Fecr Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “sabah” anlamındaki الْفَجْر el-fecr kelimesinden alan Fecr sûresi, inişe göre 11, resmî sıralamada ise 89. sûredir.

Fecr sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Ğâşiye sûresiyle anlam ilişkisi içindedir. Bu bağlamda “kıyamet- âhiret sürecine dikkat çekme, dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağı ve en büyük azabı O’nun yapabilmesi” gibi ortak konular zikredilebilir.

Fecr sûresinde öncelikle “Fecr’e, on geceye, çift (varlıklar)a, Tek olana ve gelip geçen geceye yemin olsun ki, bun(lar)da her akıl sahibi için bir yemin (değeri) var, (değil) mi?” şeklinde çeşitli zaman dilimlerine yemin edilerek, sağlam akıl sahibi olanlar için bütün bunlarda çok önemli şahitliklerin bulunduğu hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, insanın sapabileceği ifade edilerek, bu husus, ‘Âd, Semûd ve Firavun şeklinde üç kavmin örnekliğinde dile getirilmekte, bunların birer bozguncu olarak yaşadıkları beyan edilmekte ve muhataplar uyarılmaktadır.

15. âyetten itibaren, “Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti (beni ihmal etti)’ der(ler) “ifadeleri gereği nankörlerin veya Yüce Allah’ı hesaba katmayanların nasıl bir yanılgı içerisinde oldukları, malı tüketme biçimlerinden örnekler verilerek sunulmakta, yetimlerin ve yoksulların gözetilmemesi temel sorun olarak belirlenmektedir.

23. âyetten itibaren, “Hayır, (hayır bu yaptıklarınız doğru değil); yeryüzü parça parça dökülüp dağıldığı, melekler saf saf dizili iken Rabbin(in yargılama emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?)” ifadesi gereği insanoğlunun mahşerde gerçeği fark edeceği, ancak bunun hiçbir işe yaramayacağı ve çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı belirtilerek, dünya hayatında Yüce Allah’ı hesaba katmayanları acı bir azabın beklediği, öyle bir azabı O’ndan başka hiç kimsenin yapamayacağı bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda, çift yönlü bir mesaj içerecek şekilde hem Yüce Allah’a güvenerek hayatı O’nun istediği gibi yaşayanlara müjde, hem de sahte huzura aldananlara yönelik şöyle bir uyarı bulunmaktadır: “Ey huzurlu insan! Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”

Sûrenin bu âyet grubunda genel olarak insanın yaratılış özelliklerine dikkat çekilmektedir. Burada hitabın olumsuz davranış sahiplerine yönelik olması da kuvvetle muhtemeldir. Ardından konu “ekonomi”, “ikram”, “yetimin gözetilmesi”, “yoksulun doyurulmasının teşviki” ve “tutkuya dönüşen mal sevgisi” olarak belirlenmektedir. Yüce Allah, önce, yapılmayan iki görevi, ardından da yapılan iki yanlışı gündeme getirmektedir.

a) Nankör İnsanın Yanlış Değerlendirmeleri

Yüce Allah sûrenin 15-16. âyetlerinde insanoğlunun fucûr kısmına veya inkarcı-duyarsız insan tipine dair bir tahlile yer vermekte, bu bağlamda inkarcı nankör insan tipinin Allah hakkında dile getirdiği haksız ifadeleri şu şekilde gündeme getirmektedir:

“Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti’ der(ler).”

ı. Nimetlendirilince İkram İtirafı

فَاَمَّا الْاِنْسَانُ اِذَا مَا ابْتَلٰيهُ رَبُّهُ فَاَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبّ۪يٓ اَكْرَمَنِ “İnsana gelince, Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde ‘Rabbim bana ikram etti.’ der.”

Âyetteki فَاَمَّا الْاِنْسَانُ fe emme’l-insânu kelimesi “insanoğluna, nankör insana gelince”;اِذَا مَا ابْتَلٰيهُ izâ me’btelâhu fiili “onu imtihan ettiği zaman”; رَبُّهُ rabbuhû ifadesi “onun Rabbi”;فَاَكْرَمَهُ fe ekramehû fiili “ve ona ikram etti(ği), bolca verdi(ği zaman)”; وَنَعَّمَهُve ne‘‘amehû fiili “ve onu nimetlendirdi(ği zaman)”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “der ki”;رَبّ۪ي rabbî ifadesi “benim Rabbim”; اَكْرَمَنِ ekrameni ifadesi “bana ikram etti” demektir.

