Nâzi‘ât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 46 âyetten oluşan ve adını “söküp çıkaranlar” anlamındaki النَّازِعَات en-nâzi‘ât kelimesinden alan Nâzi‘ât sûresi, nüzûl sırasına göre 48, resmi sıralamada ise 79. sûredir.

Nâzi‘ât sûresi ile Nebe’ sûresi, hem iniş sırasına göre, hem de resmî sıralamaya göre peş peşe geldikleri için adeta birbirlerinin devamı gibi bir görüntü vermekte, içerikleri büyük bir benzerlik arz etmektedir. Bu çerçevede her iki surede de Son Saat, kıyamet-âhiret, iyilere ödüller, kötülere azap vs. konular ele alınmakta, muhataplara doğru bir ahiret bilinci kazandırılmak istenmektedir. Sûrenin ilk âyetlerinde, neyi ifade ettikleri hususunda tartışmaların yaşandığı “Söküp çıkaranlara, yavaşça şenlendirenlere, yüzdürdükçe yüzdürenlere, yarıştıkça yarışanlara (yarışta önde olanlara) ve işleri düzenleyenlere yemin olsun!” şeklinde beş sıfata yemin edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Son Saat/kıyâmet ve o esnada yaşanacak korkunç manzaralardan bir demet sunulmakta ve inkârcıların diriltilmeyle ilgili alaycı sözlerine değinilerek, Son Saat’in ansızın geleceği bilgisine yer verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun ile olan mücadelesinden, Hz. Musa’nın ona yönelik tebliğ teklifinden, buna karşılık olarak Firavun’un karşı çıkışlarından ve yaşadığı feci sondan söz edilerek, bu kıssanın derin saygı duymak isteyenler için nice ibretler içerdiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, ibretler kâinat kitabından da verilmeye devam edilerek, konu yeniden Son Saat’e getirilmekte ve mahşerde yaşanacak sınıflandırmanın sonuçları hakkında bilgi verilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Son Saat’in/kıyâmetin vaktinin Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği ilân edilerek, o konuda bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğu şu şekilde beyan edilmektedir:

“Sana o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. Onu bilme konusunda sen nerede olabilirsin ki! Onun sonuyla ilgili bilgi sadece Rabbine aittir. Sen sadece ondan (Son Saat’ten) saygı ile korkanları uyarıcısın. Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

Nâzi‘ât sûresinin 1-14. âyetlerinde beş varlığa yemin edilmekte ve onlara dikkat çekilmekte, sûrenin yeminlerden sonraki âyet grubunda, Son Saat’in dehşet manzaralarından bir kısmı sunularak inkârcıların alaycı sözleri hatırlatılmakta ve beklenen sonun aniden geleceği bildirilmektedir.

a) Yeminler ve Son Saat-Kıyâmet/Âhirette Yaşanacaklar

Yüce Allah sûrenin 1-9. âyetlerinde ne olduklarıyla ilgili çeşitli ihtimallerin zikredildiği beş sıfata yemin etmektedir ki bunlar “söküp çıkaranlar”, “yavaşça şenlendirenler”, “yüzdürdükçe yüzdürenler”, “yarıştıkça yarışanlar (yarışta önde olanlar)” ve “işleri düzenleyenler” şeklinde belirlenmektedir.

Ardından, Son Saat’le ilgili bilgiler bağlamında şu ifadelere yer verilmektedir: “Şiddetli depremin ortalığı sarsacağı, onu diğerlerinin izleyeceği gün, kalpler çarpılmış (gibi) titreyecek, gözleri düşük ve perişan olacaktır.”

ı. Çeşitli Beş Sıfata Yeminler

وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا فَالْمُدَبِّرَاتِ اَمْرًا “Yemin olsun: Söküp çıkaranlara, kolayca çekenlere, yüzdükçe yüzenlere, yarışıp geçenlere, işleri düzenleyenlere ki.”

Buradaki وَالنَّازِعَاتِ ve’n-nâzi’âti kelimesi “çekip çıkaranlara, söküp çıkaranlara yemin olsun”;غَرْقًا ğarkan sözcüğü “boğarak, daldırarak”; وَالنَّاشِطَاتِ ve’n-nâşitâtı kelimesi “kolayca çekip çıkaranlara yemin olsun”; نَشْطًا neştan kelimesi “kolayca çekip alacak şekilde”; وَالسَّابِحَاتِ ve’s-sâbihâti kelimesi “yüzdükçe yüzenlere, hareket ettirenlere, tesbihe neden olanlara yemin olsun”; سَبْحًا sebhan kelimesi “yüzecek şekilde”; فَالسَّابِقَاتِ fe’s-sâbikâti kelimesi “önde olanlara, yarışı önde götürenlere, önde olanlara (yemin olsun)”; سَبْقًا sebkan kelimesi “önde olacak şekilde”; فَالْمُدَبِّرَاتِ fe’l-müdebbirâti kelimesi “tedbir edenler, yürütenler, yerine getirenlere (yemin olsun)”; اَمْرًا emran sözcüğü ise “işi, buyruğu, durumu” demektir.

Burada Yüce Allah’ın beş sıfattan oluşan yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Nâzi‘ât sûresinin bu âyetlerinde dikkatleri Son Saat’e çekmekte, vahyin insana kazandırmayı amaçladığı en önemli bilincin bu hakikatleri hesaba katarak yaşaması olduğunu ifade etmek istemektedir. İlk konu Son Saat/kıyâmet ve dehşetli bazı manzaralarıdır.

Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de “Kur’ân’daki yeminler” konusunu etraflı bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şunu hatırlatmakla yetinelim:

Yeminlerde, mesajın etkili olmasını sağlamak, Araplardaki yemin geleneğini devam ettirmek, yemin edilen varlıkların önemini ortaya koymak gibi gerekçeler söz konusudur. Yeminler, devam eden âyetlerdeki mesajın sıra dışı ve çok önemli olduğunu göstermektedir. Aynı gerekçeler bu sûredeki yeminler için de geçerlidir. Yemin edilen varlıklar çeşitlilik arz etse de, maksat hemen hemen aynıdır.

İlk beş âyette yemin edilen varlıkların neler olduğunun açıkça zikredilmeme nedeni, Kur’ân âyetleri üzerinde düşünmenin bitmemesi gerektiğini göstermek olabilir. Çünkü “kesin anlamı şudur” denemeyeceği için, bu tür âyetler hakkında sözün bitmeyeceğini belirtmekte yarar vardır. Bunların farklı varlıklar mı olduğu, yoksa aynı şeyin değişik özelliklerini mi ifade ettikleri noktasında çeşitli görüşler ileri sürülmektedir.

Biz yemin edilen varlıklar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğu gerçeğinden hareket ederek yorumlar yapmaya çalışacağız. Bu âyet grubundakine benzer yemin ifadeleri Sâffât 37/1-3, Zâriyât 51/1-4, Murselât 77/1-5 ve ‘Âdiyât 100/1-5’te de yer almaktadır.

1. Söküp Çıkaranlar

وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا “Söküp çıkaranlara yemin olsun!”

