Kalem Suresi

Mekke döneminde risaletin ilk zamanlarında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki الْقَلَم el-kalem kelimesinden alan Kalem sûresi, iniş olarak 7, resmî olarak ise 68. sıradadır.

Sûrenin kaçıncı sırada indirildiği tartışmalıdır. Sûrenin hem üslubu hem de içeriği bu noktada belirleyici olmalıdır. ‘Alak’tan sonra indirildiğini söyleyenler olduğu gibi, daha sonra indirildiğini iddia edenler de vardır. Bu son yaklaşımın haklı gerekçeleri vardır. Zira sûrenin ilk bölümünde ele alınan konular, belli oranda bir tebliğin gerçekleştirildiği ve müşriklerin de şiddetli bir şekilde buna karşı çıktıkları anlaşılmaktadır.

Başındaki mukatta‘a harfi, içerdiği infak konusu ve kıssa, ayrıca Hz. Yûnus hatırlatması ve kâfirlerin Hz. Peygamber’e nefret dolu gözlerle bakması gibi nedenler sûrenin indiriliş zamanı hakkında kısmen fikir vermektedir. Bu nedenle, biz bu sûrenin 7. sırada indirildiği fikrini benimsemekteyiz.

Kalem sûresi, resmi sıralamada kendisinden önceki Mülk sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de ana konusu “risalet ve âhiret”le ilgilidir. Bu itibarla Kalem sûresi adeta öncesindeki Mülk sûresinin bir devamı gibidir. Özellikle Mülk 8-9. âyetlerdeki “risalet vurgusu”yla bu sûrenin içeriği büyük oranda örtüşmektedir.

Kalem sûresinde ilk olarak Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve muhataplarına karşı nasıl davranması gerektiği kendisine öğretilmektedir. Bu çerçevede çeşitli özelliklere sahip insanlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, muhataplara bir infak ahlâkı kazandırılsın diye “bahçe sahipleri” şeklinde bilinen bir kıssaya veya darb-ı mesele yer verildikten sonra, mahşerde yaşanacaklara dair çeşitli hatırlatmalar yapılmaktadır.

34. âyetten itibaren, müşriklerle Müslümanların asla ve asla bir tutulmayacağı, müşriklerin inançta delilsiz ve mesnetsiz oldukları beyan edilmekte, herhangi bir kitaba sahip olmadıkları belirtilmekte, ölüm anında ve sonrasında yaşayacakları felaketler hatırlatılmaktadır.

44. âyetten itibaren, vahyi yalanlayanların durumuyla ilgili olarak onlara Yüce Allah’ın ceza vereceği bildirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’e moral verici ifadeler zikredildikten sonra, Hz. Yûnus hatırlatmasıyla devam eden sûrede, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik nefret içerikli bakışları ve onu delilikle suçlamaları yer almaktadır.

Nihayet vahyin veya Hz. Peygamber’in âlemler için hatırlatma olduğu bilgisiyle sûre sona ermektedir.

Yüce Allah sûrenin 17-33. âyetlerinde bahçe sahipleri denen bir grubun ibret içerikli kıssasını ele almaktadır. Sözü edilen olay bir kıssa olabileceği gibi, bir darb-ı mesel olarak da kabul edilebilir. Herhangi bir isim zikredilmemesi, konunun herhangi bir peygamber veya ümmetle ilişkilendirilmemesi bunun bir misal olarak görülebileceğinin bir göstergesi olarak düşünülebilir.

Kalem sûresinin bu üçüncü grup âyetinde, önceki âyetlerle de anlam ilişkisi kurulabilecek şekilde, nankör insanların nasıl davrandığı ve bunun sonucunda nasıl bir akıbet yaşadıkları ifade edilmektedir. Bir anlamda Kalem 68/16. âyetteki “burnun sürtülmesi”nin dünyevî boyutu örneklendirilmekte, muhataplara dolaylı olarak bir mal ve servet ahlâkı öğretilmek istenmektedir. Müslümanlar -hâşâ- Allah yokmuş gibi yaşayamazlar. İşte bu âyetler muhataplara “Allah ile yaşamayı” öğreten eğitici mesajlar içermektedir.

a) Bahçe Sahipleri ve Nankörlüğün Göstergeleri

Yüce Allah, sûrenin 17-25. âyetlerinde Mekke müşriklerinin bir kısmına uyguladığı bir imtihanı, eski milletlerden cimrilik yapan bahçe sahiplerine yaşattığı imtihan ile birleştirerek, anlamlı bir ibret levhası halinde insanlığa sunmakta, Allah’ı hesaba katmamanın nasıl sonuçlar doğuracağını muhataplara şu şekilde haber vermektedir: “Biz, vaktiyle bahçe sahiplerini denediğimiz gibi onları da denemiştik. Hani o (bahçe sahipleri) sabahleyin bahçeyi devşireceklerine yemin etmişler, istisna (ihtiyacı da) duymamışlardı.”

Ardından, “Onlar uykudayken, Rabbinin katından (gönderilen) kuşatıcı bir âfet (belâ), bahçeyi sarıvermişti de bahçe kapkara kesilmişti” ifadelerine yer verilmekte, sabah olurken birbirlerine “Hasat etmek istiyorsanız, hadi erkenden arazinize (bahçenize) gidin!” diye seslendikleri, daha sonra “Bugün yanınıza sokulmak üzere bahçeye hiçbir yoksul girmese” şeklinde temennide bulundukları ve bu şekilde fısıldaşarak yürüdükleri ifade edilmekte, nihayet “Her şeye güçleri yetermiş (gibi) hızlı bir şekilde çok erken davranıp (bahçeye geldikleri)” beyan edilmektedir.

ı. Allah’ı Hesaba Katmamak

اِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَآ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اِذْ اَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِح۪ينَ وَلَا يَسْتَثْنُونَ “Şüphesiz ki biz, bahçe sahiplerini denediğimiz gibi onları da denemiştik. Hani o (bahçe sahipleri) bahçeyi kesin olarak sabah hasat edeceklerine yemin etmişlerdi; istisna etmemişler(di).”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بَلَوْنَاهُمْ belevnâhum fiili “onları denedik”;كَمَا بَلَوْنَا kemâ belevnâ ifadesi “denediğimiz gibi”; اَصْحَاب الْجَنَّة ashâbü’l-cenneti tamlaması “bahçe sahiplerini”; اِذْ iz edatı “hani”; اَقْسَمُوا aksemû fiili “yemin etmişlerdi”; لَيَصْرِمُنَّهَا leyasrimünnehâ fiili “muhakkak ki onu, bahçeyi devşirecekler, hasat edecekler (diye)”; مُصْبِح۪ينَ musbihîne kelimesi “sabaha çıktıklarında, sabahleyin”; وَلَا يَسْتَثْنُونَ ve lâ yestesnûne fiili ise “ve inşallah demiyorlar(dı), istisna etmiyorlar(dı)” demektir.

Burada nankörlük yapanların Allah’ı hesaba katmamalarıyla ilgili duyarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu cümlelerde insanlığın zaman zaman çeşitli şekillerde imtihan edildiğini, kaybetme nedenleri üzerinde durulması gerektiğini, onlardan ibretler almanın önemini insanlara kavratmak istemektedir.

1.اِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَآ اَصْحَابَ الْجَنَّة “Şüphesiz ki biz, bahçe sahiplerini denediğimiz gibi onları da denemiştik.” Âyetin bu giriş cümlesi hakkında bazı açıklamalar gereklidir.

a) Buradaki اِنَّا بَلَوْنَاهُمْ “Onları denedik” şeklindeki cümleyi hem geçmiş zaman, hem de gelecek zamanla ilişkili olarak anlamlandırmak mümkündür.

ı. Cümleye eğer “geçmiş zaman” anlamı verirsek, olayın Mekke’de müşriklerle ilgili olarak meydana geldiğini kabul etmiş oluruz. Kalem 68/16. âyeti yorumlarken de ifade ettiğimiz gibi, Hz. Peygamber’in Mudar kabilesiyle ilgili bir isteği olmuştu ve Yüce Allah da onları yedi yıllık bir kıtlıkla cezalandırmıştı. Sûrenin indiriliş zamanını düşündüğümüzde, aradan “yedi yıllık süre”nin geçmiş olduğunu söylememiz doğru olmaz. Ancak bunun “makul bir süre” olduğunu kabul edersek ortada bir sorun kalmaz.

Ayrıca, bu denenmenin Velîd b. Muğîre örnekliğinde mal, servet, çocuk, itibar gibi şeylerle gerçekleştiğini ve onların bu imtihanı kaybettiklerini de söyleyebiliriz ki bizce bu daha doğrudur. Fazla servet ve kalabalık taraftar şımarıklığının neden olduğu felaket, çok önceleri yaşayan bir topluluğun hayatıyla eşleştirilmiş ve onların da bu imtihanı kaybetmiş oldukları ifade edilmiş olur.

Âyetlerin indirildiği dönem itibariyle düşündüğümüzde, zengin olup bunu bir kibir aracı haline getiren ve hakikate karşı düşmanlığa dönüştüren Mekke’nin ileri gelen bütün müşrik inkarcılarının bu servet imtihanını kaybettiklerini söylemek durumundayız. Benzer tavır ve davranışları ortaya koyanların benzer akıbetleri yaşadıkları, hatta yaşayacakları bir örnekle bir defa daha hatırlatılmış olmaktadır.