Burada nankör insanın nimete sahip kılındığında dile getirildiği ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyet, bir önceki âyete bağlı olarak anlaşılabilir ve bu durumda anlam şöyle olur: “Allah insandan sadece O’na itaat etmesini ve âhiret için çalışmasını isterken, insan bunu arzu etmez, önemsemez; aksine dünyayı, onun lezzet veren yönünü ve nimetlerini tercih eder.”(1)

Sözü edilen bu anlam ilişkisi, esasında sûrede anlatılan (Firavun hariç)(2) iki kıssanın kahramanlarıyla ve yaptıklarıyla da uyumludur. Çünkü onlar, kendilerine sunulan nimet ve ikramı, amacına uygun değerlendirmemiş, azgınlığı, sapkınlığı ve zulmü tercih etmiş, sonunda da helak edilmişlerdi. İşte onların durumu, bu iki âyette anlatılan “insan tipi”ne benzetilmektedir.

2. Âyetteki maksadın özel olarak bazı kişilere ait olduğu da ifade edilmektedir. Âlimlerimize göre burada sözü edilen “insan”, ‘Utbe b. Rabî‘a, Ebû Huzeyfe, Ümeyye b. Halef veya Übeyy b. Halef’tir.(3) Bu rivayetler doğru olabilir; ancak “âyetin iniş sebebinin özel olması, maksadın ve mesajın genel olmasına engel değildir.” Bu itibarla, Yüce Allah isim vermediğine göre, demek ki maksat geneldir. Verilen mesajı herkesin dinlemesi ve ondan ders çıkartması istenmektedir.

3. Hayatın var ediliş amacı imtihandır;(4) insanlar hayır ile de şer ile de imtihan edilmektedir.(5) İçimizde bulunanlarla, yani aklımızdan geçirdiklerimizle de, duyduklarımıza gösterdiğimiz tepkimizle de imtihanımız devam etmektedir.(6) Bütün bunları içerecek şekilde, sahip olduklarımızla imtihandayız: Korku, açlık, malın eksilmesi, canın gitmesi, ürünlerin yok olması gibi her şeyimizle imtihan olmaktayız.(7)

İmtihan edileceğimiz için, Yüce Allah bize işitme, görme ve hakkı anlayabilme özelliği vermiştir.(8) Anlaşılıyor ki, sahip olduğumuz şeylerden, madde anlamında bedenimiz, çocuklarımız, ailemiz ve mallarımız, mana anlamında akıl ve irademiz de dâhil olmak üzere, her şeyimizle imtihandayız. Çünkü hayatta imtihana konu olmayan hiçbir şey yoktur.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(9) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(10) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(11) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(12) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(13)

4. Kur’ân’da sunulan bu gerçeklerin bir bölümü Fecr sûresinin bu âyetinde dile getirilmekte, ikram ve nimetle buluşturulmada asıl amacın imtihan olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Nimetler ve ikramlar bir hak edişi değil, imtihanın varlığını ortaya koymaktadır.

Bu inceliği anlamayan insanlar, “Rabbim bana ikram etti, derler” ve bunu adeta kendi hak edişleri olarak nitelendirirler. Oysa bu bakış, Kur’ân’da reddedilen Kârûn anlayışıdır. Nitekim o da “Bu hazine bana, sahip olduğum bilgi nedeniyle verildi”(14) diyerek, asıl amacı kaçırmış ve sonunda helak edilmişti.

“Nimetin veriliş nedeni imtihandır; ancak insanların çoğu bunu bilmemektedir”(15) ifadesi, nimeti hak ettiğini düşünen ve onu imtihan ile buluşturmayan insan tipine Yüce Allah’ın verdiği cevaptır.

Yüce Allah’ın imtihan için insana verdiği nimetleri kısması durumunda, söz konusu insan tipinin yaklaşımı da şu şekilde olmaktadır:

ıı. Nimet Kısıldığında İftirası

وَاَمَّآ اِذَا مَا ابْتَلٰيهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبّ۪يٓ اَهَانَنِ “(Fakat) ne zaman onu imtihan edip rızkını daralttığında ise ‘Rabbim beni küçük düşürdü (önemsemedi)’ der.”

Âyetteki وَاَمَّآ اِذَا مَا ابْتَلٰيهُ ve emmâ izâ me’btelâhu fiili “onu (insanoğlunu) imtihan ettiği zaman”; فَقَدَرَ fe kadera fiili “kıstı(ğı), ölçülü verdi(ği zaman)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; رِزْقَهُ rızkahû tamlaması “onun rızkını, nimetini”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “der ki”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَهَانَنِ ehâneni fiili ise “beni önemsemedi, rezil etti” demektir.