Sûrenin yemine konu edinilen beş sıfat ifadesinin “ilk” sırada zikredileni “söküp çıkarmak”la ilgilidir.

a) Âlimlerimize göre, bu âyette sözü edilenler “insanların ruhlarını alan melekler”,(1) “ölüm”, “batmakta olan yıldızlar”, “taş gibi sert cisimler veya oklar”dır. Bazı âlimlerimiz, Yüce Allah bunların ne olduğunu açıkça ifade etmediği için maksadın “çöküp çıkaran her şey” olduğu görüşünü benimsemektedirler.(2)

Diğer bazı âlimlerimiz ise, maksadın “kâfirlerin canlarını zorla alan melekler”,(3) “savaşanların atları veya ellerindeki okları” ya da “bütün gezegenler” olduğunu ileri sürmektedirler.(4) Ayrıca maksadın “can alan melekler” veya “can çekişme halindeki canlar” olabileceği de ifade edilmektedir. Buna göre, söz konusu kelimeler, insanların canlarının boğularak alınmasını ifade etmiş olur ki, bu durumda cihâd esnasındaki kuvvetler de devreye girer.(5)

b) Bu kelimenin verdiği anlam hakkında sözünü ettiğimiz ihtimallerden çok farklı olarak, bir de kelimeyi “Kur’ân ve vahiy” ile ilişkilendiren yaklaşım vardır.(6) Buna göre, benzer sıfatların kullanıldığı Sâffât, Zâriyât, Murselât, Nâzi‘ât ve ‘Âdiyât sûrelerinin doğrudan veya dolaylı olarak vahiy ile ilişkisi vardır. Nitelendirileni verilmeyen sıfatlarla başlayan bu sûrelerde de vahye işaret edilmektedir. Bu işaretin “vahyin âyetleri”, “onu getiren melekler”, “onun geldiği peygamberler” ya da “gelen vahyin ona inanan veya onu inkâr eden muhatapları” olması işin özünü değiştirmez.(7)

Bu son yaklaşım doğrultusunda bakıldığında Sâffât sûresinin ilk âyetlerinde “vahyin insanları düzene sokan, kötülüklerden vazgeçirip istikamet sahibi kılan ve uyarmak için peş peşe gelen yönüne” işaret edildiği görülecektir. Zâriyât sûresinin ilk âyetlerinde de “vahyin hidayeti gönüllere saçan, ağır iman yükü taşıyan, kolayca kalpleri fetheden ve ilâhî emirleri paylaştıran yönüne” değinilmektedir.

Kalıbı bu olmasa da, peyderpey indirilen vahiylere veya Kur’ân’ın indiği gönüllere yeminin yer aldığı Vâkı‘a 56/75’teki mevâkı‘ kelimesiyle kastedilen anlam da bu olsa gerektir. Dahası Tekvîr 81/15-18’de, Necm ve Târık sûrelerinin ilk âyetlerinde kastedilen anlamın da vahye dikkat çekmek üzere “Kur’ân” olduğu kanaatindeyiz. Buna göre, en-necm “vahiy parçacıkları”, et-târık ve en-necmü’s-sâkıb da “cehalet karanlıklarını delip geçen vahiy aydınlığı”dır. “Vahy”e necm, yani “yıldız” denmesinin sebebi, karanlıkları aydınlatması olarak ifade edilebilir.

Burada zikrettiğimiz âyet grupları, meselenin olumlu örneklerini oluşturmaktadır. Buna karşılık ‘Âdiyât sûresinin ilk âyetlerinde ise, vahye karşı düşmanlık yapan, etrafına kin ve öfke saçan, sabahlara kadar çatlarcasına kıskançlık histerilerine kapılan, sonuçta ortalıkta düşmanlıklarıyla tozu dumana katan ve Müslümanları can evinden vurmaya çalışan azgınlara, yani vahiy ve hakikat düşmanlarına değinilmektedir.

Yukarıdaki anlamlara uygun olarak Nâzi‘ât sûresinin ilk âyetlerinde de benzer bir durumun olduğunu ve vahiy eksenli bir anlamın kastedilmiş olmasında hiçbir sakınca bulunmadığını belirtmek isteriz. Daha önce naklettiğimiz görüşler arasında bulunan “kâfirlerin canlarının zorla çıkartılması” anlamının dışında, meselenin olumsuz bir tarafından söz edilmediği görülmektedir.

Olumlu bir anlam vermesi doğrultusunda özel bir varlığın isminin zikredilmemesi, söz konusu en-nâzi‘ât sıfatının bu anlamdaki özelliklere sahip bütün varlıkları kapsadığını gösterebilir; buna engel bir durum yoktur. Ancak biz, naklettiğimiz başka bazı kullanımları da dikkate alarak, maksadı vahiy ile yani Kur’ân âyetleri ile ilişkilendiren görüşü benimsemekteyiz.

Bu yaklaşıma âyetin anlamı, “(İnkârcıların yüreklerinden küfrü) şiddetli bir şekilde söküp atan âyetlere veya mesajlara yemin olsun!” şeklini alır.

2. Huzurlu Kılanlar

وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا “Kolayca çekenlere yemin olsun!”

Burada yemine konu edinilen sıfatların “ikincisi” gündeme getirilmektedir. Bunun ne olduğuyla ilgili farklı kanaatler söz konusudur.

a) Buradaki maksat, bir önceki âyette olduğu gibi âlimlerimiz tarafından farklı şekillerde yorumlanmıştır.

Bazıları konuyu yıldızlarla ilişkilendirerek, “yörüngelerinde istikrarlı bir şekilde hareket edenler” anlamını tercih etmiştir.

Ancak, konu daha çok meleklerle ilgili görülmüş ve anlam “müminlerin canlarını yavaşça alan melekler” şeklinde belirlenmiştir. Önceki âyette “kâfirlerin canlarını zorla alan melekler” tercihi öne çıkınca, bu âyette de “müminlerin canlarını yavaşça alan melekler” anlamı haliyle kaçınılmaz olmaktadır.

İlk âyetteki ğark, kâfiri boğarak yani zorla, bu âyetteki naşt ise mümini yavaşça öldürmeyi ifade etmiş olur. Nitekim bu kelimenin, “düğümü yavaşça çözmek, bir yere çıkmak, gönül hoşluğu, şenlik ve bu işi yapanlar” gibi anlamları da vardır.(8) Esasında muttakilerin canlarının melekler tarafından çok temiz ve kolay bir şekilde alınacağı Nahl 16/32’de de beyan edilmektedir.

b) Bizim de tercih ettiğimiz görüşe göre ise, maksat “vahiy” ile yani “âyetler”le ilgili olabilir. Kelimenin anlamlarını verirken de ifade ettiğimiz üzere, bunun “gönül hoşluğu, şenlik” gibi anlamları da vardır. Buradan hareketle, âyette vahyin rahatlatıcı ve şenlendirici özelliğine dikkat çekildiğini düşünmekteyiz.

Anlam, vahyin rahatlatıcı ve yüceltici yönüyle alakalı olunca, ikinci âyette ilk âyetteki mesajın karşıtı veya tamamlayıcısı bir boyut söz konusu ediliyor demektir. Orada “küfrün gönüllerden zorla çıkartılması” manasını tercih edince, bu âyette de “küfrün yerine iman ve rahmet tecellilerinin dolması” anlamı devreye girmektedir.

Bu yaklaşıma göre âyetin anlamı, “yürekleri ferahlatan, ferahlatıcı mesajlarla insan ruhunu şenlendiren (âyetlere veya mesajlara) yemin olsun” şeklini alır.

3. Tesbîhle Buluşturanlar

وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا “Yüzdükçe yüzenlere yemin olsun!”

Bu âyet sûrenin yemine konu edinilen beş sıfat ifadesinin “üçüncüsü”yle ilgilidir.

a) Sûrenin bu âyetinde sözü edilenlerin kimler olduğu konusunda “ölüm”, “kendi yörüngelerinde yüzen yıldızlar”, “gezegenler” veya “gemiler” gibi çeşitli fikirler ileri sürülmektedir.(9) Bu arada, maksadı “melekler”le ilişkilendiren âlimler, insanların ruhlarını alırken meleklerin şefkatli davrandıklarını ve önceki âyete uygun olarak, burada anlatılmak istenenin de bu olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca bu meleklerin farklı olabileceğini beyan ederek, âyetteki maksadın “meleklerin gökten aşağıya hızlı bir şekilde inmeleri” olabileceğini de belirtmişlerdir.(10)

ı. Bu görüş sahipleri, bakış açılarına göre kendilerini haklı görebilirler. Ancak “gökten hızlı inen melek” ile “canları yufka bir şekilde alan melek” tercihleri, zor anlaşılabilecek şeylerdir. Çünkü ikisi çok farklı şeylerdir. Birisi, “hızlı inişi”, diğeri ise “meleklerin can alışı”dır. İki anlam, aynı anda aynı varlıklara ait olamaz.

ıı. Ayrıca, ilk âyetlerdeki varlıkları “can alan melekler” olarak kabul edip, bu âyettekini “gezegenler” şeklinde yorumlamak da, âyetler arasında anlam ilişkisi bakımından derin boşluklar meydana gelmesine neden olmaktadır.