ıı. Söz konusu cümleye gelecek zaman anlamı da verilebilir. Bu durumda anlam “Bahçe sahiplerini denediğimiz gibi, onları da (Mekkeli müşrikleri de) deneyeceğiz” şeklini alır. Buna göre, âyetler indirildiğinde henüz böyle bir şeyin meydana gelmediği, ancak bir tehdit unsuru olarak kendilerine gözdağı verilmesinin amaçlandığı ifade edilmelidir.

Kendilerine servet verilmiş olan, ancak bu imkânı vahiy karşıtlığına dönüştürenlerin, söz konusu bahçe sahipleri gibi bir akıbeti yaşayacakları onlara önceden hatırlatılmaktadır. Bütün zamanların inkarcıları bu noktada uyarılmakta, determinizm gereği “benzer olayların benzer sonuçlar doğuracağı” insanlara öğretilmektedir.

Unutulmamalıdır ki vahiy de çeşitli ürünleri olan bir bahçe gibidir. Ondan yararlanmayanlar, bahçesi kasırga ile yok edilenler gibi dünyayı da mahşeri de kaybedeceklerdir.

b) Âyetteki اَصْحَاب الْجَنَّة ashâbü’l-cenneti tamlaması, sanıldığı gibi “cennetlikler” değil, Kur’ân-ı Kerîm’de sadece burada “bahçe sahipleri, bahçesi olanlar” anlamına gelmektedir. الْجَنَّة el-cenneh kelimesindeki eliflâm takısı ve ifadenin tamlama şeklinde getirilmesi, bu kişilerin Mekkeliler tarafından bilindiğini göstermek için olabilir.

Kur’ân’da geçen اَصْحَاب النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlamaları bir istisna dışında “cehennemlikler” manasına gelmektedir. Sadece Müddessir 74/31’deki ashâbu’n-nâri ifadesi “cehennemin işleticileri” veya “cehennemin muhafızları” anlamına gelmektedir. Tıpkı bu örnekte olduğu gibi, Kur’ân’da sürekli olarak “cennetlikler” anlamına gelen ashâbu’l-cenneti tamlaması da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “bahçe sahipleri” anlamında kullanılmaktadır. Bu iki istisnanın dışındaki kullanımlarında söz konusu ifadeler “cennetlikler” veya “cehennemlikler” anlamına gelmektedir.

c) Âyette örnek verilen “bahçe sahipleri”nin kimliği hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. En çok kabul edilen görüşü nakletmekle yetinelim:

Buna göre Yemen’de San‘a’ya yakın bir yer olan Savran’da mümin bir kişinin verimli bir bahçesi vardı. Malında fakirlerin hakkı olduğunu bilen ve buna göre davranan bu kişi vefat edince, çocukları nüfus kalabalıklığını bahane ederek fakirlere bakmaz olmuştu. İşte bunun sonucunda Yüce Allah onların bahçesini bir kasırga ile yok etmişti.(1)

Kıssanın ilerleyen bölümlerinde bu kişilerin gizli gizli konuşmalarından söz edilmesi, bu bahçenin hasat zamanının fakirlerce bilindiğini, bu nedenle onlara duyulmadan hasat isteklerini dile getirdikleri anlaşılmaktadır.

Kur’ân kıssalarında yer ve şahıs isimlerinin zikredilmemesi, mesajın evrenselliğini sağlamak içindir. “Bu kişilerin kimler olduğu, ne zaman ve nerede yaşadıkları” gibi soruların cevapları önemli olsaydı, Yüce Allah onlar hakkında da açıkça bilgi verirdi. Haklarında bilgi verilmemesi, bunun önemli olmadığını, asıl meselenin verilmek istenen mesajla ilgili olduğunu ortaya koymaktadır. Kıssadaki ders, “bir servet ve infak ahlâkı” merkezlidir. Bu nedenle biz de kıssayı bu çerçevede anlamaya çalışacağız.

2. اِذْ اَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِح۪ينَ “Hani o (bahçe sahipleri) bahçeyi kesin olarak sabah hasat edeceklerine yemin etmişlerdi.” Âyetin bu cümlesinde söz konusu bahçe sahiplerinin kararlılıkları dile getirilmektedir.

Kalem sûresinin 10. âyetindeki “Yalan yere sürekli yemin eden kişilere itaat etme” emri ile burada sözü edilen “bahçe sahiplerinin yersiz yeminleri” aynı hatada birleşmektedir. Onlar da bunlar da olur olmaz yere yemin ederek Yüce Allah’ın adını istismara yeltenmişlerdi.

Hayırlı işlerde yemin etmek, bir taraftan Allah’ın adını anma sevabı kazandırırken, diğer taraftan da hayatı Allah bilinciyle yaşamayı öğretir. Bu sûrede gündeme getirilen her iki grubun da böyle bir bilince sahip olduğu söylenemez. Dahası, bunlar Allah’ın yüce isimlerini inkârlarına ve günahlarına alet etme cüretini göstermişlerdi.

Bahçe sahipleri “sabahleyin ürünleri mutlak surette hasat edeceklerine” dair yemin etmekteydiler. Bunu üstelik Kur’ân’da sadece burada zikredilen لَيَصْرِمُنَّ le yasrimünne fiilinin hem başına te’kid lâm’ı, hem de sonuna te’kid nûn’u getirerek kararlılıklarını göstermekteydiler. Anlaşılıyor ki durumdan emindiler; bu işi mutlaka kendileri yapacaktı ve başkalarını bahçeye dahi sokmayacaklardı.

Ancak bu noktada çok büyük bir hata yapmış, Allah’ı hesaba katmamışlardı. Esasında bu kıssanın burada anlatılmasının bir sebebi de budur; yani Müslümanlara “Allah ile birlikte yaşama ahlâkının öğretilmesi”dir. Bu duyarlılıktan yoksun davrananları nasıl sonuçların beklediği kıssanın ilerleyen bölümlerinde ortaya konulacaktır.

3. وَلَا يَسْتَثْنُونَ “İstisna etmemişler(di)/(istisna ihtiyacı da duymamışlardı).” Bu ifade geçmiş zaman anlamında yorumlanmalıdır. Bunun sebebi, kıssanın geçmişte yaşanmış olmasıdır. Bahçe sahiplerinin ihmal ettiği şey, bu cümlede ifade edilmektedir. Söz konusu ifadeyi iki şekilde anlamak mümkündür:

a) Âyette akla ilk gelen anlam, kelimenin verdiği mana ile ilgilidir. “İstisna etmemek”, payını ayırmamaktır. Bu durumda verilmek istenen mesaj, bahçe sahiplerinin fakirlere pay ayırmamalarıyla ilgili olur. “İstisna yapmama”yı bahçe sahiplerinin ürünlerinde başkalarının da hakkı olduğunu kabul etmemeleri ve dolayısıyla onlara haklarını vermemeleri şeklinde anlayabiliriz.

b) Bu ifadeyi İslâm literatüründeki özel bir terim olarak da yorumlamak da mümkündür. Buna göre “istisna etmemek”, inşâallah, yani “Allah dilerse, Allah izin verirse” dememektir. Kehf 18/23-24’te bu duyarlılık Kur’ânî bir emir olarak özellikle zikredilmektedir. Kur’ân’ın inşa etmek istediği insan, Yüce Allah’ı hesaba katarak yaşayan kişidir.

Müslüman, Allah yokmuş gibi davranamaz. Ondan beklenen duyarlılık, her işinde ve her anında Allah’ı yanında hissetmesi, O’nun kendisini gördüğünü ve davranışlarını kaydettirdiğini bilmesi, O’nun izni ve iradesi olmadan hiçbir şeyin gerçekleşmeyeceğini unutmamasıdır.

Hem ileri gelen Mekkeli müşriklerin, hem burada sözü edilen bahçe sahiplerinin, hem de bütün zamanların kibirli zenginlerinin yoksun olduğu şey, bu noktada kendisini göstermektedir. Allah’ı hesaba katmadan yaşanmaz; çünkü Allah O’nu hesaba katmayanlara kendisini hatırlatmaktadır. Fakat bunun insana istikamet kazandırması için cezaya dönüşmeden gerçekleşmesi gerekir. Allah’ı unutanlara Allah da kendilerini unutturduğu gibi,(2) O’nu hesaba katmayanlara da kendisini hesaba kattırır.

İşte duyarlılık burada ortaya çıkmalı, ceza ve pişmanlık yaşanmadan önlem alınmalıdır. Kur’ân’da bu içerikte bilgilendirmeler yapılmasının sebebi de budur. Ders alınmalı ve öncekilerin yaptığı hatalar tekrarlanmamalıdır. Aksi takdirde, hem dünyada hem de âhirette mahrumiyetlerin yaşanması kaçınılmazdır.

ıı. Ürünlerin Kasırga İle Yok Edilmesi

فَطَافَ عَلَيْهَا طَآئِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَهُمْ نَآئِمُونَ فَاَصْبَحَتْ كَالصَّر۪يمِ “Onlar uykudayken, Rabbinden (gelen) kuşatıcı bir afet orayı sarmıştı. (Bahçe) hasat edilmiş gibi (bomboş) olmuştu.”

Buradaki فَطَافَ fe tâfe fiili “sarmıştı, dolamıştı, yoklamıştı, vurup geçmişti”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “oraya, oranın üzerine”; طَآئِفٌ tâifun kelimesi “bir afet, bela, kasırga, hortum”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; نَآئِمُونَ nâimûne kelimesi “uykuda olanlar iken, uyuyorlarken”; فَاَصْبَحَتْ fe asbehat fiili “dönüşmütü, sabahlamıştı”; كَالصَّر۪يمِ ke’s-sarîmi sözcüğü ise “siyah bir hal gibi, sararmış gibi, kül gibi, hasat edilmiş gibi, bembeyaz gibi” demektir.

