Tûr Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 49 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “Sînâ Dağı” anlamındaki الطُّور et-tûr kelimesinden alan Tûr sûresi, inişe göre 59, resmî sıralamada ise 52. sûredir.

Tûr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Zâriyât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin ilk âyet grubunda çeşitli varlıklara yemin ifadeleri bulunmaktadır. Bu arada Zâriyât 15-19’da ve Tûr 17-20’de muttakilerin ortak özellikleri gündeme getirilmektedir. Ayrıca peygamberlere yönelik Zâriyât 52’deki büyücü ve mecnunluk suçlaması ile Tûr 29-30’daki Hz. Peygamber’e yönelik büyücü, mecnûn ve şâir suçlaması da ortak bir konu olarak görülmelidir.

Tûr sûresi, çeşitli varlıklara yeminle başlamakta, inkârcılara yönelik mahşerdeki azabın hak olduğu vurgulanmakta, Son Saati ve âhireti inkâr edip alay edenler kınanmakta, bu arada duyarlı davranan kişiler olarak muttakilere cennette nasıl nimetler verileceği üzerinde uzun uzadıya bilgiler verilmektedir.

29. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları gündeme getirilmekte, buna karşılık kurguladıkları şeylerin hatalı olduğu beyan edilmekte, vahye karşı olumsuz bakışlarına “Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler” denilerek meydan okunmaktadır.

35. âyetten itibaren, yaratılıştan kâinattaki çeşitli özelliklere varıncaya kadar inkârcı muhatapların her konuda yanılgı içerisinde bulundukları ifade edilmekte, tuzak kuranların kendilerinin tuzaklarına uğrayacakları belirtilmekte, Yüce Allah’a yönelik çocuk isnadı gibi noktalarda artık sınırı aştıkları ve mucize isteklerindeki hadsizlikleri dikkatlere sunulmaktadır.

45. âyetten itibaren, bu tür inkârcılara nasıl davranması gerektiği noktasında Hz. Peygamber bilgilendirilmekte, kurdukları hiçbir tuzağın işlerine yaramayacağı beyan edilmekte, dünya azabının ötesinde mahşerde korkunç bir azabın inkârcıları beklediği haber verilmektedir.

Sûrenin son iki âyetinde ise Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenilmekte, Rabbinin hükmüne sabretmesi gerektiği, ilâhî gözetimde bulundukları, ayaktayken de geceleyin de tesbihe devam etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 29-43. âyetlerinde Hz. Peygamber’e verdiği moral ile müşriklerin çeşitli konulardaki zihin parçalanmışlıkları üzerinde durmakta, yanılgılarını 15 kez kullandığı em edatıyla pek çok konu başlığı şeklinde zikretmektedir.

a) Risalet Ve Müşriklerin Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 29-34. âyetlerinde Hz. Peygamber’in asıl görevinin gerçeği hatırlatmak olduğunu, Allah’ın lutfu sayesinde kâhin, mecnun ve şâir olmadığını, onların felaket beklentilerinin yersizliğini belirterek Hz. Peygamber’in onlara “(Haydi) bekleyin! Muhakkak ki ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim” demesini emrettiğini bildirmektedir.

Ardından, müşriklerin saçmalıklarını onlara hayallerinin emrettiği, azgın insanlar oldukları, Hz. Peygamber’in vahyi kendisinin uydurduğu suçlamaları, aslında onların iman etmemeleri ve Yüce Allah’ın “Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler!” şeklindeki meydan okuması üzerinde durulmaktadır.

ı. Hz. Peygamber’e Karşı Üç Suçlama

فَذَكِّرْ فَمَآ اَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ اَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِه۪ رَيْبَ الْمَنُونِ قُلْ تَرَبَّصُوا فَاِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّص۪ينَ “Sen (gerçeği) hatırlat! Rabbinin lütfuyla sen kâhin de değilsin; cinlenmiş de değilsin. Yoksa onlar ‘(O) bir şairdir; zamanın (getireceği) felaketlere uğramasını bekliyoruz!’ mu diyorlar! De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.”