Burada amacı kaçırmanın veya gayeden uzaklaşmanın en belirgin cümlesi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah kullarından dilediğine nimetleri veya rızıkları bol da kısarak da verebilir; bunun Kur’ân’da çeşitli âyetlerden delili vardır.(16) Âyetteki قَدَرَ عَلَيْهِ kadera ‘aleyhi ifadesi gereği nimetlerin takdîr edilmesi yani ölçülü verilmesi şeklen “az” zannedilebilir. Çünkü farkedilebilen ve farkedilemeyenleriyle, Yüce Allah’ın insana sunduğu nimetler saymakla bitmez;(17) akılla kavranamaz. Bazen hayır sanılan şeyler şer, şer sanılanlar hayır olabilir; zira insanların bilmediklerini bilen Yüce Allah’tır.(18)

2. Fecr sûresinin 15. âyetinde yer alan اَكْرَمَنِ ekrameni ifadesi ile bu âyette yer alan اَهَانَنِ ehâneni ifadesi birbirinin karşıt anlamlı kullanımlardır. Nimet verilince اَكْرَمَنِ ekrameni “Rabbim bana ikram etti” sözü elbette doğrudur; çünkü nimet bir çeşit ikramdır. Ancak nimet kısıtlı veya daha ölçülü verilince, اَهَانَنِ ehâneni “Rabbim beni rezil etti, küçük düşürdü, önemsemedi, horladı” demek ise kesinlikle doğru değildir. İnsanın ihanet sandığı şey, belki de kendisine yapılan ikramdır; ancak kişi bunun farkına varamayabilir.

Nankör insanın bu tutumu Rûm 30/51’de ekinler üzerinden şöyle verilmektedir: “Andolsun ki, bir rüzgâr göndersek de onu (ekini) sararmış görseler, ardından muhakkak nankörlüğe başlarlar.” Bu ve benzer âyetlerde nankör insanın nimetlere ve onları veren kudrete karşı nasıl tutarsız ve kadir kıymet bilmez bir tavır içerisinde olduğu görülmektedir.

Âyetlerde vurgulanmak istenen husus şudur: Ey insanoğlu, sen sana verilenle ilgili görev ve sorumluluklarını bil ve ona göre davranmaya çalış. Kulsun, kulluğunu bil; Allah’ın işine karışma. Nimetlerin verilme nedenini nimeti veren bilir; zaten O da bunu “imtihan” diye ilan etmiştir.

Az verildiği sanılan bir şeyin çoğunun ne kadar olduğuna kim karar verebilir ki! Senin az sandığın şey, başkalarına göre çok olabilir. Çünkü bu, görebildiğin kadarıyla yaptığın değerlendirmedir. Oysa sana verilen nimetler senin gördüğün ve bildiğinden ibaret değildir. Nice nimetler vardır ki, varlıkları ancak kaybedildiklerinde anlaşılır. İşte bu nedenle, bazen sahip olunan nimetlerden bir kısmı elden alınır ki, hem onların, hem de eldekilerin kıymeti bilinsin.

Yüce Allah yolunda infak edilmeyen mal, âhirette sahibinin boynuna adeta bir yılan gibi dolanacaktır.(19) Doğru ve helal yollarla elde edilmeyen ve biriktirilip Allah yolunda dağıtılmayan altın, gümüş gibi değerler, âhirette kızgın bir ateşe dönüştürülüp azabın malzemesi yapılacaklardır.(20) Allah’a adanmayan ömürler ve O’nun yolunda yaşanmayan hayatlar da sadece ve sadece, mahşerdeki sorgulamanın daha ağır olmasına neden olacaktır.

b) Olumsuz Davranışları

Yüce Allah sûrenin 17-20. âyetlerinde nankör insanın yapmak zorunda olmasına rağmen yapmayıp terk ettiği davranışlardan şu şekilde söz etmektedir: “Hayır (hayır, durum öyle değil)! Doğrusu siz, yetime ikramda bulunmuyor, yoksulu yedirmeye birbirinizi teşvik etmiyorsunuz.” Bu bağlamda dile getirilen davranış bozuklukları “yetimlerle ilgilenmemek ve yoksulların bakımını sağlamamak” şeklinde belirlenmiştir.

Ardından, yapmamaları gerekmesine rağmen yaptıklarıyla ilgili olarak da şu bilgiler zikredilmektedir: “(Haram helâl demeden) mirası yiyor ve malı (serveti, dünyalıkları) aşırı biçimde seviyorsunuz.”

ı. Yetimlere İkram Etmemesi, Yoksullarla İlgilenmemesi

كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَت۪يمَ وَلَا تَحَآضُّونَ عَلٰى طَعَامِ الْمِسْك۪ينِ “Hayır! Doğrusu, siz yetime ikram etmiyorsunuz. Yoksulu yedirmeye de birbirinizi teşvik etmiyorsunuz.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; بَلْ bel edatı “aksine, esasında”; لَا تُكْرِمُونَ lâ tükrimûne fiili “ikram etmiyorsunuz, ilgilenmiyorsunuz”; الْيَت۪يمَ el-yetîme kelimesi “yetime, yetimle”;وَلَا تَحَآضُّونَ ve lâ tehâddûne fiili “ve birbirinizi teşvik etmiyorsunuz”; عَلٰى طَعَامِ ‘alâ ta‘âmi kelimesi “yemekle ilgili, yedirip doyurmaya”; الْمِسْك۪ينِ el-miskîni kelimesi ise “yoksul(lar)a” demektir.

