10/7’de geçen ıtmeennû fiili, âhirete inanmayan ve dünya hayatını tek hayat bilip ona razı olan inkârcı kişinin geçici ve anlamsız doyum halini, Hacc 22/11’de geçen ıtmeenne fiili ise, olumsuz insanın sahte huzur halini beyan etmektedir.

Durum böyle olunca, ıtmi’nân kökünden gelen herhangi bir kelimeyi görünce, bunların olumlu ve övücü bir anlamda kullanıldığını düşünmemek gerekmektedir. İşte buradan hareketle, Fecr sûrenin son grup âyetini bu çerçevede ele alıp, sûrenin genel konu içeriğine uygun olarak, mesajın olumsuz insan tipine yönelik olduğunu da söyleyebiliriz.

Yüce Allah onları son kez uyarmakta, artık bu sahte doyum halinden uzaklaşıp gerçekle yüzleşmeleri gerektiğini beyan etmektedir. Rablerinden memnun, O da kendilerinden razı olarak O’na dönmelerini, dünya hayatlarında Rahmân’ın has kulları arasına katılmalarını onlardan istemektedir. Böylece dünyada dâr-ı selâm olan barış yurduna, mahşerde de müminlere vaadedilen cennete girmelerini istediğini beyan etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - İbrâhim 14/48; Kehf 18/47; Tâhâ 20/102; Enbiyâ’ 21/104; Hacc 22/1-2; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Tûr 52/9-10; Kamer 54/1; Rahmân 55/37; Vâkı‘a 56/1; Hâkka 69/1, 13; Me‘âric 70/8-9; Müzemmil 73/14; Kıyâmet 75/1, 7-9; Nebe’ 78/18-20; Nâzi‘ât 79/13, 34; ‘Abese 80/33; Murselât 77/8-10; Tekvîr 81/1-6; İnşikâk 84/1-4; Ğâşiye 88/1; Fecr 89/21; Zilzâl 99/1; Kâri‘a 101/1-5.
  • İbrâhîm 14/48 Kehf 18/47 Tâhâ 20/102 Enbiyâ 21/104 Hacc 22/2 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Tûr 52/10 Kamer 54/1 Rahmân 55/37 Vâkı‘a 56/1 Hâkka 69/1 Hâkka 69/13 Me‘âric 70/9 Müzzemmil 73/14 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/9 Nebe' 78/20 Nâzi‘ât 79/13 Nâzi‘ât 79/34 ‘Abese 80/33 Mürselât 77/10 Tekvîr 81/6 İnşikâk 84/4 Ğâşiye 88/1 Fecr 89/21 Zilzâl 99/1 Kâri‘a 101/5
• 2 - Kâri‘a 101/4-5.
  • Kâri‘a 101/5
• 3 - Dârimî, Mukaddime, 32. 4 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 5 - Tâhâ 20/105. 6 - Neml 27/88. 7 - Vâkı‘a 56/5. 8 - Hâkka 69/14. 9 - Me‘âric 70/9. 10 - Murselât 77/10. 11 - Nebe’ 78/20.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20
• 12 - Bu yedi aşama ve içinde yaşanacaklar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün Yayınları, 2015. 13 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22
• 14 - Yazır, age., IX, 200, 205; İslâmoğlu, age., s. 1257.
• 15 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47. 16 - Bu konudaki âyet için bk. Mücâdele 58/18. 17 - Âhirette yaşanacak suç itirafları, karşılıklı suçlamalar ve azap artırım istekleri konusunda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, İstanbul, Düşün Yayınları, 2011, s. 551-558.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47 Mücâdele 58/18
• 18 - Nisâ’ 4/79; Şûrâ 42/30.
  • Nisâ 4/79 Şûrâ 42/30
• 19 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 20 - İbrâhim 14/49. 21 - Hâkka 69/32. 22 - Mü’min 40/71. 23 - Hacc 22/21; Müzzemmil 73/12. 24 - Yâsîn 36/8.
  • İbrâhîm 14/49 Hâkka 69/32 Mü'min 40/71 Hacc 22/21 Müzzemmil 73/12 Yâsîn 36/8
• 25 - Mâide 5/119; Tevbe 9/100; Haşr 59/22; Beyyine 98/7.
  • Mâide 5/119 Tevbe 9/100 Haşr 59/22 Beyyine 98/7
• 26 - Bakara 2/186. 27 - Hıcr 15/42; İsrâ’ 17/65; Sâd 38/83. 28 - Yûsuf 12/24. 29 - İbrâhim 14/31. 30 - Hıcr 15/45-49. 31 - Nahl 16/2; Şûrâ 42/52. 32 - İsrâ’ 17/5.
  • Bakara 2/186 Hicr 15/42 İsrâ 17/65 Sâd 38/83 Yûsuf 12/24 İbrâhîm 14/31 Hicr 15/49 Nahl 16/2 Şûrâ 42/52 İsrâ 17/5
• 33 - İsrâ’ 17/53. 34 - Kehf 18/65. 35 - Kehf 18/102. 36 - Meryem 19/63; Zümer 39/10, 16. 37 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ 26/52; Dühân 44/23. 38 - Enbiyâ’ 21/105. 39 - Mü’minûn 23/109; Zümer 39/53. 40 - ‘Ankebût 29/56. 41 - Sebe’ 34/13.
  • İsrâ 17/53 Kehf 18/65 Kehf 18/102 Meryem 19/63 Zümer 39/10 Zümer 39/16 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/52 Duhân 44/23 Enbiyâ 21/105 Mü'minûn 23/109 Zümer 39/53 ‘Ankebût 29/56 Sebe' 34/13
• 42 - Fâtır 35/32; Sâffât 37/81, 111, 122, 132; Tahrîm 66/10. 43 - Sâffât 37/171-172; Sâd 38/45. 44 - Zümer 39/17-18. 45 - Zuhruf 43/68-70. 46 - Sâffât 37/40-49.
  • Fâtır 35/32 Sâffât 37/81 Sâffât 37/111 Sâffât 37/122 Sâffât 37/132 Tahrîm 66/10 Sâffât 37/172 Sâd 38/45 Zümer 39/18 Zuhruf 43/70 Sâffât 37/49
• 47 - Yapacağımız bu yorumu değerli meslektaşlarım Prof. Dr. Murat Sülün’e ve Prof. Dr. Mustafa Öztürk’e borçluyum.
• 48 - Bakara 2/260; Âl-i İmrân 3/126; Nisâ’ 4/103; Mâide 5/113; Enfâl 8/10; Yûnus 10/7; Ra‘d 13/28; Nahl 16/106, 112; İsrâ’ 17/95; Hacc 22/11; Fecr 89/27.
  • Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/103 Mâide 5/113 Enfâl 8/10 Yûnus 10/7 Ra‘d 13/28 Nahl 16/106 Nahl 16/112 İsrâ 17/95 Hacc 22/11 Fecr 89/27