Burada nankör insanların Yüce Allah’ı hesaba katmamalarının sonucunun neler olacağı gündeme getirilmektedir.

1.فَطَافَ عَلَيْهَا طَآئِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَهُمْ نَآئِمُونَ “Onlar uykudayken, Rabbinden (gelen) kuşatıcı bir afet orayı sarmıştı.” Burada, söz konusu bahçeye geceleyin bir belâ, yani kasırga geldiği, sahiplerinin ise o esnada uykuda oldukları ifade edilmektedir.

a) Âyetteki طَآئِف tâif kelimesi aslında “döne döne gelen şey, kasırga, hortum” manasına gelmesine rağmen bizim ona “bela” veya “azap” dememizin sebebi, Kalem 68/33. âyetteki “İşte azap budur” cümlesidir. Ayrıca طَافَ tâfe fiili de bu azabın bütün bahçeyi çepeçevre kuşatıp etkisi altına aldığını, uğramadık hiçbir köşe bırakmadığını göstermektedir. Dahası عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi, yukarıdan gelen bir felaketin bahçeyi yok ettiğini hissettirmektedir.

b) Âyetteمِنْ رَبِّك min rabbike “Rabbinden” denmesi, azabın Yüce Allah’tan geldiğini göstermektedir. Allah’ı hesaba katmayan ve mallarında hakkı bulunduğunu kabul etmeyip, fakirleri mahrum bırakanlar elbette mahrum bırakılacaktır. Bu mahrumiyet Yüce Allah tarafından gerçekleştirilecektir; çünkü insanlara emanet edilen mal ve servetin asıl sahibi O’dur. İşte Allah’ı unutanlara Allah kendisini bu şekilde hatırlatmaktadır.

c) وَهُمْ نَآئِمُونَ “Onlar uykudayken” cümlesi, bahçe sahiplerinin o esnada uykuda oluşlarını göstermektedir. Bu ifadenin zikredilmesinin sebebi, bu felaketin geceleyin meydana geldiğini göstermektir. İmam Ferrâ’ya göre طَآئِف tâif kelimesi “sadece gece gelen felaket” için kullanılmaktadır. Gündüz meydana gelenler için bu kelime kullanılmaz.(3) Buradan hareketle, hem طَآئِف tâif kelimesinin, hem de وَهُمْ نَآئِمُونَ ve hüm nâimûne cümlesinin özellikle söz konusu mesajı oluşturmak için bir arada kullanıldığını söyleyebiliriz.

2. فَاَصْبَحَتْ كَالصَّر۪يمِ “(Bahçe) hasat edilmiş gibi (bomboş) olmuştu.” Bu cümle “(Bahçe) kapkara kesilmişti” şeklinde de anlaşılabilir. İşte gece gelen felaket sonucunda bahçenin hali bu cümle ile ortaya konulmaktadır. “Bahçe simsiyah oldu” veya “bahçe siyahladı” anlamları da burada söz konusu edilebilir. Azap, bahçeyi adeta karartmış ve karanlık geceye dönüştürmüştü.(4) Daha sonra 22. âyette geçen ve “hasat edenler” manasına gelen صَارِم۪ينَ sârimîne kelimesiyle aynı kökten geldiği için buradaki الصَّر۪يمِ es-sarîm kelimesine “hasat edilmiş gibi olmak” manası da verilebilir.

Bu âyetle ilgili “meyveleri yok olmuş, hayrı kesilmiş, kum yığınına dönüşmüş, yeşilliğini kaybetmiş, gün gibi olmuş” şeklinde ifade olarak farklı, ancak mesaj olarak aynı şeyi ortaya koyan yorumlar yapılmıştır.(5) Mesajın “orada bir felaket yaşandığı” şeklinde anlaşılması işin en doğrusudur.

Bahçenin başına gelen şeyin bir çeşit ateş olduğu ve orayı yaktığı anlaşılmaktadır. Hasat zamanı kurumuş olan bahçeye bir yıldırımın isabet etmesiyle bahçedeki sararmış, kurumuş bitkilerin tutuşması ve oranın yanmış olması mümkündür. Âyetteki الصَّر۪يم es-sarîm sözcüğünün “siyahlamak, kül gibi olmak” anlamı bizi bu yoruma sevk etmiştir.

Esasında âyette bahçeyi perişan eden şeyin ne olduğu açıkça belirtilmediği için, bununla ilgili olarak “mutlak surette gerçekleşen şudur” şeklinde kesin bir yargı ortaya koymak doğru değildir; bizim yaptığımız yorum da sadece kendi kanaatimiz ve kelimelerden yaptığımız bir çıkarımdır.

Yüce Allah’a adanmayan mal ve servetin sonu ya dünya hayatında bu şekilde karartılmaktır veya ahirette ateşe dönüşmektir. Bahçeye uygulanan azabın “ateş” olduğu şeklindeki yaklaşımı dikkate alırsak, Yüce Allah’a adanmayan servetin ateş gibi algılanması gerektiğini söyleyebiliriz.

Bu noktada Tevbe 9/34-35’te verilen mesaj özellikle hatırlanmalıdır. İlgili âyetler şöyledir: “Ey iman edenler! Hahamların ve rahiplerin birçoğu insanların mallarını haksız yollardan yerler ve insanları Allah’ın yolundan çevirirler. Altın ve gümüşü yığıp da onları Allah yolunda harcamayanlar yok mu, işte onlara elem verici bir azabı müjdele! O gün cehennem ateşinde bunların üzeri kızdırılıp pul pul dökülür; bunlarla onların alınları, yanları ve sırtları dağlanır ve (onlara denilir ki): İşte bu kendiniz için biriktirdiğiniz servettir. Artık yığdığınız şeylerin (azabını) tadınız.”

Ayrıca Âl-i İmrân 3/180. âyeti de zikretmek istiyoruz: “Allah’ın, lütfundan kendilerine verdiklerini infak etmekte cimrilik gösterenler, sanmasınlar ki o (cimrilik ettikleri mallar), kendileri için hayırdır; tersine o (mallar) onlar için şerdir. Cimrilik ettikleri şey, kıyâmet gününde boyunlarına dolanacaktır. Göklerin ve yerin mirası Allah’ındır. Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.”

Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde Allah’a adanmayan servetin mahşerde insan için büyük bir felakete dönüşeceğini beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ise bunun dünyada hasret ateşine dönüştüğü ifade edilmektedir.

ııı. Hasat İçin Erken Hareket İsteği

فَتَنَادَوْا مُصْبِح۪ينَ اَنِ اغْدُوا عَلٰى حَرْثِكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَارِم۪ينَ “Sabah olurken birbirlerine şöyle seslenmişlerdi: Hasat etmek istiyorsanız, erkenden arazinize (bahçenize) gidin!”

Âyettekiفَتَنَادَوْا fe tenâdev fiili “birbirlerine (şöyle) seslenmişlerdi”; مُصْبِح۪ينَ musbihîne kelimesi “sabaha çıkınca, sabahleyin”; اَنِ اغْدُوا en üğdû emri “erken davranın diye”; عَلٰى حَرْثِكُمْ ‘alâ harsiküm ifadesi “sizin tarlanıza, bahçenize, arazinize”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَارِم۪ينَ sârimîne kelimesi ise “devşirenler, hasat edenler (iseniz)” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin sabah erkenden bahçeye gitmek için birbirini uyarmaları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kıssanın geri kalan bölümünde çok daha ilginç diyalogları haber vermektedir. İster yüksek sesle, isterse fısıldayarak olsun, bahçe sahiplerinin yaptığı konuşmaların içerikleri gün yüzüne çıkartılmakta, böylece hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

1. فَتَنَادَوْا مُصْبِح۪ينَ “Sabah olurken birbirlerine şöyle seslenmişlerdi:” Burada geçen تَنَادَوْا tenâdev fiili “karşılıklı olarak birbirlerine seslenmek” anlamına gelmektedir. Anlaşılıyor ki, bahçe sahipleri kalabalık bir aileydiler ve sabaha yakın bir zamanda veya sabah erken vakitte birbirlerini uyarmışlardı.

2. اَنِ اغْدُوا عَلٰى حَرْثِكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَارِم۪ينَ “Hasat etmek istiyorsanız, erkenden arazinize (bahçenize) gidin!” Buradaki mesaj, bahçe sahiplerinin bahçeye erken gitmeleriyle ilgilidir. حَرْثِكُمْ harsiküm ifadesi “araziniz” anlamında muhatap zamiriyle gelse de, maksat “arazimiz” şeklinde bahçe sahiplerinin hepsidir, yani bu isteği dile getiren kişi de o sahiplerden birisidir. Aynı şekilde اِنْ كُنْتُمْ صَارِم۪ينَ in küntüm sârimîne ifadesindeki zamirlerin konumu da bu şekildedir.

Bu arada حَرْثِكُمْ harsiküm ifadesinin başındaki عَلٰىٰ ‘alâ edatı, Râzî’nin de dediği gibi, bahçedeki ürünlerin dallardan veya ağaçlardan toplanan üzüm, meyve, hububat gibi tarım ürünleri olduğuna delildir.(6) Aksi takdirde ‘alâ değil, ilâ edatı kullanılırdı. Ayrıca Yazır bu noktada daha ince bir noktaya temas etmekte ve ‘alâ edatının kullanılma gerekçesini, adeta düşmanın üzerine gider gibi mahsulü tamamen yerle bir etmek ve ondan geriye hiçbir şey bırakmamak, başkalarına hiçbir zerresini vermemek niyetine bağlamaktadır.(7)

Bahçe sahipleri حَرْثِكُمْ harsiküm “bahçeniz, araziniz” diyerek orayı sahiplenmekte, orada fakirlerin hakkının bulunmadığını söylemek istemekte, böylece mülkün asıl sahibinin Yüce Allah olduğunu unutmakta ve O’nu hesaba katmadıklarını ortaya koymaktaydılar. Kalem 68/18. âyette dile getirilen “İstisna (ihtiyacı da) duymamışlardı” ifadesinin gerekçesi de bu duygu olsa gerektir.