Buradaki فَذَكِّرْ fe zekkir emri “(gerçeği) hatırlat, öğüt ver”; فَمَآ اَنْتَ fe mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; بِنِعْمَتِ رَبِّكَ binı‘meti rabbike tamlaması “senin Rabbinin nimeti, rahmeti sayesinde”;بِكَاهِنٍ bikâhinin kelimesi “ne bir büyücü”; وَلَا مَجْنُونٍ ve lâ mecnûnin ifadesi “ne de cinlenmiş, mecnun”; اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne sorusu “yoksa (şöyle) mi diyorlar”; شَاعِرٌ şâ‘ırun kelimesi “(o) şâir(dir)”; نَتَرَبَّصُ neterabbesu fiili “bekliyoruz, gözetliyoruz”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili”; رَيْبَ raybe kelimesi “sıkıntı vermesini”; الْمَنُونِ el-menûni sözcüğü “zamanın, dehrin, ölümün”; قُلْ kul emri “de ki”; تَرَبَّصُوا terabbesû emri “gözetleyin, bekleyin”;فَاِنّ۪ي fe innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”;مِنَ الْمُتَرَبِّص۪ينَ mine’l-muterabbısîne ifadesi ise “bekleyenlerden(im)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarından bir bölümü ve bunlara verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. فَذَكِّرْ فَمَآ اَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ “Sen (gerçeği) hatırlat! Rabbinin lütfuyla sen hiçbir şekilde kâhin de değilsin; cinlenmiş de değilsin.” Âyette iki nokta üzerinde durulmaktadır. Bunlardan ilki Hz. Peygamber’in görevi, diğeri de Yüce Allah’ın ona moral vermesi.

a) فَذَكِّرْ “(Ey Peygamber!) Sen (gerçeği) hatırlat (öğüt ver)!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevini kendisine hatırlatmakta, onların Son Saat’e ve mahşere inanmamalarına ve kendisini yalanlamalarına aldırmaması gerektiğini beyan ederek peygamberlikte asıl görevin tebliğ olduğunu bildirmektedir.

Tefsirimizin Birinci cildinde “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da açıkladığımız üzere, bir ismi de zikr (zikrâ ve tezkirah) olan Kur’ân’ın en önemli özelliklerinden birisi “gerçeği hatırlatması”dır. Onun zikr oluşu fıtrata yazılan hususların onunla yeniden hatırlatılması nedeniyledir.

Toplumda her ne kadar inanmayanlar olsa da içlerinde mutlak surette inananlar vardır veya olacaktır. Esasında Kâf 50/45’te “Sen benim tehdidimden korkanlara Kur’ân’la gerçeği hatırlat” buyrularak bu gerçeğe dikkat çekilmiş olmaktadır. Yâsîn 36/11’de de şöyle buyrulmaktadır: “Sen ancak Zikr’e (Kur’ân’a) tâbi olanları ve gaybdaki Rahmân’a derin saygı duyanları uyarabilirisin.”

Hıcr 15/94’te geçen ısda‘ emri “açıkça söylemek, açıkça ortaya koymak” demektir.(1) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Tûr 52/29, ayrıca Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

b) فَمَآ اَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ “Rabbinin lütfuyla sen hiçbir şekilde ne bir kâhinsin ne de bir mecnun.” Bu ifade “Rabbinin lütfuyla sen herhangi bir kâhin de değilsin; mecnun da değilsin” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu âyetin bir benzeri Kalem 68/2’de yer almaktadır.

Önemine binaen, sık sık vurguladığımız üzere önceki peygamberlere olduğu gibi,(2) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(3) “şâ‘ır (şâir)”,(4) “sâhır (büyücü)”,(5) “meshûr (büyülenmiş)”,(6) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(7) “müfterî (iftiracı)”,(8) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(9) “kezzâb (çok yalancı)”,(10) “dâllûn (sapkın(lar)”(11) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(12) diyorlardı.