ııı. Konuyu “gemiler”le ilişkili görmenin ise herhangi bir dayanağı yoktur.

b) Elmalılı’nın zikrettiği gibi, buradaki maksadı “ölümden önce doğru bir istikamet belirleyen, nefisle mücadele edip içini dışını temizleyen ve ilâhî bilgilerde yükselen erdemli nefisler” olarak belirlemek de mümkündür. Çünkü bu tip insanlar, şehevî arzularından sıyrılıp mukaddes âlemin hasretini çekerler.

Olgunlukta yükselme mertebelerinde yüzerler; sonra kusurlu ve eksik nefislerin terbiyecisi ve olgunlaştırıcısı olurlar.(11) Bu yorum, diğerlerine göre meseleyi daha anlaşılabilir yapan bir açılıma sahiptir. Demek ki, kelimelerin anlam dünyasından hareket ederek farklı yorumlar yapılabilmektedir.

c) Biz ise, maksadı ilk iki âyettekine uygun olarak, yine “vahiy” ile, vahyin sunduğu ilkelerle ilişkilendirerek açıklamaya çalışacağız. Kanaatimizce maksat, “ilâhî makamdan vahiy hakikatlerinin insanlara indirilmesi”dir.

Çünkü oradan gelen ve müminlerin gönüllerine ulaşan vahiy, daha önce küfürden arındırılmış gönüllerde kolayca yer bulacağı için, onun gelişi bir anlamda vahyin yüzmesi gibi bir şeydir. İlâhî hakikatler, bir taraftan yüzerek insan gönlüyle buluşturulurken, diğer taraftan bu gerçeklerle buluşturulan ve vahye açılan gönüllerin sahipleri de adeta sevinç çığlıklarıyla göğe yükselir gibi bir huzur içerisinde olurlar.

Vahiy ile buluşanlar, hayatlarını onunla şekillendirecekleri için, “tıpkı gecesini vahiy ile inşa edenlerin gündüz işleri ve meşguliyetleri tesbihe döndüğü” gibi, bunların da hayatları adeta “tesbihe” dönmüş olacaktır. Âyetteki kelimelerin anlam alanında aynı kökten türetilen tesbîh kelimesi de vardır. Bu kelime, ilâhî kodlama ile bütün varlıkların tesbîh üzere programlanışını ifade etmektedir.

Vahiy ile inşa olunan gönüllerin sahipleri, hayatlarını doğru değerlerle yaşayacakları için, hem huzurlu bir hayatın sahibi olacaklar, böylece sevinç ve neşe içerisinde bulunacaklar; hem de vahyin şekillendirdiği gönüllerin ve eylemlerin sahipleri olacakları için zamanlarını ve meşguliyetlerini tesbihe dönüştüreceklerdir.

4. Öncü Kılanlar

فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا “Yarıştıkça yarışanlara (yarışta önde olanlara yemin olsun)!”

Bu âyet sûrenin yemine konu edinilen beş sıfat ifadesinin “dördüncüsü”yle ilgilidir.

a) Bunların kimler olduğu konusunda da öncekilerde olduğu gibi “melekler”, “yıldızlar”, “savaş atları” ve “ölüm” gibi fikirler ileri sürülmektedir. Konuyu meleklerle ilişkilendirenler, bunların kâfirlerin ruhlarını cehenneme, müminlerinkini ise cennete götürmek için adeta yarıştıklarını ileri sürmektedirler.(12)

b) Biz önceki âyetlerle uyumlu olarak, bu âyette de vahyin insan hayatındaki etkisine dikkat çekildiğini söylemek durumundayız. Yarışanlar insanlardır; yarıştıranlar da onlara bu bilgileri veren vahiydir, âyetlerdir, yani son mesaj olan Kur’ân’dır.

Kur’ân’daki kullanımlardan hareketle, burada kastedilen anlamın insanlarla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Hayırda yarışmak insanlarla ilişkilidir, meleklerin böyle bir özelliği yoktur. Esasında Vâkı‘a 56/10’da sözü edilenler de insanlardır ve onlar dünyada fedakarlıkta önde oldukları için mahşerde de ödülde önde olacaklardır.

Bakara 2/148’de şu ifadeler yer almaktadır: “Herkesin yöneleceği bir yönü vardır; o halde hayır işlerinde yarışın (hayra koşun). Nerede olursanız olun, Allah sizi bir araya getirecektir.” İşte bu âyet, hayırda yarışmanın insanlardan istenen bir davranış olduğunu ve hayırda yarışanları Yüce Allah’ın bir araya getirip başarılı kılacağını beyan etmektedir.(13) Tevbe 9/100’de belirtildiği üzere, Yüce Allah hicrette öncü davrananlardan ve diğerlerinden razı olacak ve onlara çeşitli ödüller verecektir.

Âyetlerden anlaşılan o ki, hayırda yarışmak, dünyadaki imtihanın bir parçasıdır ve özellikle insanları ilgilendirmektedir. Vâkı‘a 56/10’da ifade edildiği üzere, dünya hayatında imtihan gereği hayırda yarışıp imtihanı önde giderek başaranlar, âhirette ödülü elde etmede de önde olacaklardır.

c) Bir önceki âyette sözü edilen “hayatını sevinç ve huzurlu” bir şekilde geçirip adeta mutluluktan uçanların bir diğer özelliği de burada verilmekte ve bunun fedakârlık gerektiren bir erdem olduğuna dikkat çekilmektedir. Hayatı tesbîhe dönüştürmek için büyük fedakârlıklar gerekir; bunların başında hayırda ve fedakârlıkta önde ve önder olmak gelir. Âyetteki sebkan kelimesi, aslında âyete “hayrın her türlüsünü içeren bir anlam” katmaktadır. Akla gelebilecek ve insanoğlunun elinden gelebilecek bütün fedakârlıklar bu kapsamdadır.

Kur’ân’da “sebep-sonuç ilişkisi” gözetilen bir anlatım metodu vardır. Genellikle “sebep” önce, “sonuç” sonra zikredilirken, bazı âyetlerde bunun tersi de olabilir. İşte burada sonucun önce, sebebin sonra geldiğini düşünmekteyiz. “Sonuç”, bir önceki âyette geçen “vahyin etkisiyle hayatın sevinç ve huzur içerisinde yaşanabileceği”dir; “sebep” ise “hayırda ve fedakârlıkta önde olmak”tır.

5. İşleri Düzene Koyanlar:

فَالْمُدَبِّرَاتِ اَمْرًا “İşleri düzenleyenlere (yemin olsun)!”

Bu âyet sûrenin yemine konu edinilen beş sıfat ifadesinin “beşincisi”yle ilgilidir. Buradaki emr kelimesi tekil olsa da, anlamı cins olarak kabul edilir ve bütün işleri kapsar.

a) Âlimlerimiz önceki âyetlere uygun olarak burada sözü edilenlerin de “melekler” olduğunu belirtmekte ve maksadın, onların kâinat sistemini idaredeki görevlendirilmeleri olduğunu beyan etmektedirler.(14)

b) “Tedbir”den söz eden Nâzi‘ât 79/5’teki الْمُدَبِّرَات el-müdebbirât kelimesi, çoğul olarak gelmekte ve Kur’ân’da sadece burada yer almaktadır. Bu âyete benzer bir ifade Zâriyât 51/4’te de zikredilmektedir. Bu durumda, önceki âyetlerle de irtibat kurarak bu mesajı anlamlandırmak gerekmektedir.

Demek ki, ilâhî emirleri veya prensipleri insanlara ulaştıran veya öğretenler vahyin parçalarıdır; taksim edilen bölümleridir. Zaten bu nedenle, vahiy peyderpey indirilmiş, aralıklarla ve hayatın her alanıyla ilgili temel prensipler getirmiştir. Önceki âyetlerle ilgi kurarak, maksadın vahiy olduğunu ve onun, işleri düzene koyan yapısına dikkat çekildiğini söylemek durumundayız.