Burada nankör insana verilen cevaplar ve muhatapların yapıp ettikleri veya yapmayıp terkettikleri şeyler kınayıcı bir şekilde gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَت۪يمَ “Hayır! Doğrusu, siz yetime ikram etmiyorsunuz.” Yüce Allah nankörlerin suçları bağlamında konuyu öncelikle yetimlerle ilişkilendirmektedir.

a) Çeşitli vesilelerle beyan edip açıkladığımız üzere, bu âyetteki كَلَّا kellâ edatına “hayır” anlamı verilebileceği gibi, “asla!” manası da düşünülebilir. Bu durumda âyette بَلْ bel edatı ile birlikte iki tane dikkat çekme edatı kullanılmış demektir. Bu edata “dikkat edin”, “gerçek şu ki”, “gerçekten”, “işin farkına varın”, “iyice düşünün” veya “muhakeme edin” gibi anlamlar da verilebilir; böylece takip eden cümlelerin önemine daha açık vurgu yapıldığı anlaşılabilir.

Eğer “hayır” anlamını tercih edersek, bu edatı önceki âyetlerdeki iddiaların cevabı olarak kabul etmiş oluruz. Bu durumda Yüce Allah, nimeti kendisine biraz kısarak verdiği kişinin, “Rabbim beni önemsemedi, rezil etti, küçük düşürdü” şeklindeki haksız ifadelerini reddetmekte, “durum iddia edildiği gibi değil” mesajını vermektedir.

Aslında Yüce Allah, insana şunu demek istemektedir: “Sen işine bak; Allah’ın işine karışma; kendi görevinle meşgul ol. Bunu yapmak yerine, Allah’ın iradesini sorgulamaya kalkışıyorsun; verileni az bulup Allah’ı sorgulamaktansa, sana verilenle ilgili yükümlülüklerini yerine getirmeye gayret et. Şimdi, sahip kılındığın nimeti ne yaptığını, nerelerde harcadığını ya da nasıl israf ettiğini bir düşün bakalım.”

b) Âyetteki بَلْ bel edatı da كَلَّا kellâ edatı gibi, nankör insanın haksız çıkışını reddeden bir anlam vermekte, “mesele senin dediğin gibi değil, bilakis şöyle…”; “sen önceki sözlerin doğrultusunda hareket etme, kendine bak ki nasıl yanlışlıklar yapıyorsun” anlamını cümleye katmaktadır.

c) Reddediş edatlarıyla başlayan bu âyette, asıl verilmek istenen mesaj ve insana hatırlatılan davranış eksikliği, “Siz, yetime ikram etmiyorsunuz” şeklinde “yetimlerle” ilişkilidir. Fecr 89/15 ve 16. âyetlerde konu الْاِنْسَان el-insân kelimesiyle “tek insan” veya “nankör bir tip” şeklinde tekil ve ğaib sigada üçüncü tekil şahısta ele alınmışken, bu âyette تُكْرِمُونَ tükrimûne “siz” şeklinde muhataplar topluluğuna dönüştürülmektedir. Buna Arapçada “iltifat sanatı” denmektedir. Bu sanatın amacı, muhatapların dikkatını konu üzerine çekmek ve zihinlerin daha dikkatli ve duyarlı olmasını sağlamaktır.

d) Duhâ 93/9’da geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, الْيَت۪يم el-yetîm kelimesi, öncelikle ana veya babası ya da hem anası hem de babası olmayan çocuklar için kullanılan özel bir sıfattır. Annesi ölen çocuklara ayrıca “öksüz” de denmektedir ki yetîm kavramı bunu da kapsamaktadır.

Kelimenin asıl anlamı bu olsa da, bunu “muhtaç olunan şeyden yoksunluk” diye anlarsak, anlamı daha geniş bir çerçeveye oturtmuş oluruz. Yetimlik, sadece ana-babadan yoksun kalmayla sınırlı görülmemelidir. İnsan, sahip olması gereken herhangi bir şeyden yoksun ise, o şeyin yetimidir. Sağlık, bilgi, ilgi, sevgi, şefkat, itibar, çevre, para, mal, destek gibi değerlerden yoksun olanların, bu değerlerin yetimi olduğu unutulmamalıdır.

Fecr sûresindeki hitabın tek şahıs kalıbından çıkartılıp çoğula dönüştürülmesi, yetimin bakımı görevinin tek kişiye değil, bütünüyle topluma verildiğini ortaya koymaktadır. Yetime yönelik tutumun ikram şeklinde olması gerektiği âyetten anlaşılmaktadır. Başka âyetlerde “yedirmek, doyurmak” gibi kelimeler kullanılmışken, burada “ikram etmek”ten söz edilmektedir. Anlaşılan o ki, yetime karşı yükümlülük, hak eden bir kişiye karşı minnet ve şükran duygularıyla yaklaşmayı zorunlu kılmaktadır.