Kalem 68/2, Tekvîr 81/22 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Tûr 52/29. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir inanç savrulması yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

Kalem 68/2’de de geçen بِنِعْمَةِ رَبِّكَ bi nı‘meti rabbike tamlaması “Rabbinin nimeti sayesinde, nimeti sebebiyle” anlamına gelmektedir. İfadenin başındaki bâ/bi edatına “yemin” anlamı verilmesi de mümkündür. Buna göre tercüme “Rabbinin nimetine yemin olsun ki, sen hiçbir şekilde mecnun değilsin” şeklini alır.(13) Buradaki nı‘meh kelimesi “Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e ihsan ettiği peygamberlik rahmeti” manasına da gelebilir.(14)

Âyetlerde مَا mâ edatı ile ب bâ/bi harfi bir araya gelince, söz konusu iddiaların hiçbir şekilde doğru olmadığı, bunu düşünmenin bile akla ziyan olduğu ortaya konulmak istenmektedir. Burada dile getirilen بِكَاهِنٍ مَا ... mâ … bi kâhin ifadesi, tıpkı Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22’de olduğu gibi, inkârcıların yaptığı “Hz. Peygamber’in kâhin (büyücü) veya mecnûn olduğu” şeklindeki yakıştırmaların hiçbir şekilde doğru olmadığını ortaya koymaktadır.

Buradaki نِعْمَة nı‘meh kelimesi, bir taraftan Hz. Peygamber’e yöneltilen mecnunluk suçlamasının doğru olmadığını ortaya koyduğu gibi, diğer taraftan da durumunun bir nimet ve ikram yansıması olduğunu ifade eder. “Rabbinin nimeti sayesinde sen mecnun değilsin” demek, aynı zamanda “Sen Rabbinin nimeti vesilesi ile hakikat üzeresin, yani peygambersin” mesajını da içermektedir. Böylece âyette söylenen şey, “Hz. Peygamber’in mecnun olmadığıdır”; söylenmek istenen ise “onun Yüce Allah’ın bir peygamberi olduğunu ortaya koymaktır.”

2. اَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِه۪ رَيْبَ الْمَنُونِ “Yoksa onlar ‘(O) bir şairdir; zamanın (getireceği) felaketlere uğramasını bekliyoruz!’ mu diyorlar!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği bir başka suçlamayı gündeme getirmekte ve ona şair dediklerini haber vermektedir.

a) اَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ “Yoksa onlar ‘(o) bir şairdir’ mi diyorlar!?” Âyetteki اَمْ em edatı esasında soru manasına gelse de burada inkârî bir anlam vermektedir. Enbiyâ’ 21/5, Sâffât 37/36 ve Tûr 52/30’da bildirildiği gibi, müşrikler Nebî (as)’a “şairlik” suçlamasında bulunmuşlardı. Bu suçlamanın cevabı ise Hâkka 69/41’de şöyle verilmektedir: “O (Kur’ân) hiçbir şekilde şâir sözü değildir; ne kadar da azınız iman ediyorsunuz!” Hz. Peygamber şâir olmadığı için haliyle Kur’ân da şiir değildir. Çünkü Yüce Allah Yâsîn 36/69’da belirttiği gibi Hz. Peygamber’e şiir öğretmemiş, ona gerekmeyeceğini beyan etmişir.

b) نَتَرَبَّصُ بِه۪ رَيْبَ الْمَنُونِ “Zamanın felâketlerine uğramasını bekliyoruz.” Benzer bir ifade “Öyle ise, bir süreye kadar ona katlanıp bekleyin (bakalım)” mealindeki Mü’minûn 23/25’te geçtiği gibi Hz. Nûh’a da kafirler tarafından yönlendirilmişti.

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen رَيْب rayb kelimesi “sıkıntı vermek”, “eziyete uğramak”, “belalar”, sadece bu âyette geçen الْمَنُون el-menûn sözcüğü ise “zaman”, “dehr”, “ölüm”, “kesmek” gibi manalar vermektedir. Bu tamlama bir deyimdir ve manası da “zamanın ıstırap veren musibeti, ölüm felaketi” demektir.(15) Güncel kullanımımızda bu tamlama aslında “feleğin sillesi”(16) deyimini hatırlatmaktadır.

Müşriklerin söylemek istediği şey, Hz. Peygamber’in vahiy adına söylediklerinin bir zaman sonra yanlışlığının ortaya çıkmasıdır. Ona birilerinin zarar vermesine gerek yoktur; zanlarınca hatalı şeyler söylediğini zaten zaman ortaya çıkaracaktır. Çünkü kendisi yaşlanacak, hafızası zayıflayacak ve söylediklerinin tutarsızlığı kendiliğinden meydana serilecektir.