Âyetin sonunda yer alan اِنْ كُنْتُمْ صَارِم۪ينَ in küntüm sârimîne ifadesi “hasat edenler iseniz, hasat edecekseniz” manasına gelmekte, böylece 20. âyette zikredilen es-sarîm kelimesiyle ortak bir mana ortaya konulmuş olmaktadır.

ıv. Yoksullara Duyulmak

فَانْطَلَقُوا وَهُمْ يَتَخَافَتُونَ اَنْ لَا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْك۪ينٌ “(Bahçe sahipleri ‘Keşke) bugün yanınıza sokulmak üzere bahçeye hiçbir yoksul girmese!’ (dileğiyle) fısıldaşarak yürüyorlardı.”

Buradaki فَانْطَلَقُوا fentalekû fiili “yürümüşlerdi, gitmişlerdi”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَتَخَافَتُونَ yetehâfetûne fiili “karşılıklı fısıldaşmışlardı, karşılıklı gizli gizli konuşmuşlardı, karşılıklı konuşanlar olarak”;اَنْ لَا يَدْخُلَنَّهَا en lâ yedhulennehâ ifadesi “oraya girmesin diye, sokulmasın diye”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin yanınıza”; مِسْك۪ين miskînun sözcüğü ise “hiçbir yoksul” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin birbirlerine seslenmelerinin ardından, hemen harekete geçme teklifleri ve bir başka arzuları gündeme getirilmektedir.

Kıssanın devam eden bölümünde bahçe sahiplerinin içlerinde besledikleri duyguları bağlamında fakirlerle buluşmamak istedikleri dile getirilmekte, böylece aslında felaketlerinin gerekçesini kendi düşüncelerinin oluşturduğunu fakr edemedikleri görülmektedir.

1. فَانْطَلَقُوا وَهُمْ يَتَخَافَتُونَ “Fısıldaşarak yürüyorlardı.” Bu âyette zikredilen فَانْطَلَقُوا fentalekû fiilinin başındaki fâ edatı, bahçe sahiplerinin nasıl hareket ettiklerini göstermektedir. Yürürken de gizli gizli bir temenni dile getiriyorlardı. Bu istek hepsinin ortak arzusuydu; çünkü âyette kullanılan يَتَخَافَتُونَ yetehâfetûne fiilinin kalıbı müşâreket denilen “karşılıklı ortaklığı” ifade etmektedir. Onlar muhtemelen sabahın ilk ışıklarıyla, yani ortalık tam ağarmadan harekete geçmişlerdi.

Burada dikkat çeken bir başka husus ise, hiç kimse hissetmesin diye konuşmalarını gizli yapmalarıdır. Bunun sebebi de gayet açıktır. Çünkü bahçenin devşirilme zamanını bilip oradan yardım almak isteyen garibanların çevrede olma ihtimaline karşılık, ses çıkarmamak ve olabildiğince gizli konuşmak zorunluluğu hissetmişler, bunun doğal sonucu olarak böyle davranmışlardı.

2. اَنْ لَا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْك۪ينٌ “(Keşke) bugün yanınıza sokulmak üzere bahçeye hiçbir yoksul girmese! (dileğiyle fısıldaşarak yürüyorlardı).” İşte bahçe sahiplerinin fısıldaşarak dile getirdikleri temennileri bu cümlede yer almaktadır. Hem âyetin başındaki “tefsiriyye” anlamına gelen اَنْ en edatı, hem de لَا يَدْخُلَنَّ lâ yedhulenne fiilinin sonunda yer alan te’kid, yani “anlamı kuvvetlendiren” şeddeli nûn harfi, onların bu konudaki isteklerini ve kararlılıklarını göstermektedir.

a) Âyetin sonundaki مِسْك۪ين miskîn sözcüğü “yoksul” demektir. “Yoksulluğun mesken tuttuğu kişi” anlamına gelen bu kelime, aynı zamanda Beled 90/16’nın işaretiyle “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, evsiz, barksız, yurtsuz-yuvasız insan” demektir. Bu kelimenin nekra, yani belirteç edatı olmadan getirilmesi, hiçbir yoksulu görmek istemediklerini göstermektedir. Belli ki sadece orayı bilen veya bahçe sahiplerinin babasını tanıyan yoksullar değil, daha başkalarının da bu noktada yanlarına gelmesini, oraya sokulmasını hiçbir şekilde istememekteydiler.

b) Âyetteki الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün” anlamına gelmektedir. Bahçe sahiplerinin arzusu, yoksulların elbette sadece bir gün yanlarına gelmemesinden ibaret değildi. Ehli bilir ki, hasat zamanındaki ortam, yardımın en kolay yapıldığı zamandır. O esnada verilen şeyler sahiplerinin gözünde fazla büyük görünmez; bu nedenle infak edenler en rahat infakı o esnada gerçekleştirirler.

Mal veya ürün bahçeden toplanıp eve getirildiğinde onu paylaşmak daha zordur. İşte bu bahçe sahipleri gaddarlığın zirvesinde oldukları için, en müsait ve rahat ortamda bile garibanları yanlarında görmek istemeyerek merhametsizliğin âdeta zirvesine çıkmışlardı.

c) Yüce Allah, niyetleri, yani kalplerde olanları dahi bildiği için onların fısıldaşmalarını deşifre etmekte, bu tür davranış veya ifadeleri gerçekleştirenleri tanıtarak benzer bir tutum içerisine girmek isteyenleri uyarmaktadır. Demek ki, hiçbir şey gizli kalmamakta, vakti geldiğinde her şeyi herkesten çok daha iyi bilen Yüce Allah bütün hakikatleri ortaya sermektedir.

Mücâdele 58/7’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizli gizli konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da daha çok da olsa, her nerede iseler Allah onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü Allah onlara yaptıklarını bir bir haber verecektir; çünkü Allah her şeyi çok iyi bilmektedir.

Yüce Allah, incelemeye çalıştığımız olayda, yapılanları veya söylenenleri kıyamet gününe bırakmadan dünya hayatında açıklamakta, rezilliğin sadece âhirette değil, dünyada bile sahipleriyle buluşturulabileceğini öğretmektedir. Bu noktadan bakıldığında, hem bu olayın, hem de bütünüyle vahyin insanlara Yüce Allah ile yaşamayı öğrettiğini, Allah’ın haberdar olmadığı bir alanın ve zamanın bulunmadığını zihinlere kazımayı amaçladığını söyleyebiliriz.

v. Sahte Güçlere Aldanmak

وَغَدَوْا عَلٰى حَرْدٍ قَادِر۪ينَ “Her şeye güçleri yetermiş (gibi) çok erken davranıp (bahçeye gelmişlerdi).”

Âyetteki وَغَدَوْا ve ğadev fiili “ve erkenden gitmişlerdi”; عَلٰى حَرْدٍ ‘alâ hardin ifadesi “engellemek üzere, vermemek üzere, hızlı hareket ederek”; قَادِر۪ينَ kâdirîne sözcüğü ise “güçleri yeten kişiler olarak, bu zanla” demektir.

Bu cümle, bahçe sahiplerinin başlarına geleceklerden habersiz olarak, her şey kendi kontrollerindeymiş gibi kararlı bir şekilde davrandıklarını göstermektedir.

1. Onlar erken yola çıkmışlar ve kararlarını vererek hızlı bir şekilde bahçeye gelmişlerdi.

2. Âyetteki حَرْد hard kelimesinin anlam çeşitliliği sebebiyle farklı ihtimaller söz konusudur:

a) حَرْد hard kelimesi “hızlı hareket etmek” anlamına gelebilir. Buna göre âyetin anlamı tercümede verdiğimiz gibi, “Her şeye güçleri yetermiş (gibi) hızlı bir şekilde çok erken davranıp (bahçeye gelmişlerdi)” şeklinde olur. Onların bu durumu Yûnus 10/24’te verilen örneği hatırlatmaktadır. Yüce Allah orada dünya hayatının geçiciliğini anlatmak için onu yağmura benzetmektedir.

Yağmur, insanların ve hayvanların beslendiği bitki tohumu veya kökleriyle karışır. Sonuçta toprak yeşererek süslenip ürünlerini verince, bahçe sahipleri onun üzerinde mutlak hâkim olduklarını düşünürken bir gece vakti veya güpegündüz ilâhî azap oraya gelir de sanki dün hiç yeşerip meyve vermemiş gibi bahçeyi kökünden söker.

b) Bu âyeti daha farklı bir mantıkla tercüme edip yorumlamak da mümkündür. Buna göre حَرْد hard kelimesi “engellemek, vermemek” anlamına alınarak âyet şöyle de tercüme edilebilir: “(Yoksullara yardıma) güçleri yettiği halde, onları yardımdan mahrum etmek niyet ve azmi ile erkenden yola düştüler.” Bu tercümedeki mesaj, onların fakirlere yardım etmeme kararlılıklarını ortaya koymakla ilgili olur.

c) Râzî’nin beyanına göre, âyetteki حَرْد hard kelimesi bahçenin adı da olabilir. Bu durumda tercüme “her şeye güçleri yetermiş gibi erkenden Hard adındaki bahçeye gittiler” şeklini alır.