Sâffât, Zâriyât ve Murselât surelerinin başında da olduğu gibi buradaki ilk üç âyetteki vâv harfinden sonra son iki âyetin başına fâ/fe harfinin getirilmesinin muhtemel sebebi bu iki âyetteki mesajın bir önceki mesajın sonuçları, yani vahyin etkinliği olmasıdır.

c) Yüce Allah, bütün işleri kendisinin idare ettiğini beyan etmektedir.(15) Dolayısıyla işlerin idare edilmesi anlamında bu kelime tekil olarak sadece Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu durumda, “başka aracı idareciler edinmek” anlamına gelebilecek yaklaşımlar sorunludur. Melekler idare etmezler, onlar verilen görevleri yerine getirirler; çünkü onların farklı yönlere yönlendirebilecekleri hür iradeleri yoktur, kendilerine verilen emirleri aynen yaparlar, asla isyan etmezler.(16)

İşin arka planını bilerek ve önünde nelerle karşılaşılacağından bütünüyle haberdar olarak işlerin yürütülmesi işlemi Yüce Allah’a aittir; bu konuda O’nun başkaca yardımcıları yoktur. “Dikkat edin, bütün yaratma ve yaratılanları idare etme işlemi sadece Allah’a aittir”(17) âyetinde sözü edilen gerçek budur. “Mutlak hükümranlık, sonsuz yönetme işi, mutlak yetki” anlamlarıyla emr kelimesinin ifade ettiği anlam, idarenin Yüce Allah’a aidiyetini ispat için yeterli görülmelidir.

Vahyin Bazı Özellikleri

Yüce Allah, Nâzi‘ât sûresinin ilk beş âyetinde vahyin birtakım özelliklerini gündeme getirerek, onun hayatla nasıl iç içe olduğunu, insanların gönülleriyle ve eylemleriyle nasıl bir birliktelik oluşturduğunu gözler önüne sermektedir.

ı. Vahiy, öncelikle inkârcıların gönüllerindeki küfrü söküp atmakta etkin bir ikna gücüne sahip kılınmıştır. Bu arada mümin gönülleri ferahlatan, ferahlatıcı mesajlarla insan ruhunu şenlendiren ve onu huzurlu kılan yapısı, onun ayrılmaz parçasıdır. Gönüllere etkisi ise fıtrat gereğidir; hiçbir tereddüt içermeden sahibiyle buluşur ve onun vahiy ile buluşan hayat meşguliyetlerini tesbihe dönüştürür.

Vahyin, insanı bu yüce derecelere getirmesi elbette birer sonuçtur; sebebi ise, insanların elden geldiğince fedakârlık yapmalarıdır. Bu önemli ödevin gerekliliğini kendilerine öğretmek, yine vahyin mesaj içerikleri arasında yer almaktadır. Çünkü vahiy, aynı zamanda getirdiği ilkelerle işlerin düzgün idare edilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, vahyin idare ile ilgili yönü üzerinde biraz daha durmak gerektiği kanaatindeyiz.

ıı. “Vahy”in emr kelimesiyle anlam ilişkisine sahip olduğu bir gerçektir.

- Yüce Allah, Dühân 44/1-5’te, apaçık olan ve hakikati açıklayan kitaba, yani Kur’ân’a yemin ettikten sonra, onu mübarek bir gecede, yani Kadir Gecesi’nde indirmeye başladığını belirtmekte ve vahiy ile uyarıda bulunduğunu ifade etmektedir.

Vahyin indirildiği gecede, katından verilen bir emirle her işin ayrıştırılarak bir hükme bağlandığını da belirtmektedir. Böylece “vahiy” ile “işlerin idaresi” arasında bir anlam ilişkisi kurulmaktadır. Yüce Allah, işlerin idaresi vahyin ışığında sürsün diye, kitaplar veya vahiy göndermiş ve peygamberler görevlendirmiştir.

- Benzer şekilde Kadr sûresinde de yer aldığı üzere, meleklerin vahiy indirdiği Kadir Gecesi’nde ve elbette vahyin indirildiği bütün zaman ve mekânlarda, her işle ilgili olarak insanlara bilgiler verilmekteydi. Vahyin indirilmesi, bir anlamda insanların bir işiyle ilgili mesajın gönderilmesi anlamına gelmekteydi.

Vahiy demek iş demek, emir demek, buyruk demektir. İlâhî makamdan gelen vahyin kâinatın işleyişi ve insanın bu işleyişteki konumunu belirlemek diye bir özelliği vardır. Dolayısıyla vahyin söz konusu edildiği her yerde, işleyişten ve ilâhî iradenin sisteme koyduğu ilkelerden ve kararlardan da söz ediliyor demektir.

- Zâriyât sûresinin ilk âyetlerinde de aynı mantık görülmektedir. İndirildiğinde gönüllerdeki hidayet tohumlarını hareketlendiren, ona ağır anlamlar yükleyen, gönüllere kolayca akan, sonunda ilâhî emirleri hayatın her alanıyla ilişkilendiren ve onları taksim eden vahyin bu özelliklerine yemin edilmekte, Kur’ân’ın bu yönüne dikkat çekilmektedir. Aynı mantık Nâzi‘ât’ın ilk âyetlerine de hâkimdir. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

ıı. Şiddetli Sarsıntı

يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ اَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ “O gün o sarsıcı (deprem) sarsacak. (Ardından onu) artçısı takip edecek. Kalpler o gün (korkudan) titreyecek. Gözleri (korkudan) aşağı kayacaktır.”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “gün, o gün”, تَرْجُفُ tercufu fiili “sarsar, sarsacaktır”, الرَّاجِفَةُ er-râcifetü sözcüğü “o sarsıcı şey, deprem”; تَتْبَعُهَا tetbe‘uhâ fiili “onu takip eder, takip edecektir”; الرَّادِفَةُ er-râdifetü kelimesi “sonra gelen, izleyen”; قُلُوبٌ kulûbun kelimesi “kalpler”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; وَاجِفَةٌ vâcifetün sözcüğü “titrer, korkar”;اَبْصَارُهَا ebsâruhâ tamlaması “onun gözleri”; خَاشِعَةٌ hâşi‘atün sözcüğü ise “düşük, yıkılmış, perişan” demektir.

Burada Son Saat’in sarsıntısı ile insanların kalpleriyle gözlerinin korkudan dolayı alacağı korkunç hâl gündeme getirilmektedir.

Vahyin bu beş özelliği ifade edildikten sonra, sıra, yeminlerin gerekçesi olan mesaja getirilmektedir. Bir anlamda, bu hayatın var edilme nedeni olan âhiret bilincinin insanlara kazandırılması gündeme taşınmaktadır. Hayatın düzgün yaşanması için çeşitli emirler verilmesinin ve pek çok ilkenin belirlenmesinin amacı, insanların hem dünyada, hem de âhirette mutlu kılınmasıdır. Bu beş âyetteki ifadelerin gizli cevabı şudur: “Bütün bunlar şahit olsun ki, hepiniz diriltileceksiniz; bundan hiç kimse istisna edilmeyecektir.

1. يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ “O gün o sarsıcı (deprem) sarsacak.” Kur’ân’da Son Saat’in/kıyâmetin sarsıcı özellikleri bağlamında çeşitli âyetler vardır. Bunların bir bölümünü zikretmeden önce, râcifeh kelimesi hakkında bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الرَّاجِفَة er-râcifeh kelimesi, genel olarak “sarsıcı şey” anlamına gelse de, burada özel olarak “Son Saat’in sarsıcılığı”nı ifade etmektedir. “Sarsıcı, deprem” olarak tanıtılan bu kelimenin açılımı Müzzemmil 73/14’te şu şekildedir: “O gün yer ve dağlar şiddetli bir şekilde sarsılacak ve sonunda (devasa) dağlar, kum yığınına dönüşerek eriyip gidecektir.”

Sarsıcı depremle şekillenecek olan Son Saat, bütünüyle sistemin değişim ve dönüşüm geçirmesi anlamında değerlendirilebilir. Bu takdirde Enbiyâ’ 21/30. âyeti de hatırlamak gerekir. Şöyle buyuruyor Yüce Allah: “O nankörler göklerin ve yerin bitişik olduğunu bilmezler mi? Onları biz ayırdık.”