Müşrikler Hz. Peygamber’in risaletine karşı önceleri böyle “ilgisiz ve umursamaz” bir tavırla karşılık vermiş, “onu kendi haline bırakmayı” tercih etmişlerdi. Daha sonra bu durum “alaycılığa”, ardından “tehdide”, daha sonra “ona karşı tuzaklar kurmaya, hapsetmeye, suikasta veya Mekke’den sürgüne”, nihayet “onunla savaşmaya” dönüşmüştü.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin indirildiği ortamda müşrikler Dâru’n-Nedve denilen fitne yuvasında toplanmış, Hz. Peygamber hakkında çeşitli düşünceler ve entrikalar üzerinde durup tartışmışlardı. Sonunda Abduddâr oğulları “Ona raybe’l-menûn’u gözetin; çünkü o bir şâirdir. Taberî’nin bu âyeti izahındaki ifadesine göre Züheyr’in, Nâbiğa’nın helak olduğu gibi o da helak olur” demişlerdi. İşte âyet bu olay üzerine indirilmiş olmalıdır.(17)

Esasında Müddessir 74/18-25’te haber verildiğine göre, Velîd b. Muğîre’nin yaptığı da böyle bir şeydi. Bu âyetin, babası Abdullah erken ölünce Hz. Peygamber’in de erken öleceğini, dolayısıyla ölümünün beklenmesi gerektiğini söylemeleri üzerine indirildiği de rivayet edilmektedir.(18) Müşriklerin beslediği veya ifade ettiği “zamanın felaketlerinin onu helak edeceği” beklentileri yeni değildir. Zira daha önce de belirttiğimiz gibi Mü’minûn 23/25’te benzer beklenti ifadesinin Hz. Nûh’a da yönlendirildiği görülmektedir.

İniş sebebi her ne olursa olsun, anlaşılıyor ki Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletinin ilk dönemlerinde onu umursamamışlar, söylediklerini de ciddiye almamışlardı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Rabbimizin bize haber verdiği mesaj konuyu böyle anlamamız gerektiğini ortaya koymaktadır.

Şimdilerde de hakikati söyleyenlere karşı zaman zaman benzer tepkiler verilmekte, bir kısım insan “bırakın, gençtir; daha dünkü çocuktur; zaman geçtikçe aklı ve zihni oturur; filancalar da öyle bir ara parlamış, sonra sönüp gitmişlerdi” diyerek müşriklerin yaptığına benzer söylemlerde bulunmaktadırlar.

3. قُلْ تَرَبَّصُوا فَاِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّص۪ينَ “De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/71, Yûnus 10/20, 102 ve Hûd 11/122’de fentezır(û) hitabıyla zikredilmekte ve aynı mesajı içermektedir. Yüce Allah, müşriklerin bu alaycı ve umursamaz tavrını eleştirmekte ve Hz. Peygamber’in onlara tepki vermemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Rabbimiz Hz. Peygamber’e emrederek şöyle demesini kendisine bildirmektedir: “Siz beni zamanın felaketlerinin yok etmesini bekliyorsunuz. Öyleyse bekleyin bakalım; ben de sizinle birlikte sizin başınıza gelecek felaketleri beklemekteyim.” Bu ifade Kalem 68/5-6’da geçen “Kimin cinlenmiş olduğunu yakında sen de göreceksin; onlar da görecekler” beyanına benzemektedir.

Tevbe 9/52 ve 98’de inkârcıların beklediği türden “belalar” ifadesi, Tevbe 9/24’teki “azap beklentisi”, ayrıca Tâhâ 20/135’teki “tehdit ifadeleri”nde de hep aynı kökten kelimeler kullanılmaktadır. Bütün bunlar Yüce Allah’ın dikkat çektiği çok önemli bir hakikati gündeme getirmektedir ki o da ilahi prensiplere karşı gelenlerin başına belaların geleceğidir.