Sonuçta, incelemekte olduğumuz kıssada bahçe sahiplerinin durumu, naklettiğimiz Yûnus 10/24’te verilen örnekte olduğu gibidir. Onlar da bahçeyi hasat edebileceklerini ve ürünlerini istedikleri gibi kendilerine ayırıp başkalarına vermeyeceklerini düşünerek hasat etmek istemişlerdi. Ancak sonuç hiç de düşündükleri gibi olmayacaktı.

b) Yaşanan Şok, Pişmanlıklar ve Sonuç

Yüce Allah, sûrenin 26-33. âyetlerinde söz konusu bahçe sahiplerinin kararlılıklarını ve sinsi planlarını deşifre ettikten sonra, bu defa onların bahçeye geldiklerinde yaşadıkları şoku ve birbirlerine yönelik suçlamalarını şu şekilde dile getirmektedir: “Fakat bahçeyi gördüklerinde, ‘Biz herhalde yolumuzu şaşırdık!’ demişlerdi. (Bir süre sonra, ‘(Hayır, hayır)! Aksine, biz mahrum bırakılmışız!’ (diye sızlanmışlardı).”

Ardından, içlerinden en makul olanının, “Ben size ‘tesbih etsenize!’ dememiş miydim?” diye çıkıştığı, onların “Rabbimizi tesbih ederiz; doğrusu biz (kendi kendimize) yazık etmişiz” dedikleri, daha sonra birbirlerine özeleştiri yapmaya veya kabahati birbirlerine yüklemeye başlayarak “Âh, eyvâh, yazıklar olsun bize! Gerçekten biz azgın (küstah) kişilermişiz” dedikleri ifade edilmektedir.

Daha sonra, “Belki Rabbimiz bize (yok olan bahçenin) yerine daha iyisini verir. Çünkü biz (artık) sadece Rabbimize yönelenleriz” dedikleri aktarılmakta, bu diyaloğun en sonunda ise Yüce Allah’ın şu değerlendirmesi beyan edilmektedir: “İşte (dünyevî) azap böyledir. Âhiret azabı ise elbette çok daha büyüktür. Keşke bilselerdi!”

ı. Büyük Şaşkınlık

فَلَمَّا رَاَوْهَا قَالُوٓا اِنَّا لَضَآلُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ “Fakat bahçeyi gördüklerinde ‘Biz (her hâlde) yolumuzu şaşırdık!’ demişlerdi. ‘(Hayır)! Aksine biz mahrum bırakıldık!’ (diye sızlanmışlardı).”

Buradaki فَلَمَّا رَاَوْهَا fe lemmâ raevhâ ifadesi “onu gördükleri zaman”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَضَآلُّونَ ledâllûne kelimesi “elbette şaşırmışlar(ız), şaşkınlar(ız)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; مَحْرُومُونَ mahrûmûne sözcüğü ise “mahrum bırakılmış kişiler(iz)” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin bahçeyi gördüklerinde dile getirdikleri iki cümle gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا رَاَوْهَا قَالُوٓا اِنَّا لَضَآلُّونَ “Fakat bahçeyi gördüklerinde, ‘Biz (herhalde) yolumuzu şaşırdık!’ demişlerdi.” Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(8) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(9) manasında kullanılmaktadır.

Bu âyeti üç şekilde anlamak mümkündür:

a) Garibanları ve fakirleri bahçe ürünlerinden yararlandırmak istemeyen bu kişiler, sabah vakti bahçeye geldiklerinde onu tanıyamamışlar, yolu şaşırdıklarını zannetmişlerdi. Çünkü bundan önceki Kalem 68/19-20. âyetlerde de dile getirildiği üzere, kendileri uyurken Yüce Allah tarafından gelen bir bela veya azap sonucunda bahçe adeta hasat edilmiş, yere serilmiş ve simsiyah bir hale getirilmişti. Büyük bir felaket sonucunda bahçe tanınmaz hale gelmiş, sahiplerinin dahi tanımasını engelleyecek boyutta bir tahribat yaşanmıştı.

b) Râzî’nin de belirttiği gibi, âyetteki ضَآلُّون dâllûne kelimesi “yolu şaşırmak” anlamının yanında asıl anlamını da verebilir. Buna göre, söz konusu kişiler bahçeyi gördüklerinde durumu anlamış ve fakirlere haklarını vermeme kararlılıkları sonucunda yanlış yaptıklarını anlamışlardı.(10) Bu nedenle, “Demek ki biz bu kararımızla sapmışız” itirafında bulunmuşlardı.

c) Ayrıca bir başka ihtimal olarak, bahçeyi hasat etmeye güçlerinin yeteceği ve ürünü istedikleri gibi değerlendirme noktasındaki kararlarında yanıldıklarını anlamış olmaları da mümkündür.

Sözünü ettiğimiz bu üç ihtimalin ilki âlimlerimizin ortak kabulüdür. Diğerleri de birer görüş olarak saygın kabul edilse de, bir sonraki âyetteki itiraf ilk görüşün daha doğru olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

2. بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ “(Bir süre sonra, ‘Hayır)! Aksine, biz mahrum bırakılmışız!’ (diye sızlanmışlardı).” Bahçe sahipleri bir süre sonra, şaşkınlık ve şoku atlatıp akılları başlarına gelince, ürünlerden mahrum bırakıldıklarını anlamışlardı.

a) “Mahrum bırakılmak” anlamına aldığımız âyetteki مَحْرُومُون mahrûmûne kelimesi bir de Vâkı‘a 56/67’de geçmektedir. Orada Yüce Allah’ın dilemesi halinde tarım ürünleriyle geçinenleri ve muhtemelen görev ve sorumluluklarını yerine getirmeyenleri bundan mahrum bırakabilecek güçte olduğuna vurgu yapılmaktadır.

b) Âyetteki مَحْرُومُون mahrûmûne sözcüğüne “mahvolanlar” anlamı da verilebilir. Bu durumda haklarını vermeyip mağdur ettikleri fakirlerden çok daha ileri düzeyde bir perişanlığa düşürüldükleri anlatılmış olmaktadır. Esasında verilmek istenen mesajda söz konusu kişilerin sadece üründen değil, bahçeden de mahrum bırakılmış oldukları anlaşılmaktadır.

Fakirlere paylarını vermeyip onları mahrum bırakanlar bizzat mahrumiyetle baş başa bırakılmışlardı. İşte bu âyet, evrensel mesajıyla çağlar üstü bir hakikati ortaya koymakta, “ilâhî sünnette değişiklik olmayacağı” gerçeğinden hareketle, bütün zamanların cimri insanlarına bu mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’da bir anlatım çeşidi olan “sebep-sonuç ilişkisi içerisinde konuları anlatma metodu” gereği, mahrumiyetin bir “sonuç”, bu doğrultuda “sebeb”in ise cimrilik olduğu muhataplara kavratılmak istenmektedir; âyetlerin güne dair mesajı bu olsa gerektir.

ıı. Bilge Kişinin Duyarlılığı

قَالَ اَوْسَطُهُمْ اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ “İçlerinden en makul olanı ‘Ben sizi ‘Tesbih etsenize!’ diye uyarmamış mıydım?’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَوْسَطُهُمْ evsatühum tamlaması “onların içlerinde en makul, onların en aklı başında olanı”; اَلَمْ اَقُلْ elem ekul sorusu “dememiş miydim”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; لَوْلَا تُسَبِّحُونَ levlâ tüsebbihûne ifadesi ise “tesbih etsenize diye, uygun hareket etsenize diye” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin içlerinden anlayışlı bir kişinin dile getirdiği sözü gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَوْسَطُهُمْ “İçlerinden en makul olanı şöyle demişti:” Âyetteki اَوْسَط evsat kelimesi, tıpkı Bakara 2/143’teki vesat kelimesi gibi, “en orta”, “en makul”, “en dengeli”, “akl-ı selim sahibi”, “aklı başında”, “en isabetlisi”, “en doğru”, “en âdil”, “en mutedil”, “en hayırlı” gibi anlamlara gelmektedir. Anlaşılıyor ki, söz konusu bahçe sahipleri arasında vaktiyle onları uyaran, onlara görev ve sorumluluklarını hatırlatan akıllı, âdil ve dengeli birisi vardı.

2. اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ “Size dememiş miydim?” cümlesi, önceden bu zatın diğerlerini uyardığını göstermektedir. Hatta لَكُمْ leküm ifadesindeki lâm edatı, bu uyarının muhatapların lehine olduğunu da hissettirmektedir.

3. لَوْلَا تُسَبِّحُونَ “Tesbih etsenize!” ifadesi, hemen öncesindeki soru cümlesinin devamı olarak kabul edilebilir. Yani “Ben size, ‘tesbih etsenize!’ dememiş miydim?” şeklinde bir bütün oluşturulmuş olur. Bahçe henüz hasat edilmeden önce bu uyarının yapıldığı, ancak muhatapların hassasiyet göstermedikleri ifade edilmiş olur.

Ayrıca, لَوْلَا تُسَبِّحُونَ “Tesbih etsenize!” ifadesindeki لَوْلَا levlâ edatı bazı âlimlere göre “teşvik” anlamındaهلا hellâ edatının yerinde kullanılmıştır.(11) Buna göre mesaj, “hadi tesbih etsenize, Allah’ı eksikliklerden münezzeh tutsanıza!” demektir. Yani “olan olmuştur; bari bundan sonra kullukta kusur etmeyin; önceden yapmadığınız görevi hiç olmazsa şimdi ve bundan sonra yapın; Allah’ı tesbih edin” şeklinde bir anlam da kast edilmiş olabilir.