İşte bu âyetteki fatk işlemi “büyük patlama”yı ifade ederken, Son Saat esnasındaki deprem de, muhtemelen o patlamanın ters yönde tekrarlanması anlamına gelebilir. Sözün özü şudur: Son Saat’in sarsıntısı bütün sistemi ilgilendirecek şiddette ve boyutta gerçekleşecektir.

b) Son Saat ve Kıyâmet günü yeryüzünün başka bir yeryüzüne, göklerin de başka göklere dönüşeceği,(18) dağların yürütüleceği, yeryüzünün alaçık görüleceği,(19) dağların paramparça yapılacağı, çukur ve tümsek kalmayıp yerlerinin boş ve dümdüz bırakılacağı,(20) göğün çalkalanacağı,(21) Ay’ın yarılacağı,(22) yeryüzünün şiddetli bir şekilde sarsılacağı, yükseklerin alçalacağı, alçakların yükseleceği ve dağların serpilip toz duman haline geleceği(23) Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.

Ayrıca, Sûr’a ilk üfürülüşte yeryüzünün ve dağların etrafa saçılıp öteye beriye taşınacağı, sonunda birbirine çarpıp darmadağın olacağı ve artık kıyâmet işinin meydana geleceği,(24) göğün erimiş bir maden gibi olacağı, dağların yün gibi atılacağı,(25) güneş ve ayın bir araya getirileceği,(26) yıldızların silineceği, göğün yarılacağı, dağların un ufak savrulacağı bildirilmektedir.(27)

Güneşin katlanıp dürüleceği, yıldızların (kararıp) döküleceği, dağların (savrulup) yürütüleceği, gebe develerin salıverileceği, (kendilerinden korkulan) vahşî hayvanların bir araya toplanacağı, denizlerin kaynatılıp kabartılacağı,(28) yeryüzünün parça parça hale getirileceği(29) ve nihayet yeryüzünün şiddetli bir depremle sarsılıp içindekileri dışarı fırlatacağı(30) ifadeleri, Son Saat ve kıyâmetle ilgili Kur’ân’da yer alan bilgiler arasında yer almaktadır.

c) Bütün bu âyetlerde ifade edilen gerçeklik doğrultusunda, Nâzi‘ât 79/6. âyetin anlamı “Son Saat gerçekleştiğinde” yaygın ifadeyle “kıyâmet koptuğunda” demektir; bir anlamda maksat, Yüce Allah’ın Son Saat olayını büyük bir gerçeklik olarak sunması ve kullarını ona karşı uyarmasıdır. Buradan hareketle âyette sözü edilen sarsıntının “Sûr’a ilk üfürüş” olduğunu söylemek durumundayız.

Demek ki er-râcifeh kelimesi, tıpkı es-sayhah “şiddetli gürültü, zelzele”, es-sâhhah “çığlık, gürültü”,(31) el-vâkı‘ah “meydana gelen büyük olay”,(32) el-hâkkah “gerçekleşen hakikat”(33) ve el-kâri‘ah “çarpıp gelen şey”(34) gibi Son Saat’in isimlerinden biridir, diyebiliriz.

2. تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ “(Ardından onu) artçısı takip edecek.” Bu âyette, önceki âyette sözü edilen sarsıntının devam edeceğiyle ilgili mesaj dile getirilmektedir.

a) Konuyu böyle yorumlayanlar, önceki âyetteki er-râcifeh kelimesini “gürültü”, Kur’ân’da sadece burada geçen الرَّادِفَة er-râdifeh sözcüğünü ise “bizzat deprem, yani kıyâmet” olarak kabul etmektedirler. Bu durumda her iki âyeti, Sûr’a ilk üfürülüş ve yaşanacak felaketler şeklinde anlamak gerekir. Ayrıca ilk âyeti “yeryüzünün”, ikincisini ise “gök cisimlerinin sarsıntısı” olarak alıp meseleyi yine Sûr’a ilk üfürülüş ile ilişkilendirenler de vardır.

b) Bu âyette, mahşer için Sûr’a ikinci kez üfürme anlamı da söz konusu olabilir. Devam eden âyetlere bakıldığında âyetten maksat, diriltilmeye kadar geçecek süreçte yaşanacakları ifade etmektir.(35) Buna göre, sarsıntı bir tane olmayacak, çeşitli şekillerde devamı gelecektir; ta ki Sûr’a ikinci kez üfürülünceye kadar. İşte hem o sarsıntılar hem de Sûr’a ikinci kez üfürülüş bu kelime ile ifade edilmiş olmaktadır.

c) Burada bu vesileyle hatırlanması gereken bir başka gerçeklik de şudur: Yüce Allah’ın bütün bu işleri yaptırması, bizim anladığımız türden zaman kavramlarıyla izah edilemez. Çünkü zaman için vazgeçilmez olan “Güneş ve Dünya” da, bu sistemdeki varlıklarını kaybedip değişim ve dönüşüme tâbi tutulacaklardır. Bu nedenle, onlarla ilişkilendirerek kullandığımız zaman kavramları, Son Saat/kıyâmet esnasında anlamını kaybedecektir.

Bu vesileyle “acaba Son Saat/kıyâmet ne kadar sürecek?” gibi bir soru sorulacak olsa, Yüce Allah adeta bunun cevabı sadedinde şöyle buyurmaktadır:

“Bizim emrimiz ise sadece göz açıp kapamak gibi bir anlık iştir”,(36)

“Son Saat’in (kıyâmetin) gelip çatması sadece bir göz açıp kapamak gibi veya daha da kısa bir zamanda meydana gelecektir.”(37)

Yukarıda saydığımız pek çok âyette verilen bilgilerin gerçekleşme süresini anlamak için, mevcut zaman kavramlarını kullanmak doğru, yeterli ve anlamlı değildir.

3. قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ “Kalpler o gün (korkudan) titreyecek. Gözleri (korkudan) aşağı kayacaktır.” Nâzi‘ât sûresinin bu âyetinde Yüce Allah kıyâmetin dehşeti nedeniyle bütün kalplerin ürpereceğini ve korkudan titreyeceğini ifade etmektedir.

Bu yoruma göre, bu ve önceki iki âyette Sûr’a ilk üfürülüşte yaşanacaklar bildiriliyor demektir. Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de sözü edilen “Sûr’a üfürüldüğünde Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkes düşüp bayılacaktır” ifadesi, Sûr’a ilk üfürüşle ilişkilendirilince maksadın bu âyette dikkat çekilen korku olduğu anlaşılmaktadır.

Diğer bir ihtimale göre ise, yaşanacak korku ve ürperti, Sûr’a ikinci üfürüşle ilgilidir ve burada artık mahşer yargılaması için huzura getirilecek kişilerin derin korkusu ifade edilmiş olmaktadır. Bu sahne, diriltilme işleminden sonra, ancak yargılamanın hemen öncesinde kabul edilmelidir. Âyetle ilgili her iki görüş de doğru olabilir.

4. اَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ “Gözleri (korkudan) aşağı kayacaktır.” Burada sözü edilen durum, tıpkı önceki âyette olduğu gibi bir görüşe göre Son Saat esnasında yaşanacaklarla, diğer görüşe göre ise mahşerle ilgilidir.

Kıyâmet / Mahşer İnsanları Nasıl Etkileyecek?

Son Saat/kıyâmet denilen müthiş deprem nedeniyle, kâinattaki bütün varlıklar derin bir etkileşim, değişim ve dönüşüm geçirmek durumunda kalacağı için, bundan insanların etkilenmemesi elbette düşünülemez.

Zaten devasa dağlar gibi büyük kütlelerin, bütünüyle yeryüzünün veya sayısını ve şeklini bilemediğimiz çok büyük gök cisimlerinin bile darmadağın olacağından Kur’ân’da söz edilmesinin asıl amacı, insanın bilinçlendirilmesi ve inkâr edenlerin inkârlarından vazgeçirilmesinin sağlanmasıdır. Maksat, insanla ilgili olunca, elbette Kur’ân’da bu anlamda bilgilerin bulunması kaçınılmazdır.

Konuyu ister Son Saat, isterse mahşerle ilgili olarak ele alalım, insanların korkudan kaynaklanan değişik yüz ifadelerinin ve derin gönül yaralanmalarının olacağı anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili bir kısım örneği hatırlatmakla yetineceğiz.