Kur’ân’da, yetimlere kol kanat germek, onların mallarıyla sadece en güzel şekilde, yapıcı, sahip çıkıcı, yol gösterici ve koruyucu olarak ilgilenmek, ekonomik yardımlaşmalarda öncelikle onları gözetmek pek çok âyette emredilmektedir.(21)

Yüce Allah, nankör insana, yapmakla yükümlü tutulduğu en önemli toplumsal görevlerden birini hatırlatmakta ve yetime ikram etmeyen kişinin ikramdan da, önemsenmemekten de bahsetmesinin yersiz olduğunu beyan etmektedir. Kendisi yetime bakmayan bir zihniyet, hangi ihanetten, önemsenmemekten, rezil edilmekten veya küçük düşürülmekten söz edebilir ki?

Asıl ihanet onun yaptığıdır. Yüce Allah’ın kendisine emanet olarak verdiği malı, toplumun bakımına terk edilen yetimlerin gözetilmesi için harcamayan kişi, henüz ihaneti tam kavramamış demektir veya kavradıysa da kavramamış görüntüsü vermektedir.

Emaneti sahibine ulaştırmak, esasında yapılabilecek en kolay işlerdendir; çünkü kişiye ait olmayan bir şeyi sahibine ulaştırmakta sadece bir aracılıktan söz edilebilir. Üstelik bu aracılık yapılırken yapana sevap verileceği ve yaptığı yardımı kendi malından yapmış gibi bir muameleye tâbi tutulacağı da işin başka bir avantaj yönüdür. Elbette meseleye böyle bakabilmek için, mala ait olmamak veya malın kölesi haline gelmemek gerekmektedir.

Malına köle olanın, efendisi de haliyle malıdır. Malın kölesi olanlar bilmelidirler ki, “köleler efendilerini azad edemezler.” İşte, “Rabbim beni önemsemedi, küçümsedi, rezil etti” gibi şikâyetlerde bulunan kişi veya kişilerin yapmadığı ilk şey, “yetime ikram”dır. İkincisi ise, takip eden şu âyette dile getirilmektedir:

2. وَلَا تَحَآضُّونَ عَلٰى طَعَامِ الْمِسْك۪ينِ “Yoksulu yedirmeye de birbirinizi teşvik etmiyorsunuz.” Kendisine verilen nimeti az bulan nankör insanlar, yetime hiçbir ikramda bulunmadığı gibi, yoksul ve çaresizlerin doyurulması için de herhangi bir teşvikte bulunmamaktadırlar. Âyette bu husus gündeme getirilmektedir.

a) Mâ‘ûn 107/3’te yoksulun doyurulmasını teşvik etmemek, âhiretteki hesabı yalanlamanın ikinci neticesi olarak verilmektedir. Fecr sûresinde ise bu davranış, nimete karşı nankörlüğün ve Yüce Allah’a karşı haddi aşmanın sonucu olarak zikredilmektedir. Bu özellik, toplumsal yardımlaşmalara katılmamanın ötesinde, onları teşvik etmemenin de aynı sonucu vereceğini açıkça ortaya koymaktadır.

b) Âyette yer alan تَحَآضُّونَ tehâddûne fiili, Râzî’nin de belirttiği üzere, öncelikle “kişinin yoksulu doyurmaya bizzat kendisini motive etmesi” demektir. Bu motivasyon önce kişiyle başlar, ardından topluma doğru yayılır. Yorumladığımız âyetteki tehâddûne fiili, bu teşvik işleminin toplumsal yapısına dikkat çekmekte ve teşvikin karşılıklı yapılmasının önemine vurgu yapmaktadır. Kendisini bu işle görevli saymayan birinin başkasını teşvik etmesi, samimiyetten uzak bir davranış olacağı için, bu durumun herhangi bir etkisi de bulunmayacaktır.

Hâkka 69/34’te, yoksulu doyurmaya teşvik etmemek “Yüce Allah’a inanmama”nın hemen peşinde zikredilmekte ve konunun imanla yakın ilgisine dikkat çekilmektedir. Mâ‘ûn sûresinde, bu teşvik etmeme durumu, âhireti veya dini yalanlamanın sonucu olarak verilmektedir. Fecr sûresindeki mesaj ise, nankörlüğün ve haddini bilmezliğin adeta son noktasıdır.

c) “Yoksul” anlamına gelen الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesi, fakirlikten daha ileri ve daha kötü bir düşkünlüğü ifade etmektedir. “Fakirlik”, genellikle başkalarıyla ilgilenebilecek yeterlilikte olmamayı, “miskînlik” ise gününü geçirmeye dahi imkanı bulunmamayı, yoksulluktan dolayı adeta yerinden kımıldayamamayı ifade etmektedir.