4. Burada sözü edilen “tesbih” ne demektir? Bakara 2/30’da ele aldığımız gibi, elbette ilk akla gelen anlam, “Yüce Allah’ı bütün eksiklilerden münezzeh tutmak, hayatın bütün aşamalarında Allah bilinciyle yaşamak ve hayatın her alanına O’nu müdahil kabul etmek”tir. Ancak tesbîh kelimesinin asıl kök anlamı bundan farklıdır ve kanaatimizce bu âyet grubunda da ilgili anlam devrededir.

Bir emir kalıbında sebbıh şeklinde A‘lâ sûresinin ilk âyetinde de geçen tesbîh, -insan için- yaygın anlam olarak “hatırda tutulan şeyin dile getirilmesi”dir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. Tesbîh Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(12) Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle bu sûrede ele alınan infak konusuyla gayet uyumludur.

İnsanlara mal ve servetin veriliş gayesi, onu muhtaç olan başkalarıyla paylaşmaktır. Kalem sûresinin 18. âyetinde de dile getirildiği üzere, bahçe sahipleri istisna yapmamışlardı; yani Yüce Allah’ı hesaba katmamış ve fakirler için ürünlerinden pay ayırmamışlar, böylece mal ve servet ahlâkı noktasında yaratılış gayelerine aykırı davranmışlardı.

İşte âyette sözü edilen tesbîh, yaratılış gayesine uygun hareket etmek ve dolayısıyla ürünlerde fakirlerin haklarını onlara verecek duyarlılığı göstermektir. İçlerindeki en akıllı ve dengeli şahsın yaptığı uyarı bu noktada gerçekleşmiş olmalıdır. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.(13) İnsan da Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, kendisine emanet edilen malı ve serveti O’nun rızası ve isteği doğrultusunda değerlendirmeli, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.(14)

5. Hasan el-Basrî, burada sözü edilen tesbîhin “namaz” ibadeti olduğunu beyan etmiştir. Ona göre bu kişiler namazlarını dosdoğru bir şekilde kılmamışlardı. Çünkü eğer namazlarını kılsalardı ‘Ankebût 29/45 gereği, namaz onları kötülüklerden menedecek, yanlışlardan uzaklaştıracaktı.(15)

6. Ayrıca tesbîhin Yüce Allah’ın kendilerine verdiği nimetlere bir şükran olduğu da beyan edilmektedir.(16)

7. Âyette verilmek istenen bilgiyi toparlamak ve güne dair mesajına bakmak gerekirse şunları söyleyebiliriz: Toplum hayatında toptancı bakışın yanlış olduğunu bildiren örneklerden birisi olarak bu âyet, bir anlamda bize de toptancılığı veya toptan değerlendirmeler yapmamayı öğretmektedir. Burada sorun, bu dengeli ve akıllı şahsın etkin olamaması veya kararları değiştirmeye gücünün yetmemesidir.

Her hâlü kârda, toplumun bütün fertlerinin iyi veya kötü olamayacağı ilkesi evrensel bir gerçek olarak zihinlere kazınmaktadır. Dahası, bu tür örnek ve uyarıcı bilginlerin toplumlarını uyarma görevlerini daima yapmaları gereği de özellikle hatırlatılmaktadır.

Sonucun ne olacağı önceden kestirilemeyeceği için, akıllı ve dengeli insanlar bu bilgilendirmeleri mutlaka yapmalıdırlar. “Nasıl olsa sonuç değişmez”, “benim dediğimi hesaba katmazlar”, “tepki çekmemek için çoğunluğa karşı söz söylenmez” ya da “ben kim oluyorum da beni dinlesinler” gibi sözler, Müslümanların gündeminde olmamalıdır. Kıssanın içerisinde özellikle bu cümlenin hatırlatılmasındaki asıl amacın bu olduğu kanaatindeyiz.

ııı. Zulümleri İtiraf

قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَآ اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ “(Onlar) ‘Rabbimiz yücedir! Doğrusu biz (kendimize) yazık etmişiz!’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;سُبْحَانَ رَبِّنَآ sübhâne rabbinâ tamlaması “Rabbimizi eksikliklerden tenzih ederiz”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne sözcüğü ise “zulmedenler, haksızlık yapanlar” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin davranışları nedeniyle özür beyanları gündeme getirilmektedir.

1. Bahçe sahipleri, içlerinden en akıllı ve en âdil olanın “Hadi, tesbîh etsenize!” şeklindeki isteğine uymuş, ancak Zemahşerî’nin de belirttiği gibi, “Basra harap olduktan sonra”, yani iş işten geçtikten sonra bunu gerçekleştirmişlerdi.(17)

Kur’ân’da 41 kez(18) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(19) ya da “yüceler yücesi”(20) şeklinde tercüme edilebilir.

Bu arada bahçe sahipleri سُبْحَانَ رَبِّنَا “Rabbimizi tesbih ederiz” sözleriyle hem özür beyan ettiler, hem de Yüce Allah’ın rabb sıfatını kullanarak O’nun sahipleniciliğine sığındılar; bir anlamda kendilerini affetmesini beklediklerini ortaya koydular.

2. Bahçe sahipleri ihmal ettikleri “istisna”, “Allah’ı hesaba katmama” ve “mutlak anlamda bahçeyi hasada güçlerinin yeteceği kabulü”nden oluşan hatalarını itiraf etmişler, Allah’ı tesbihin yanında bir de kendilerinin zalim olduğunu ilan etmişlerdi. Bu ifadelerinin öncesinde her ne durumda idiyseler, onun yanlış olduğunu anlamış ve suçlarını itiraf etmişlerdi.

Bahçe sahipleri bir taraftan fakirlere yardımda bulunmayıp onların hakkını yiyerek onlara zulmetmişlerdi; diğer taraftan da Yüce Allah’ın infâk emrini yerine getirmeyerek kendilerine yazık etmişlerdi. Zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğu ilâhî bir ilkedir.

Dünya hayatında fakirin hakkını ona vermemek bir anlamda onun hakkını yemek ve ona zulmetmek demektir. Zulüm hem bir tür suçtur, hem de bir tür günahtır. Bu nedenle, yapılan bu davranışın suç kısmının cezası dünyada uygulanmıştır; günah kısmının cezası ise âhirette verilecektir. Kalem sûresinin 33. âyetinde dile getirilen husus budur.

ıv. Birbirlerini Kınamaları

فَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَلَاوَمُونَ “Birbirlerini kınamaya başlamışlardı.”

Âyetteki فَاَقْبَلَ fe akbele fiili “dönmüştü, yönelmişti, başlamıştı”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmını, birbirlerini”; يَتَلَاوَمُونَ yetelâvemûne fiili ise “kınamaya, suçlamaya, özeleştiri yapmaya” demektir.

Burada söz konusu kişilerin birbirlerini kınamaya başladıklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu ifade, bahçe sahiplerinin birbirlerini kınamaya veya suçlamaya başlaması anlamına gelebilir. Nitekim genel kanaat bu istikamettedir. Bu ifade olumsuz içerikte olmak üzere Sâffât 37/27’de yetesâelûne fiili kullanılarak yer almaktadır. Olumlu içerikte cennetlikler için ise Sâffât 37/50 ve Tûr 52/25’te kullanılmaktadır.

Kınama veya suçlamanın içeriği hakkında fazla iddialı olmaya gerek yoktur; çünkü bunun nelerden oluştuğu çok önemli olsaydı, zaten Yüce Allah onu konu edinirdi. Belli ki, bahçe sahipleri hasat için yola çıkmadan önce fikir ayrılığına düşmüşlerdi. Nitekim Kalem 68/28. âyette onlara tesbihi hatırlatan akıllı kişinin de aralarında bulunduğunu daha önce belirtmiştik.

Âyetteki يَتَلَاوَمُونَ yetelâvemûne fiilini Yazır’ın da ifade ettiği gibi, pişmanlık ve kusuru itiraf içeren bir “özeleştiri yapmak” anlamında da yorumlayabiliriz.(21) Bu durumda hem önceki âyetle, hem de sonrakilerle tam bir uyum söz konusu olur.

Önceki âyette “biz zalimlermişiz”, sonrakinde ise “biz azgınlık yapanlarmışız” sözü yer almaktadır. Âyetin konu akışına uygun olan anlamı, bahçe sahiplerinin birbirlerini kınamalarından ziyade, özeleştiri yapmaya başlamalarıdır. Eğer mesaj ille de “kınama” şeklinde anlaşılacaksa, bu defa içerik de “uyarıcılık yapanın neden daha ısrarcı davranmadığı ve kendilerini ikna için neden daha çok çalışmadığı” şeklinde bir yoruma sahne olur.

v. Pişmanlık İçeren “Azgınlık” İtirafı

قَالُوا يَا وَيْلَنَآ اِنَّا كُنَّا طَاغ۪ينَ “(Şunu) demişlerdi: Eyvah, yazıklar olsun bize! Biz azgın kişilermişiz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, eyvahlar olsun bize”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; طَاغ۪ينَ tâğîne kelimesi ise “azgınlar(mışız)” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin pişmanlıklarının ve itiraflarının son noktası gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da وَيْل veyl kelimesi takısız bir şekilde 27,(22) çeşitli takılarla 13 kez(23) geçmektedir. Kur’ân’da altı kez geçen يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ(24) ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize, eyvahlar olsun bize” gibi anlamlarıyla, söz konusu kişilerin pişmanlığın zirvesinde olduklarını göstermektedir. Ayrıca “azgınlar”, “küstahlar”, “haddini aşanlar” anlamlarına gelen طَاغ۪ين tâğîne kelimesinin kullanılması, yaptıklarının çok büyük bir kabahat olduğunun bilincine vardıklarının bir delilidir.