Sarsıntının şiddetiyle her emziklinin emzirdiğini terk edeceği, her gebenin yükünü düşüreceği, sarhoş olmamasına rağmen insanların sarhoş olarak görüleceği,(38) Sûr’a ilk üfürülüşte göklerde ve yerdekilerin bayılıp düşeceği,(39) gözlerin kamaşacağı,(40) dehşetten donup kalacağı ve suçluların başlarını dikerek koşacağı,(41) özellikle inkârcıların gözlerinin yuvalarından adeta fırlayacağı,(42) zillete bürünmüş bir halde yılgın ve bitkin gözlerle(43) savrulmuş çekirgeler gibi mezarlarından kalkacağı,(44) sonunda insanların yayılmış pervaneler gibi olacağı,(45) Kur’ân’da konuyla ilgili haber verilen durumlardandır.

Tâhâ 20/108’de “mahşerde insanların seslerinin kısılmış olacağı” ifade edilmekte, Nûr 24/37’de “kıyâmet veya mahşer günü için yüreklerin ve gözlerin (dehşetten) ters döneceğinden bahsedilmekte, yaşanacak felaketin büyüklüğü” ortaya konulmaktadır. Aynı şekilde “Yüreklerin, sahibini adeta boğarcasına gırtlağa dayanacağı dehşet gününe karşı insanları uyar” mealindeki Mü’min 40/18’de de, benzer korkunç bir manzaraya dikkat çekilmektedir.

Kâf 50/22’de “o gün mahşerden gaflette olanların perdelerinin açılacağı ve gözlerin çok keskin bir şekilde her şeyi göreceği”nden söz edilmesi de, dolaylı olarak muhataba gözdağı vermekte ve o günün dehşetini gözler önüne sermektedir. Ayrıca Şûrâ 42/45’te, “cehennemliklerin ateşe sunulurken zilletten iki büklüm bir halde, feri kaçmış gözlerle ve kaçamak bakışlarla etrafı süzeceği” belirtilmektedir.

Ğâşiye 88/2-4’te, “mahşerde bazı yüzlerin zillet içinde perişan ve umutsuz bir halde yıkılmış, eli kolu dökülmüş, tarifi imkânsız bir ateşi boylayacağı”ndan söz edilmekte ve manzaranın dehşeti ortaya konulmuş olmaktadır.

b) İnkârcıların Alaycılığı ve Korkunç Akıbetleri

Yüce Allah sûrenin 10-14. âyetlerinde mahşerdeki diriltilmeyi inkarla ilgili olarak söyledikleri şu cümleleri aktarmaktadır: “(Öldükten sonra biz, dünyadaki) eski halimize döndürüleceğiz, öyle mi? Hem de çürümüş kemik olduktan sonra? (Desenize) o zaman bu, ziyanlı bir dönüş olur! derler.”

Ardından, “(Oysa) bu dönüş, sadece bir seslenmeye bakar. Birdenbire kendilerini mahşerde buluverirler” beyanı onların inkarının ne kadar yersiz olduğunu ortaya koymakta, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine gönderme yapılmaktadır.

ı. Diriltilmeyle Alay Etmeleri

يَقُولُونَ ءَاِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحَافِرَةِ ءَاِذَا كُنَّا عِظَامًا نَخِرَةً قَالُوا تِلْكَ اِذًا كَرَّةٌ خَاسِرَةٌ “(İnkârcılar) ‘Çürümüş kemik olunca mı, çukurda (mezarda) daha önceki hâlimize mi döndürüleceğiz’ derler. ‘O takdirde, o (diriltiliş) zararlı bir dönüş olur!’ derler.”

Buradaki يَقُولُونَ yekûlûne fiili “derler ki, (şöyle) diyorlar”;ءَاِنَّا einnâ sorusu “bizler (şöyle) mi olacağız”; لَمَرْدُودُونَ lemerdûdûne ifadesi “elbette döndürülenler (mi olacağız)”; فِي الْحَافِرَةِ fi’l-hâfirati sözcüğü “çukurda, kabirde, geride”; ءَاِذَا كُنَّا eizâ künnâ sorusu “biz (şöyle) olduğumuz zaman mı”; عِظَامًا ‘ızâmen kelimesi “kemik”; نَخِرَةً nehıraten sözcüğü “çürümüş, göz göz olmuş”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; تِلْكَ tilke edatı “o, o dönüş”; اِذًا izen edatı “o takdirde, öyleyse”; كَرَّةٌ kerratün kelimesi “tekrar, geri dönmek”; خَاسِرَةٌ hâsiratün sözcüğü ise “ziyanlı, zararlı” demektir.

Bu âyetlerde Yüce Allah, inkârcıların öldükten sonra diriltilmeye karşı tutumlarını bize aktarmaktadır.

Yüce Allah, kıyâmet veya mahşerle ilgili bu korkunç gerçekleri haber vermesine rağmen, inkârcılar çeşitli alay cümlelerini dile getirmeye devam etmekteydiler. İşte onlardan bir kısmına burada değinilmektedir. Yüce Allah, onların alaylarını başlarına yıkacak şekilde ve kısa ifadelerle, onlara hak ettikleri sonu hatırlatmayı tercih etmektedir.

1. يَقُولُونَ ءَاِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحَافِرَةِ “(İnkârcılar) ‘Çukurda (mezarda) daha önceki hâlimize mi döndürüleceğiz’ derler.” Kullanılan kelimeler itibariyle, kastedilen anlamda bazı farklılıklar olabilmektedir. Buna göre Kur’ân’da sadece burada zikredilem الْحَافِرَة el-hâfirah kelimesine, eğer “kabir, çukur” anlamı verilirse “Biz kabirlere geri mi döndürüleceğiz?” anlamı söz konusu olur.

Şayet ilgili kelimeye, “gelinen önceki yer” anlamı verilirse, bu defa da “Biz eski halimize ve dünyaya geri mi döndürüleceğiz?” mesajı söz konusu olur. Her iki durumda da ifade edilmek istenen şey, öldükten sonra diriltilmeye inanmakla ve doğal olarak buna inananlarla alay edilmesidir.

Kur’ân’da, mahşerdeki diriltilme konusunda oldukça fazla âyet yer almaktadır.(46) Zaten önceki âyet grubunda ve daha pek çok âyette kıyâmet ve âhiretle ilgili bilgi verilmesinin nedeni de, inkârlarının deşifre edilmesi ve diğer insanların aynı hataya düşmelerinin engellenmesidir.

2. ءَاِذَا كُنَّا عِظَامًا نَخِرَةً “(Devamla) ‘Çürümüş kemik olunca mı?’ derler.” Mekkeli müşrikler âhirete inanmadıkları için, inanmama gerekçelerini kendilerince belirlemeye çalışmış, konuyu kemiklerle ilişkilendirmiş ve bu tür bir diriltilmeyi alay konusu edinmişlerdi.(47)

Müşrikler sadece “kemik” anlamına gelen عِظَام ‘ızâm kelimesini kullanmakla yetinmemişler, bu âyette de olduğu üzere, Kur’ân’da sadece burada zikredilen نَخِرَةً nehıraten sözcüğü gibi kemiğin bazı niteliklerini ve benzer kelimeleri de dile getirmişlerdir. Ramîm “çürümüş, toza toprağa karışmış”,(48) rufât “toz toprak olmuş”(49) ve türâb “toprak”(50) gibi kelimeleri de özellikle kullanmak suretiyle, kemiklerin bile un ufak, toz toprak olduğunu söyleyerek, diriltilmenin imkânsız olduğunu belirtmek istemişlerdir.

Kendilerince, diriltilmeyi inkârda mantık üretmişler ve insan vücudundaki en sert yapıları örnek vererek, “hani belki vücudun et, kas gibi kısımları diriltilebilir, bu kolay olabilir; ama kemiklerin diriltilmesi, üstelik toza toprağa karıştıktan sonra bunun gerçekleşmesi mümkün değil” demeye getirmişlerdir.

Kâf 50/3’te de açıkladığımız üzere, pek çok âyette müşriklerin “kıyâmeti ve mahşeri, yani diriltilmeyi inkâr ettikleri” beyan edilmektedir.(51) Meselâ Vâkı‘a 56/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince biz ve önceki atalarımız (tekrar) diriltileceğiz (öyle) mi!?” Onlar bu ve benzer sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alay içerikli sorularıyla vurgulamışlardır.

Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “toprak olmak” ve “kemik kalmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de dile getirdikleri üzere, kemiklerin bir daha bir araya getirilemeyeceğini zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı. “Bu, akla uzak bir dönüştür” sözleri bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir. Bir şeyi uzak görmek onu inkâra en yakın görme halidir.

3. قَالُوا تِلْكَ اِذًا كَرَّةٌ خَاسِرَةٌ “(İnkârcılar) ‘O takdirde, o (diriltiliş) zararlı bir dönüş olur!’ derler.” Âyetin başındaki قَالُوا kâlû “dediler” fiilini, kıyâmette gerçekleşeceği için “derler” şeklinde geniş zaman olarak tercüme ettik. Yüce Allah, inkârcı nankörlerin kıyâmet ve âhiretle ilgili duygu ve düşüncelerini kendi ifadelerini kullanarak bizlere hatırlatmakta, Nebe’ 78/30’da da dile getirdiği üzere, âhirette azabın arttırılmasının gerekçelerini sıralamaktadır.

Müşriklerin bir bölümü kıyâmet ve âhiret konusunda diğerlerinden farklı bir inanca sahiptiler; hepsi âhireti inkâr etmiyordu; içlerinden bazıları, bu konuda kesin kanaate sahip olmadıklarını ve bu noktada tereddütleri bulunduğunu belirtiyorlardı.(52) Bu gerçekten hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kastedilen anlamın, bu tür kişilere ait olabileceğini de göz önünde tutmak mümkündür.

Söylemek istediğimiz husus, bu son cümlenin mutlak inkârcılara ait değil de, bu tür tereddütlü kişilere ait olabileceği ihtimalini hatırlatmaktır. Zayıf da olsa böyle bir ihtimalin bulunduğunu düşünmek gerekir.

Bağlam dikkate alındığında elbette son üç âyette dile getirilen hususların inkârcı, azgın ve alaycı nankörlere ait olduğunu söylemek durumundayız. Mutaffifûn 83/29-32’de ifade edildiğine göre, inkârcı suçlu zalimler, âhiretteki diriltilmeye ve hesaba çekilmeye inananları her gördüklerinde onlara gülmüş, özellikle yanlarına gittiklerinde kaş göz hareketleri yaparak kendilerini küçümsemeye çalışmışlardı. Bu arada kafadarlarının yanına döndüklerinde de yaptıklarından övünüp eğlenmişlerdi. Dahası, müminleri gördükleri zaman “bunlar şaşkın ve sapıktırlar” suçlamasında bulunmuşlardı.

Hümeze sûresinin ilk âyetinde, insanları diliyle çekiştiren, kaş göz hareketleriyle alay içerikli hareketler yapanların da aynı tip inkârcılar olduğunu söylemekte yarar vardır.

İşte Yüce Allah, bu inkârcıların âhiret ve mahşer konusundaki duyarsız tutumlarını ifade bağlamında önce “Yeniden eski halimize mi döndürüleceğiz?” cümlelerini, peşinden de “Ne yani, bu un ufak, toz toprak olmuş kemikler de mi diriltilecek?” sözlerini aktarmaktadır. En sonunda bu inkârcılar, “(Desenize) o zaman bu, ziyanlı bir dönüş olur!” diyerek alay ve inkârlarını olabilecek en yüksek noktaya, yani zirveye çıkartmışlardır.

İnkârcılıkta sınır tanımayan bu insanların alay edici cümleleri öylesine ileri bir boyut kazanmıştı ki, Yüce Allah, bunlara karşılık kıyâmet ve mahşerle ilgili pek çok manzara ortaya koymaktadır. İnkâr ve alay çok olunca hatırlatmalar ve uyarılar da o kadar fazla olabiliyor.

Yüce Allah’ın bu tür inkârcılarla ilgili olarak, Kur’ân’da ve özellikle de Mekke dönemi sûrelerinde niçin bu kadar ısrar ettiği ortaya çıkmaktadır. İnkâr derin, yaralayıcı, etrafı, özellikle de müminleri rahatsız edici ve çok boyutlu olduğu için, uyarı ve hatırlatmalar da aynı oranda yoğun ve korkutucu olmaktadır.

ıı. Çığlık Çığlığa Kalmaları

فَاِنَّمَا هِيَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ “(Oysa) bu dönüş, tek bir ses(e bakar).”

Âyetteki فَاِنَّمَا هِيَ fe innemâ hiye ifadesi “muhakkak ki o (sarsıntı) sadece ve sadece (şundan ibarettir)”; زَجْرَةٌ zecratün kelimesi “gürültü, çığlık”; وَاحِدَةٌ vâhıdetün sözcüğü ise “tek, bir tek” demektir.

İnkârcılar alay dolu sözlerini söyledikten sonra, hem bunlara bir cevap niteliğinde, hem de yaşanacak felâketi haber vermek üzere Yüce Allah, aslında onların beklediği şeyin tek bir çığlık ve gürültüden ibaret olduğunu haber vermektedir.

1. Burada sözü edilen gürültü ve çığlık, Yâsîn 36/49’da da geçen “sayha-i vâhıde”dir; bir anlamda bu, Sûr denilen boruya “ilk üfürülüş”tür.(53) Zaten Nâzi‘ât 79/6 ve 7’deki râcifeh ve râdifeh’i de benzer şekilde yorumlamaya çalışmıştık. Bir kez de Sâffât 37/19’da zikredilen زَجْرَة zecrah kelimesi “gürültü, çığlık” manasına gelmektedir.(54)

2. Âyetlerin indirildiği dönemde yaşayanların Son Saat’in bu çığlığını duymayacağı, dolayısıyla bu tehdidin onları ilgilendirmediği gibi bir kanaat oluşabilir. Bu fikri şöyle cevaplandırmamız mümkündür:

a) Öncelikle, her insanın ölümü esnasında yaşayacağı şeyler aynı değildir. Nitekim inkârcıların ölümleri esnasında büyük felâketler yaşayacakları, meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına vuracağı, Kur’ân’da beyan edilmektedir.(55) Durum böyle olunca, bu tip insanların ölümleri anında, en azından kendileri için benzer bir kıyâmeti yaşadıklarında şüphe yoktur. Dünyada yaşamakta olanlar bunu hissetmese de, Yüce Allah işin böyle gerçekleşmekte olduğunu haber vermektedir.

b) Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de belirtildiğine göre, Son Saat esnasında göklerdekilerin ve yerdekilerin olayın dehşetinden dolayı düşüp bayılacakları beyan edilmektedir. Buradan hareketle, daha önce bedeni ölmüş kişilerin de Son Saat dehşetini ruhlarıyla duyup hissedecekleri anlaşılmaktadır. Yüce Allah, ilgili âyetlerde “diledikleri hariç”, herkesin bundan etkileneceğini beyan ederek, bu dehşeti inkârcılar için bir gözdağı ve hakikate geri dönmek için bir fırsat olarak sunmaktadır.

Kişinin kıyâmeti uzak görmesinin hiçbir anlamı yoktur; çünkü onun yakın olduğu Kur’ân’da belirtildiği gibi,(56) insanların kendilerinden uzak sandıkları o büyük günü Yüce Allah “yakın” diye tanıtmaktadır.(57) Dahası, hafife ve alaya aldıkları azap için de Nebe’ sûresinin son âyetinde “yakın azap” ifadesini kullanarak gerekli bilgilendirmeyi yapmaktadır.