el-Miskîn, “fakirlik kendisinde yerleşik olan ve üzerine yoksulluğun mesken tuttuğu kişi” olarak da tanımlanabilir. Durum böyle olunca, yetimin bakımıyla ilgilenmeyip ona ikramda bulunmamanın bir devamı olarak, yoksullarla ilgilenmemek ve onların bakımı için birbirini teşvik etmemek, İslâm inancının şiddetle reddettiği bir davranış bozukluğudur.

d) Şüphe yok ki, garibanlara yardım etmek imanın bir parçasıdır; imkânlarla sınırlı ve bağımlı değildir. Çünkü herkesin, kendisinden daha zor durumda olan birini bulması ve ona çeşitli yardımlarda bulunması daima mümkündür. Esasında infak imanla alâkalıdır, imkânla sınırlı değildir.

Kur’ân’ın pek çok âyetinde, değişik şekillerde ve birçok yönüyle “infak” meselesi ve önemi üzerinde durulmaktadır. Amaç, fakirin gönlüne giden yolun infaktan geçtiğini kelimenin anlamına yerleştirerek duyarlılık sağlamaktır. Bu toplumsal görev bilincine yabancı ve ilgisiz kalmamak, Müslümanlığın ve insanlığın bir gereğidir. Kur’ân, insanlığa insan onuruna yakışacak ilkeler sunmaktadır. Bunları hayatının merkezine alan Hz. Muhammed örnekliğiyle de, söz konusu değerlerin doğru ve yaşanabilir olduğu herkese gösterilmek istenmektedir.

Eğer “Kur’ân’ın toplumsal anlamda en önemli önceliği nedir?” diye sorulsa, ilk cevap “yetimlerin, fakirlerin ve yoksulların gözetilmesidir” diyebiliriz. İşte Kur’ân, daha ilk sûrelerinden itibaren konuyu bütünüyle kendine mesele edinmekte, inanırlarına bu görevden kaçınmamaları gerektiğini öğretmekte, durumu müsait olmasına rağmen aksi davranışı yapanları Yüce Allah’a karşı samimiyetsizliğin, haddini bilmezliğin, kısmen imansızlığın ve âhireti yalanlamanın bir parçası saymaktadır.

ıı. Serveti Tüketmesi ve Malı Ölçüsüzce Sevmesi

وَتَاْكُلُونَ التُّرَاثَ اَكْلًا لَمًّا وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا “Mirası hırslı bir yiyişle (helal-haram demeden, hak hukuk gözetmeden) yiyorsunuz. Malı çok (aşırı) bir sevgiyle seviyorsunuz.”

Buradaki وَتَاْكُلُونَ ve te’külûne fiili “ve yiyorsunuz”; التُّرَاثَ et-türâse kelimesi “mirası”;اَكْلًا eklen sözcüğü “yiyerek”;لَمًّا lemmen kelimesi “iyisine kötüsüne, helaline haramına bakmayıp toplayarak, bir yere inip konarak”; وَتُحِبُّونَ ve tuhıbbûne fiili “ve seviyorsunuz”; الْمَالَ el-mâle kelimesi “malı, serveti”;حُبًّا hubben sözcüğü “sevgi ile”; جَمًّا cemmen kelimesi ise “çok, sınırsız, ölçüsüz” demektir.

Burada yetime ikram edilmemesi ve yoksulun doyurulmaması şeklindeki iki büyük eksiklikten sonra, sûrenin 19-20. âyetlerinde nankör insan tipinin yaptığı iki yanlışa değinilmektedir. Bunlar, “miras hukukuna riayet etmemek” ve “ölçüsüz mal sevgisi”dir.

1. وَتَاْكُلُونَ التُّرَاثَ اَكْلًا لَمًّا “Mirası hırslı bir yiyişle (helal-haram demeden, hak hukuk gözetmeden) yiyorsunuz.” Ferdî ve toplumsal açıdan yapılması gereken çok önemli iki görevi yapmayanlar, yapmamaları gereken davranışları ise abartılı bir şekilde yapmaktan çekinmemektedirler. İşte bu âyette bu husus gündeme getirilmektedir.

Elmalılı’nın da belirttiği gibi لَمًّا lemmen kelimesi اَكْلًا eklen kelimesinin sıfatı olunca, âyetin anlamı şöyle olur: “Onlar haramına helâline bakmadan, hazıra konarak ve nereden geldiğini düşünmeksizin acımadan mirası yerler.” Burada bir hak ve hukuk ihlalinin olması elbette kaçınılmazdır.

a) Kendi kazandığı malı olmadığı için başkasından kalan mirası hesapsızca yiyen bu tipler, kendi durumlarıyla benzeşen diğer insanlarla ilgilenmemektedirler. Yetimler ve yoksullar da başkasının kendilerini gözetmesini beklemektedirler. Kendi kazanmadığı bir mirası vurdumduymazlıkla yiyenler, bir mala sahip olabilmenin ne demek olduğunu en iyi anlayanlar olmalıdırlar. Onları dolaylı da olsa nasıl başkası bakıyorsa, yani başkasının bıraktığı mirasla nasıl besleniyorlarsa, onlar da yetim ve yoksulları işte öyle gözetmek zorundaydılar. Ancak nankör tip bunu yapmamakta ısrarcı davranmaktadır.