ıı. Hayaller ve Azgınlık

اَمْ تَاْمُرُهُمْ اَحْلَامُهُمْ بِهٰذَآ اَمْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ “Yoksa onlara akılları mı bunu emrediyor; yoksa onlar azgın bir topluluk mudur?”

Âyetteki اَمْ تَاْمُرُهُمْ em te’muruhum sorusu “yoksa onlara emrediyor mu”;اَحْلَامُهُمْ ahlâmuhum kelimesi “onların akılları, hayalleri, rüyaları”; بِهٰذَآ bihâzâ kelimesi “bunu”;اَمْ هُمْ em hum ifadesi “yoksa onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim (midir)”; طَاغُونَ tâğûne sözcüğü ise “azgınlar” demektir.

Burada müşriklerin nasıl bir yanılgı içinde oldukları gündeme getirilmektedir.

Tûr sûresinin 30. âyetinden 43. âyetine kadarki bölümünde cümlelerin başında gelen اَمْ em edatları bilinen anlamda soru manası vermemekte, soruya konu edinilen hususların tersinin doğru olduğunu içermektedir.

Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleştirdikleri “büyücü, mecnun veya şâir” suçlamalarını konu edinerek, bütün bunları kendilerine akıllarının mı emrettiğini, yoksa bunların azgın bir topluluk mu olduğunu soruya konu edinmektedir.

Esasında söylenmek istenen şey, bu dediklerinin akılkârı olmadığı ve kendilerinin tam azgın bir topluluk olduklarıdır. Âyetteki هٰذا hâzâ edatı önceki âyetlerle bağlantılı olarak anlaşılırsa maksat onların suçlamaları olur. Değilse müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı takındıkları olumsuz tavır söz konusu ediliyor demektir. Âyette üç anlam ihtimali vardır:

1. Yûsuf 12/44 ve Enbiyâ’ 21/5’te de geçen اَحْلَام ahlâm kelimesi hemen hemen bütün müfessirlerimiz tarafından “akıl” manasında yorumlanmıştır. Buna göre müşriklerin bu tür suçlamalara inandıkları, bu nedenle de azgın bir hal aldıkları ifade edilmiş olmaktadır. Zira normal akıllı bir insan, onların Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri suçlamaları kesinlikle ağzına dahi almaz. Belli ki bunlar ne dediklerini bilmeyen, çelişkilerle dolu birer hezeyan üretmekten başka bir şey başaramayan insanlardı.

2. Eğer اَحْلَام ahlâm kelimesi “akıl” manasında değil de asıl manası olan “rüyalar, hayaller” anlamına alınırsa, bu durumda maksat müşriklerin bu söylediklerinin deli saçması birer hezeyan olduğu, rüya ve hayallerindeki kurguların dile getirilmiş şekillerinden meydana getirildiği anlaşılır.

3. Bu iki anlamın dışında اَحْلَام ahlâm kelimesi hılm sözcüğünün çoğulu kabul edilebilir ve onların sahte şefkatlerine gönderme yapılmış olabilir.(19) Tûr 52/30. âyette dile getirilmiş olan “Onu zamanın felaketlerinin helak etmesini bekliyoruz” sözlerine dayalı olarak burada da “onlara bütün bunları o sahte şefkatleri mi emrediyor; yoksa azgın bir topluluk mu oldular” diyerek kendileriyle alay edilmektedir.

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi اَمْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ “Yoksa onlar azgın bir topluluk mudur?” cümlesindeki اَمْ em edatı bel “bilakis, hatta, dahası” manasındadır. Bu durumda müşrikler söz konusu suçlamaları akıllarıyla ve inanarak yaptıkları için Yüce Allah onların esasında azgın bir topluluk olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Hatta bazı âlimler âyetin başındaki اَمْ em edatının da bel manasına geldiğini, dolayısıyla müşriklerin bu suçlamaları kıt akıllarıyla yaptıkları ifade edilmiş olmaktadır ki edatların birbirlerinin manasını veren kullanımlarının Kur’ân’da bulunduğunu çeşitli vesilelerle ifade etmiştik.