Kabahat büyük olduğu için pişmanlık da büyük olmuştur. Ancak içlerinde aklı başında kişiler bulunduğu için, Yüce Allah’tan bağışlanma noktasında ümit kesmemek gerektiğini dile getirmişler ve şu dilekte bulunmuşlardı:

vı. Yeni Bir Beklenti

عَسٰى رَبُّنَآ اَنْ يُبْدِلَنَا خَيْرًا مِنْهَآ اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا رَاغِبُونَ “Belki Rabbimiz bize (yok olan bahçemizin) yerine daha iyisini verir. Şüphesiz ki biz (artık) sadece Rabbimize yönelenleriz.”

Âyetteki عَسٰى ‘asâ edatı “umulur ki, belki de”; رَبُّنَا rabbunâ ifadesi “bizim Rabbimiz”; اَنْ يُبْدِلَنَا en yübdilenâ fiili “bize değiştirir”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlısı ile”; مِنْهَآ minhâ ifadesi “bundan, mevcut durumdan”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِلٰى رَبِّنَا ilâ rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimize”; رَاغِبُونَ râğıbûne sözcüğü ise “rağbet edenler(iz), özenenler(iz)” demektir.

Burada bahçe sahipleri kıssasında söz konusu kişilerin son cümlesi gündeme getirilmektedir.

Âyetteki عَسٰى ‘asâ edatı, ümit ifade eden bir anlam verir. Bu nedenle, onlar yok olup giden dünya bahçesi ve dolayısıyla dünyevî ürünlerin yerine, kendilerine yine “dünyada daha iyi ürünlerin verilebileceği” beklentisini dile getirmişler, gerekçelerini sadece Yüce Allah’a yönelişleri olarak belirlemişlerdi.

Daha hayırlısını istedikleri şeyin âhirette “cennet nimetleri” olma ihtimali de vardır. İster dünyevî nimetler olsun, isterse âhiretteki cennet nimetleri olsun, onlar bu isteklerini Rablerine rağbete bağlamışlardır. Sadece Yüce Allah’a yöneldiklerini beyan ederek tam bir teslimiyet göstermişler ve Allah’ın affını ve merhametini dilediklerini ifade etmişlerdi. Bu durum İnşirâh 94/8’deki “Sadece Rabbbine rağbet et” ifadesiyle uyumlu bir teslimiyettir. Dahası rağbetin Yüce Allah’a yönelik olması gerektiği Tevbe 9/59’da da zikredilmektedir.

Bu sûrede anlatılan “bahçe sahiplerinin akıbetleri”nin ne olduğu sorusu da akla gelmektedir. Katâde bu sorunun cevabını bilmediğini beyan ederken, Mücâhid bunların tevbe ettiklerini ve kendilerine daha güzel bir bahçenin verildiğini ifade etmiştir.

İbn Mes‘ûd’dan ise bunlara âhiret cennetinin verileceğine dair bir görüş nakledilmektedir(25) ki, olayın başında yer alan اَصْحَاب الْجَنَّة ashâbü’l-cenneti tamlamasının eliflâmlı gelmesi de bunun bir işaretidir. Ayrıca, devam eden Kalem 68/34. âyette muttakîlerden söz edilmesi benzer bir destek olarak görülmektedir. Dahası, Kalem 68/32. âyette “rağbetlerinin sadece Yüce Allah’a olduğunu” beyan etmeleri bir tevbe gibi kabul edilebilir ki Yüce Allah samimi tevbeleri kabul edeceğini haber vermektedir.

vıı. Sonuç: Dünya ve Âhiret Azabı

كَذٰلِكَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “İşte (dünya) azabı böyledir. Ahiret azabı ise elbette daha büyüktür. Keşke bilselerdi!”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike edatı “işte, böyle”; الْعَذَابُ el-‘azâbü kelimesi “azap, mahrumiyet, tadının kaçması”;وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ ve le ‘azâbü’l-âhırati tamlaması “elbetteki âhiretteki azap, âhiretin azabı ise”; اَكْبَرُ ekberu kelimesi “daha büyük(tür), en büyük(tür)”; لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ lev kânû ya‘lemûne ifadesi ise “keşke bilselerdi, biliyor olsalardı” demektir.

Burada bahçe sahiplerinin bahçesinin başına gelen şeyin aslında bir azap olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kıssanın sonunda, bahçe sahiplerinin yaşadığı şoku isimlendirmekte, bir anlamda dünya ve âhiret azabı kavramının içini nasıl doldurduğunu muhataplara öğretmektedir.

1. كَذٰلِكَ الْعَذَابُ “İşte (dünya) azabı böyledir.”

- Azap Kavramı

Kur’ân’da sıkça kullanılan الْعَذَاب el-‘azâb kelimesi İbn Manzûr’un ifade ettiği gibi, “terk etmek” veya “mahrum etmek” anlamına gelen ‘a-z-b kökünden türetilmiştir.(26) Kelime bu kökten “tatlı olmak” anlamında ‘azb kalıbında nekra olarak Kur’ân’da iki yerde(27) geçmekte, her iki âyette de “tatlı su”yu ifade etmektedir.

Bu kelime ‘azzebe/yü‘azzibü/nü‘azzibü gibi dört harfli kalıplara girince “tatlılığını gidermek”, “tadı kaçmak”, “azap etmek” anlamını kazanmaktadır. Buradan hareketle, “azap etmek” anlamı, söz konusu kelimenin dört harfli kalıbındaki “tadını kaçırmak” manasından gelmektedir, diyebiliriz.(28)

‘Azâb kelimesi Kur’ân’da 322 kez geçmektedir. Ayrıca bu kelime ‘azzebe/yü‘azzibü/nü‘azzibü gibi dört harfli kalıplarda 41 yerde zikredilmektedir. Bu arada aynı kökten gelen -tekil ve çoğul olarak- mü‘azzib(îne) kelimesi(29) ile mü‘azzeb(îne)(30) kalıbı da 4’er kez yer almaktadır. Dünyaya ait azapla ilgili bu fiil Yüce Allah’a da,(31) Hz. Süleyman’a(32) ve Zülkarneyn’e(33) de nispet edilmektedir.

‘Azâb kelimesi hakkında bu kısa değerlendirmeleri yaptıktan sonra,(34) şimdi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ‘azâb kelimesinin anlamına geçelim. Âyetin her iki cümlesinde de “azap” kavramına yer verilmektedir. İlkinde dünyadaki, ikincisinde ise âhiretteki azap gündeme getirilmektedir.

Ğâşiye 88/24’te de zikredildiği üzere, orada geçen “En büyük azap” ifadesi, daha küçüklerinin de olduğunu hatıra getirmektedir. Kur’ân, azabı ve laneti iki çeşit olarak tanıtır: İlki dünya hayatında çekilenler ki bunlar “küçük azaplar”dır; diğeri de, âhirette çekilecek olan “cehennem azabı”dır ki bu da en büyüğüdür.(35)

Konuyla ilgili olarak bir âyeti burada özellikle hatırlatmak istiyoruz. Sebe’ 34/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Süleyman’ın) ölümüne hükmettiğimiz zaman, onun öldüğünü, ancak değneğini kemiren bir ağaç kurdu göstermişti. (Sonunda Süleyman) yıkılınca anlaşıldı ki cinler gaybı bilselerdi, o küçük düşürücü azap içinde (uzun süre) kalmazlardı.” İşte burada zikredilen azap da dünya ile ilgilidir.

Azap, aslında kişinin tadının kaçması ve sahip olunmak istenen şeyden mahrum bırakılmaktır. İşte bu âyette söz konusu kelime, bahçe sahiplerinin dünyadaki mahrumiyeti için kullanılmaktadır. Onlar büyük planlar ve heveslerle bahçeyi hasat edeceklerken, bir bela planlarını bozdu ve kendilerini derin bir mahrumiyete sevk etti. Onlar hem bahçe ürünlerinden, hem de ilâhî bir emir olan infakı terk ettikleri için Yüce Allah’ın sevgisinden mahrum bırakıldılar.

2. وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Ahiret azabı ise elbette daha büyüktür. Keşke bilselerdi!” Bu ifadenin aynısı Zümer 39/26’da da geçmektedir. Yüce Allah, dünya azabına göre âhiret azabına “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(36) Fecr 89/25-26’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz.

İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle suçlular, âhiret azabına karşı daha dikkatli davranmaya çağırılmaktadırlar. Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsun, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindeki azabı hesaba katmamak, aldanmanın en büyüğünü oluşturmaktadır.

“Kıssanın veya Darb-ı Meselin” Öğrettikleri

1. Vahyin geldiği ilk dönem Müslümanlarının ekonomik açıdan sıkıntıda oluşları dolaylı olarak bu kıssa vesilesiyle konu edinilmekte ve servet şımarıklığının azdırdığı insanların akıbetlerine bakarak, hallerine şükretmeleri gerektiği kendilerine öğütlenmektedir. Sûrenin ilk muhatapları olan Mekkeli müşrikler de tıpkı bu bahçe sahipleri gibi şımarıklık içerisinde keyiflenerek ve mutlaka savaşı kazanacakları düşüncesiyle Bedir’e gelmişlerdi; ancak sonuç hiç de arzu ettikleri gibi olmadı. Yok edilen bahçe ve ürünleri gibi, müşrikler de ilk ve en büyük dünyevî darbeyi Bedir’de aldılar ve bir daha bellerini doğrultamadılar.