b) Âyette, hesapsızca yendiği ifade edilen miras, kişiye kendi ailesinden kalan mirasla sınırlı olmayabilir; burada belki de başkalarına ait mirasın yenmesine de gönderme yapılıyor olabilir. “Helal-haram demeden yemek”, kişinin hakkı olan mirasla ilgili olamaz. Öyle anlaşılıyor ki, asıl maksat, bu tür nankör kişinin miras yoluyla sahip olduğu maldan diğer hak sahiplerinin ve fakirlerin hakkını vermemesi, böylece başkalarına ait olanı da yemesidir.

Müminlerin mallarında fakirlerin hakkı olduğu gerçeği bir Kur’ân ilkesidir.(22) Bu durumda fakire, yetime ve yoksula hakkını vermemek, aslında onlara ulaştırılması gereken bir ekonomik miktarı gasp etmek demektir. Bu itibarla, hem kendi yakınlarından kalan mirası hesapsızca yemek, hem de başkasının hakkını hesaba katmama duyarsızlıkları âyette kınanmaktadır diyebiliriz.

Sadece bu kadar değil, yapılan yanlışın asıl nedeni ise bir sonraki âyette şöyle verilmektedir:

2. وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا “Malı çok (aşırı) bir sevgiyle seviyorsunuz.” İnsana bunca hatayı yaptıran en önemli sebeplerden biri de tutkuya dönüşmüş “aşırı mal sevgisi”dir.

a) Malı çok seven kişi, başkasının bıraktığı mirası yerken, kendi malını da başkasının yiyeceğini hesap etmemektedir. Bu tür insanlar, bir taraftan mirası hesapsızca tüketirken, diğer taraftan aşırı mal sevgisiyle yetime ve yoksula ikramda bulunmazlar. Oysa duruşunu doğru belirleyenlerin, yani arzu edilen şekilde sorumluluğunu bilip bunun hesabını yapabilenlerin ölçüsüz bir mal sevgisine sahip olmaması gerekir; ancak hiç de öyle olmuyor.

b) A‘lâ 87/16’da genişçe açıkladığımız üzere, insanlar mal sahibi olabilirler; o malı arzu edilen şekilde Yüce Allah rızasına uygun olarak harcarlar; kendi geçimlerini ve ailesinin bakımını sağlarlar. Helalinden rızık temini Kur’ân’ın emri olduğu için, bu doğrultuda çalışmak hiç de yanlış değildir.

Özellikle nâmerde muhtaç olmamak için çalışmak son derece önemli bir görevdir. Kişi mal sahibi olacak ki onu infak edebilsin. İnsan, sahibi olmadığı şeyi nasıl başkasına verebilir ki! Burada üzerinde durulan konu, mala gereğinden fazla sevgi beslenmesi ve bu sevginin, kişiyi mala sahip olmaktan çıkartıp, mala ait olmaya dönüştürmesidir. Kötü olan ve kınanan budur.

c) Fecr sûresinin 15 ve 16. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, insana nimet verilmesi de biraz kısılması da imtihanın parçasıdır. Ancak bu kısmanın, imtihandan başka, ayrıca bir davranışın sonucu olması da mümkündür. Yetim ve yoksulla ilgilenmeyip onların dertleriyle dertlenmeyenler, bu duyarsızlıklarının sonucu olarak nimet kısıtlamasıyla cezalandırılmış olabilirler.

Belki de Yüce Allah, gariplerle ilgilenmemenin ne demek olduğunu öğretmek için bizzat kendilerine o sıkıntıları yaşatmayı istemiş de olabilir. Nimetin varlığındaki imtihan, onu garibanlarla paylaşmak idi; yetim ve yoksulla ilgilenmeyip bu imtihanı kaybedenler bu defa nimet kısıtlamasıyla karşı karşıya bırakılmış olabilirler.

d) Yüce Allah’ı ihanetle suçlayan, kendilerini rezil ettiğini söyleyen bu nankör tipe, Yüce Allah asıl ihanetin sahibini göstermektedir. İnsanlar yaptıklarının karşılığını bazen bu dünyada da görebilirler.