Zaman kavramının göreceliliğinden hareketle, insanların her türlü azaba her an yakın oldukları bilinmelidir. İnsan ne zaman öleceğini bilemeyeceği için,(58) herkes ölüme ve hak edenler de yargı sonrası azaba yakın durumdadır. Ölen kişi için zaman veya saat artık durdurulmuştur; bir daha çalışma zamanı kıyâmet-âhiret sürecidir. Bu nedenle azabı uzak görmek doğru bir yaklaşım değildir. İnkârcıların bir bölümünün sıkıntısı daha dünyadayken de başladığı için, kıyâmeti veya tehdit edilen azabı onların görmeyeceği fikri doğru değildir.

c) Bu âyetler, aynı zamanda bütün zamanların insanlarına yönelik bir bilgilendirme olarak da anlaşılmak durumundadır. Hedef, sadece Mekkeli müşriklerin uyarılması ve kendilerine gözdağı verilmesinden ibaret değildir. O dönemde ve kıyâmete kadar yaşayacak bütün insanlar, bu âyetlerin muhatabıdırlar ve herkes bu âyetlerdeki mesaj ve uyarılara kulak vermek durumundadır; aksi takdirde, son pişmanlığın fayda vermeyeceği herkesin malumudur.

ııı. Kendilerini Mahşerde Bulmaları

فَاِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ “Bir de bakarsın ki onlar mahşerdedir.”

Âyetteki فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; بِالسَّاهِرَةِ bi’s-sâhirati kelimesi ise “ıssızlığa atılmak, açıkta kalmak, açıkta” demektir.

Yüce Allah, burada bir önceki âyette sözü edilen Son Saat’in veya mahşerin dehşetinin insanda meydana getireceği etkiyi ortaya koymaktadır.

Râzî’nin de dediği gibi, aşırı korkudan dolayı insanın uykusu kaçacak ve kendisini derin bir korku kaplayacaktır. Çarpılmış kalpler ve yıkılmış gözlerin sahibi olan bu tip insanlar, mahşerde daha korkunç bir âkıbeti yaşayacakları için, gözleri adeta fal taşı gibi açılacaktır.

Âyetin başındaki فَاِذَا fe izâ ifadesindeki فَ fâ/fe harfi cevâbiye veya cezâiyye manasına gelirken, اِذَا izâ edatı da mufâca‘a yani “anilik” manası vermektedir. Bu nedenle tercih edilen kullanım gereği, söz konusu halin hemen yaşanacağı ifade edilmiş olmaktadır. Esasında Kâf 50/44’te “o gün yeryüzünün süratli bir şekilde yarılacağı”ndan, Me‘âric 70/43’te “insanların kabirlerinden hızlı bir şekilde çıkacakları”ndan ve nihayet Yâsîn 36/51’de ise “hızlıca Rablerine koşmaları”ndan söz edilmekte, konuyla ilgili bütün âyetler birbirini tamamlar mahiyette manalar vermiş olmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan السَّاهِرَة es-sâhirah kelimesi “ıssızlığa atılmak, açıkta kalmak, dümdüz, ıssız yer, uyanık göz, açık yeryüzü, meydan, gözleri açılarak apaçık mahşer yerinde buluşmak”(59) demektir ki bağlam gereği maksat insanların kendilerini mahşerde bulmasıdır. Âyeti “Onlar kendilerini orada yalnız bir halde bulacaklar” veya “Onlar orada gerçeği anlayacaklar” şeklinde de yorumlamak mümkündür. Buna göre, insanların mahşerdeki yalnızlığı ve gerçeği fark edişleri dile getirilmiş olur.

Her iki durumda da maksat, insanların kendilerini mahşer alanında bulması ve yaşayacakları sıkıntının meydana getireceği derin oluşumları ortaya koymaktır. Bu durum, doğrudan olmasa bile, dolaylı olarak insanların mahşer için diriltilmesini ifade etmektedir. Evrensel olarak, bu gerçekle herkesin yüzleşeceği mesajını anlayabileceğimiz gibi, âyette özellikle inkârcılara yönelik bir tehdit ve gözdağının bulunduğunu da söyleyebiliriz.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXXI, 27. 2 - Örnek için bk. Taberî, age., XXX, 27-28. 3 - Semerkandî, age., III, 541. 4 - Zemahşerî, age., IV, 679; Kurtubî, age., XIX, 124. 5 - Yazır, age., VIII, 509-510.
• 6 - Bu ve devam eden dört âyetteki vahiy içerikli yorumları Mustafa İslâmoğlu’nun açılımına borçluyum. 7 - İslâmoğlu, age., s. 1292’de 2. not.
• 8 - Yazır, age., VIII, 510.
• 9 - Taberî, age., XXX, 30. 10 - Râzî, age., XXXI, 27-28; Kurtubî, age., XIX, 126.
• 11 - Yazır, age., VIII, 511.
• 12 - Râzî, age., XXXI, 29; Yazır, age., VIII, 511.
• 13 - Benzer âyetler için bk. Mâide 5/48; Mü’minûn 23/61; Fâtır 35/32.
  • Mâide 5/48 Mü'minûn 23/61 Fâtır 35/32
• 14 - Taberî, age., XXX, 31; Semerkandî, age., III, 542; Râzî, age., XXXI, 30; Yazır, age., VIII, 511.
• 15 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5. 16 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 17 - A‘râf 7/54.
  • A‘râf 7/54
• 18 - İbrâhim 14/48. 19 - Kehf 18/47. 20 - Tâhâ 20/105-107. 21 - Kehf 18/99-100; Tûr 52/9. 22 - Kamer 54/1. 23 - Vâkı‘a 56/3-6. 24 - Hâkka 69/13-15. 25 - Me‘âric 70/8-9; Kâri‘a 101/5. 26 - Kıyâmet 75/8. 27 - Murselât 76/8-10.
  • İbrâhîm 14/48 Kehf 18/47 Tâhâ 20/107 Kehf 18/100 Tûr 52/9 Kamer 54/1 Vâkı‘a 56/6 Hâkka 69/15 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Kıyâmet 75/8 İnsân 76/10
• 28 - Tekvîr 81/1-7. 29 - Fecr 89/21. 30 - Zilzâl 99/1-2.
  • Tekvîr 81/7 Fecr 89/21 Zilzâl 99/2
• 31 - ‘Abese 80/33. 32 - Vâkı‘a 56/1. 33 - Hâkka 69/1-3. 34 - Kâri‘a 101/1-3.
  • ‘Abese 80/33 Vâkı‘a 56/1 Hâkka 69/3 Kâri‘a 101/3
• 35 - Yazır, age., VIII, 512.
• 36 - Kamer 54/50. 37 - Nahl 16/77.
  • Kamer 54/50 Nahl 16/77
• 38 - Hacc 22/2. 39 - Neml 27/87; Zümer 39/68. 40 - Kıyâmet 75/7. 41 - İbrâhim 14/42-43; Kamer 54/8. 42 - Enbiyâ’ 21/97. 43 - Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 44 - Kamer 54/7. 45 - Kâri‘a 101/4.
  • Hacc 22/2 Neml 27/87 Zümer 39/68 Kıyâmet 75/7 İbrâhîm 14/43 Kamer 54/8 Enbiyâ 21/97 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Kamer 54/7 Kâri‘a 101/4
• 46 - En‘âm 6/29; Hûd 11/7; İsrâ’ 17/49, 98; Nahl 16/38; Mü’minûn 23/35, 37, 82; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/16, 53; Câsiye 45/24; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47. 47 - İsrâ’ 17/49, 98; Mü’minûn 23/35, 82; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47; Kıyâmet 75/3.
  • En‘âm 6/29 Hûd 11/7 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Nahl 16/38 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Câsiye 45/24 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47 Kıyâmet 75/3
• 48 - Yâsîn 36/78. 49 - İsrâ’ 17/49, 98. 50 - Mü’minûn 23/25, 82; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47.
  • Yâsîn 36/78 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/82 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47
• 51 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 52 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 53 - Neml 27/87; Zümer 39/68. 54 - Abdülkâdir er-Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, s. 211. 55 - En‘âm 6/93; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27.
  • Neml 27/87 Zümer 39/68 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27
• 56 - Nahl 16/77; Enbiyâ’ 21/1; Kamer 54/1, 50. 57 - Me‘âric 70/6-7.
  • Nahl 16/77 Enbiyâ 21/1 Kamer 54/1 Kamer 54/50 Me‘âric 70/7
• 58 - Lokmân 31/34.
  • Lokmân 31/34
• 59 - İbn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, II, 476; Ezherî, Mu‘cemu Tehzîbi’l-Lüğa, II, 1784-1785; Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, s. 217; Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 232; Yazır, age., VIII, 514.