2. Bahçe sahiplerinin kıssası, zengin Mekkeli müşriklerin şımarıklıklarını törpülemeyi ve “Allah yokmuş gibi yaşama”nın ne kadar büyük bir yanılgı olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Yüce Allah bütün zamanların zengin inkârcılarına ve müminlerine hitap ederek, mal ve servetin geçici olduğunu ve mutlak surette fakirlerin gözetilmesi gerektiğini kendilerine öğretmektedir. Servete güvenip hayatı sadece dünyadan ibaret sayanlar derin bir yanılgı içindedirler. Kur’ân bu yanılgıyı Müslüman’ın gündeminden çıkartarak ona “Allah ile yaşama”yı öğretmektedir.

3. Yüce Allah, bahçe sahipleri özelinde evrensel olarak mal ve servet ahlâkı öğretmeyi amaçladığı bu kıssada ve Kur’ân bütünlüğünde muhataplara bir âhiret bilinci kazandırmayı da amaçlamaktadır. Bunun için, zaman zaman cennet ödüllerinden söz ederken, zaman zaman da cehennem azabını gündeme getirmektedir. Dünyadaki azap genellikle mala yönelik olurken, âhiretteki azap cana yöneliktir. Dünyadaki geçici iken, mahşerdeki ebedidir. Dünyadakinden ders alıp istikamete girme imkânı varken, âhirettekinden ders alma şansı artık kalmayacaktır.

4. Bahçe sahiplerinin, içlerindeki evsatı, yani en akıllı kişiyi dinlememelerinin faturası mala kesildiği gibi, müşriklerin Hz. Peygamber’i dinlememelerinin faturası da kendilerine kesilecektir. Dünyadaki uyarıcıyı dinlemeyenler dünyadaki cenneti, yani bahçeyi kaybetmişlerdi; Hz. Peygamber’i dinlemeyenler ise mahşerdeki cennet’i kaybedeceklerdir.

Rabbimizden en kalbî niyazımız, bizi cennetini kaybedenlerin değil, cennetine yerleştirecekleri arasına ilhak etmesidir.

5. Kur’ân’da söz konusu bahçe sahiplerinin kim oldukları, ne zaman ve nerede yaşadıkları beyan edilmediği gibi, akıbetleri hakkında da açık bir şekilde bilgi verilmemektedir. Bu nedenle tahminde bulunmak yerine, kıssada verilmek istenen mesajla yetinmeyi daha doğru bulmaktayız. Mesaj şudur: Yüce Allah yolunda harcanmayan mal felâket sebebidir. Allah’ı hesaba katmayan bir hayat tam bir aldanıştır; çünkü O’nu hesaba katmayanlara Yüce Allah kendisini hatırlatmaktadır. Fakat bunu zamanında öğrenmeyenler korkunç bir mahrumiyet yaşamak zorunda kalacaklardır.

6. Din, insanlara Yüce Allah ile yaşamayı öğreten ilâhî ve evrensel bir kurumdur. Allah’ı hesaba katmayan bir hayat olamaz; çünkü Yüce Allah’ın olmadığı bir alan ve an yoktur. Öyleyse vaktinde ve irade eldeyken bu gerçeği fark etmeli, O’nun engin merhametinden mahrum kalacak yollara girilmemeli, sonuçta derin mahcubiyet ve mahrumiyetler yaşamak zorunda kalınmamalıdır.

7. Malına ve servetine, ününe ve nüfuzuna, sayısına ve çevresine, hâsıl-ı kelâm anlamsız ve sonuçsuz şeylere güvenerek kibir içerisinde yaşanan bir hayat tam bir aldanıştır. Hayatı sadece dünyadakinden ibaret sayıp âhireti hesaba katmayanlar bunun ne büyük bir kabahat olduğunu elbet bir gün anlayacaklardır; ancak bunun kendilerine hiçbir faydası da olmayacaktır.

8. Kur’ân’ın öğütlediği dünya hayatı, mahşer için hazırlıkların yapıldığı hayattır. Bu nedenle, bahçe sahiplerinin kıssası buna riayet etmeyenlerin dünyevî akıbetlerini göstermekte ve muhataplara ders vermeyi amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 174-175; Taberî, age., XXIX, 29; Semerkandî, age., III, 482-483; Râzî, age., XXX, 87; İbn Kesîr, Tefsîr, IV, 407.
• 2 - Haşr 59/19.
  • Haşr 59/19
• 3 - Ferrâ, age., III, 175.
• 4 - Ferrâ, age., III, 175. 5 - Râzî, age., XXX, 88.
• 6 - Râzî, age., XXX, 89. 7 - Yazır, age., VIII, 275.
• 8 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 9 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 10 - Râzî, age., XXX, 89-90.
• 11 - Râzî, age., XXX, 90.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 13 - Ra ‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1. 14 - Tesbîh kavramı hakkında şu bilgileri de hatırlatmak gerekir: Tesbihte tenzih ve nefiy vardır; yani tesbih, Yüce Allah’ı eksikliklerden ve olumsuzluklardan uzak tutmak, eksikliklerle onu buluşturmamak demektir. Takdîste de bunlar vardır; ayrıca takdis ve hamdde isbat vardır; yani Yüce Allah’ı bütün kemâl sıfatlarıyla birlikte bilmek, anmak ve yüceltmek vardır (Tesbih, takdis ve hamd hakkında geniş bilgi için bk. Razî, age., II, 171-174). “Kelime-i tevhid” dediğimiz lâ ilâhe illallâh cümlesi tesbih ve takdisi birlikte içermektedir. Bu cümlede önce tesbih, sonra takdis yer almaktadır. Bu doğrultuda bakıldığında, İhlâs sûresinin ilk iki âyeti takdis, son iki âyeti ise tesbihtir, diyebiliriz.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 15 - Zemahşerî, age., IV, 579. 16 - Kurtubî, age., XVIII, 159.
• 17 - Zemahşerî, age., IV, 579. 18 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 19 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 20 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 21 - Yazır, age., VIII, 277.
• 22 - Bakara 2/79; İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Enbiyâ’ 21/18; Sâd 38/27; Zümer 39/22; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/65; Câsiye 45/7; Zâriyât 51/60; Tûr 52/11; Merselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/1, 10; Hümeze 104/1; Mâ‘ûn 107/4. 23 - Mâide 5/31; Hûd 11/72; Kehf 18/49; Furkân 25/28; Ahkâf 46/17; Tâhâ 20/61; Kasas 28/80; Enbiyâ’ 21/14, 46, 97; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/20; Kalem 68/31. 24 - Enbiyâ’ 21/14, 46, 97; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/20; Kalem 68/31.
  • Bakara 2/79 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Enbiyâ 21/18 Sâd 38/27 Zümer 39/22 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Câsiye 45/7 Zâriyât 51/60 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/1 Mutaffifîn 83/10 Hümeze 104/1 Mâ‘ûn 107/4 Mâide 5/31 Hûd 11/72 Kehf 18/49 Furkân 25/28 Ahkâf 46/17 Tâhâ 20/61 Kasas 28/80 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/46 Enbiyâ 21/97 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/20 Kalem 68/31 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/46 Enbiyâ 21/97 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/20 Kalem 68/31
• 25 - Zemahşerî, age., IV, 579-580.
• 26 - İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, ‘a-z-b maddesi. 27 - Furkân 25/53; Fâtır 35/12. 28 - Kelimenin anlamı için bk. Râğıb el-Isfehânî, age., ‘a-z-b maddesi. 29 - A‘râf 7/164; Enfâl 8/33; İsrâ’ 17/15, 58. 30 - Şu‘arâ’ 26/138, 213; Sebe’ 34/35; Sâffât 37/59. 31 - Âl-i İmrân 3/56; Enfâl 8/33-34; Tevbe 9/14, 26, 39, 55, 74, 85, 101; Kehf 18/87; Tâhâ 20/47; Mücâdele 58/8; Haşr 59/3; Talâk 65/8. 32 - Neml 27/21. 33 - Kehf 18/86-87.
  • Furkân 25/53 Fâtır 35/12 A‘râf 7/164 Enfâl 8/33 İsrâ 17/15 İsrâ 17/58 Şu‘arâ 26/138 Şu‘arâ 26/213 Sebe' 34/35 Sâffât 37/59 Âl-i İmrân 3/56 Enfâl 8/34 Tevbe 9/14 Tevbe 9/26 Tevbe 9/39 Tevbe 9/55 Tevbe 9/74 Tevbe 9/85 Tevbe 9/101 Kehf 18/87 Tâhâ 20/47 Mücâdele 58/8 Haşr 59/3 Talâk 65/8 Neml 27/21 Kehf 18/87
• 34 - Bu konuda geniş açıklamalarımız için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, Düşün yayınları, 2011, s. 133-136. 35 - İki azap için bk. Bakara 2/85, 114; Âl-i İmrân 3/56; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/74, 85; Hûd 11/60, 99; Ra‘d 13/34; Nûr 24/19, 23; Kasas 28/42; Secde 32/21; Ahzâb 33/57; Zümer 39/26; Fussılet 41/16.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/74 Tevbe 9/85 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Ra‘d 13/34 Nûr 24/19 Nûr 24/23 Kasas 28/42 Secde 32/21 Ahzâb 33/57 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 36 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33