Elbette çekilen sıkıntıların hepsi bir hak edişin karşılığı olmak zorunda değildir. Bunların bir imtihan boyutu da vardır. Ancak özellikle burada nimet kısıtlamasının nedenleri olarak çok önemli dört hususun zikredilmesi, anılan nimet kısılmasının bir imtihan değil, bir hak ediş olduğunu akıllara getirmektedir. Sebep-sonuç ilişkisi içerisinde konuya bakıldığında, âyetlerdeki bu ilişki kendini açıkça göstermektedir.

e) Daha önce de vurguladığımız üzere, kişi, her konuda olduğu gibi mala da ihtiyacı kadar değer vermelidir. Dünyaya ve âhirete, oralarda ne kadar kalacaksa o kadar değer vermelidir. Cennete ne kadar muhtaç ise, o kadar çalışmalıdır. Ateşe ne kadar dayanabilecekse, o kadar günah işlemeyi göze almalıdır. Benzer şekilde kişi, bir mala ne kadar muhtaç ise, o kadarıyla yetinmelidir. Ödev ve sorumluluklarını yerine getiremeyeceği bir malı istememeli, sahip olduğunun da hakkını vermelidir.

f) İnsanlık, şimdilerde Hz. Peygamber’in şu evrensel uyarısına ne kadar da muhtaçtır:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir. Sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(23)

Hz. Peygamber, sevginin nasıl olması gerektiğini bizlere bu şekilde öğretmektedir. Bu hadis-i şerifi incelediğimiz konuyla buluşturursak, sözü uzatmaya hiç de gerek kalmayacağı açıktır. Malı ölçülü sevmeliyiz; çünkü sorumluluğu yerine getirilmeyen mal, kişinin başına dert olmaktadır.

g) Bu arada, A‘lâ 87/16-17’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, dünyayı ihmal etmenin de bir anlamı yoktur. Çünkü geçici de olsa dünya hayatı olmadan ebedî âhiret hayatı kazanılamamaktadır. Dünyayı, âhiretin kazanılma yeri olduğu için sevmeli, ona da değer vermeliyiz. Ancak ölçüyü kaçırmamalı, sevgiyi tutkuya dönüştürmemeli ve dengeyi elden bırakmamalıyız.

Din, insana ölçülü olmayı, hak edene hak ettiği kadar değer verip, gerekiyorsa uğrunda fedakârlık yapmayı da öğütleyen ve öğreten bir kurumdur. Mal sevgisi, işte bu anlamda çok hassasiyet gerektiren bir sevgidir. Zira infak edilinceye kadar mal ve servet kişiye emanettir; infak edilince kişiye ait olurlar.

Sevgisi tutkuya dönüştürülmeden kontrol altında tutulan mal, Allah yolunda derece kazanmanın vesilesi olabilir. Bu amaca hizmet etmeyen mal ise sahibine yüktür. Yükün altında ezilmemek, onu doğru şekilde ve doğru yerlerde kullanmakla mümkündür.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 737. 2 - Firavun’u hariç tutma nedenimiz, onun sağlığında Allah’a iman etmemesiydi. Diğerleri müşrik oldukları için onlarda hatalı da olsa Allah inancının bulunmasının bir engeli yoktur.
• 3 - Semerkandî, age., III, 579; Kurtubî, age., XX, 35. 4 - Hûd 11/7; Mülk 67/2. 5 - Enbiyâ’ 21/35. 6 - Âl-i İmrân 3/154; 186. 7 - Bakara 2/155.
  • Hûd 11/7 Mülk 67/2 Enbiyâ 21/35 Âl-i İmrân 3/154 Bakara 2/155
• 8 - İnsân 76/2. 9 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 10 - Zâriyât 51/56. 11 - Furkân 25/77. 12 - Hûd 11/119. 13 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • İnsân 76/2 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 14 - Kasas 28/78. 15 - Zümer 39/49.
  • Kasas 28/78 Zümer 39/49
• 16 - Ra‘d 13/26; İsrâ’ 17/30; Kasas 28/82; ‘Ankebût 29/62; Rûm 30/37; Sebe’ 34/36, 39; Zümer 39/52; Şûrâ 42/12. 17 - İbrâhim 14/34; Nahl 16/18. 18 - Bakara 2/216.
  • Ra‘d 13/26 İsrâ 17/30 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/62 Rûm 30/37 Sebe' 34/36 Sebe' 34/39 Zümer 39/52 Şûrâ 42/12 İbrâhîm 14/34 Nahl 16/18 Bakara 2/216
• 19 - Âl-i İmrân 3/180. 20 - Tevbe 9/34-35.
  • Âl-i İmrân 3/180 Tevbe 9/35
• 21 - Bakara 2/83, 215; Nisâ’ 4/3, 6, 8, 10, 36, 127; En‘âm 6/152; Enfâl 8/41; İsrâ’ 17/34; İnsân 76/8; Fecr 89/17; Beled 90/15.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/215 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 En‘âm 6/152 Enfâl 8/41 İsrâ 17/34 İnsân 76/8 Fecr 89/17 Beled 90/15
• 22 - Âyetler için bk. Zâriyât 51/19; Me‘âric 70/24-25.
  • Zâriyât 51/19 Me‘âric 70/25
• 23 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59.