Yaptıkları suçlamalara bakılınca müşriklerin nasıl bir dengesizlik içerisinde bulundukları kolayca anlaşılmaktadır. Zira bir taraftan üstün bir zeka ve beceri gerektiren büyücülük, öte yandan mecnunluk suçlaması akılkârı bir iş değildir; çünkü bu ikisinin bir arada olması mümkün değildir. Aynı durum şâirlikle mecnunluk arasında da vardır. Mecnun birisinin şâirlik yapması, şiir yazıp söyleyebilmesi mümkün değildir.

ııı. İftira ve Mağlubiyet

اَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لَا يُؤْمِنُونَ فَلْيَاْتُوا بِحَد۪يثٍ مِثْلِه۪ٓ اِنْ كَانُوا صَادِق۪ينَ “Yoksa ‘Onu kendisi uydurdu!’ mu diyorlar? Hayır! Onlar iman etmezler. Doğru (sözlü) iseler onun (Kur’an’ın) benzeri bir söz getirsinler!”

Buradaki اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne sorusu “yoksa (şöyle) mi diyorlar”;تَقَوَّلَهُ tekavvelehû fiili “onu uydurdu, yalan söyledi”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “inanmazlar”; فَلْيَاْتُوا fe‘lye’tû emri “getirsinler”; بِحَد۪يثٍ bihadîsin kelimesi “söz, vahiy, Kur’ân”; مِثْلِه mislihî ifadesi “onun gibi”;اِنْ كَانُوا in kânû ifadesi “eğer (şöyle) iseler”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru sözlüler, samimi kişiler” demektir.

Burada vahyin kaynağına dair müşriklerin iftiraları ve onlara yönelik meydan okuma gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لَا يُؤْمِنُونَ “Yoksa ‘Onu kendisi uydurdu!’ mu diyorlar? Hayır! Onlar iman etmezler.” Âyette iki temel konu ele alınmaktadır:

a) اَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ “Yahut ‘Onu (Kur’ân’ı) kendisi uydurdu’ mu diyorlar!?” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarından birini daha burada hatırlatmakta ve Kur’ân’ı onun uydurduğunu söylediklerini haber vermektedir. Bir kez de Hâkka 69/44’te geçen تَقَوَّلَ tekavvele fiili “uydurmak, yalan uydurmak” demektir.

Burada konu vahyin Hz. Peygamber tarafından uydurulmuş olduğu iddiası ve iftirasıdır. Nahl 16/103, Furkân 25/4-5 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere, müşrikler bu vahyin ilâhi kaynaklı olmadığına ve onu bir beşerin veya bir grubun uydurduğuna inanıyorlardı. İşte burada da aynı şeyi ileri sürerek Hz. Peygamber’in bu vahyi kendisinin uydurduğunu demeye getirmişlerdi.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(20)

Furkân 25/4’te de açıkladığımız üzere, genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(21) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(22)

Söz konusu iftiralar son vahiy olan Kur’ân ve Hz. Peygamber için “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”;(23) “Bu, eski bir uydurmadır”;(24) “Bu, aktarılan bir büyüdür”;(25) “Bu, bir beşer sözünden başka bir şey değildir”;(26) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”;(27) “Sen sadece bir iftiracısın”(28) şeklindeki cümlelerle dile getirilmişti.

Bu iftiralara cevaben Yüce Allah çeşitli meydan okumalar yapmış ve onları iddialarını ispata davet etmiştir. Bu konuda bir sonraki âyette açıklamalar yapacağız. Burada şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah Yûnus 10/15-16, Furkân 25/6 ve Necm 53/1-4 gibi pek çok âyette bu sapkın iddiaları cevaplamakta ve vahyin beşer değil, ilâhî kaynaklı olduğunu ilan etmektedir.

Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağı konusunda, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, onun insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Yüce Allah ise, “söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan olduğunu, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu” beyan ederek onlara gereken cevabı vermiştir.

Bu arada başka bazı âyetlerde de bu defa vahyi Hz. Peygamber’in sözü olarak sananlara da çok esaslı cevaplar verilmekte, vahyin kaynağının beşeri değil, ilâhî olduğu özellikle vurgulanmaktadır.(29)

Esasında vahye “uydurma” diyen bu zihniyetin sahipleri, ilâh uydurmada oldukça mahirdiler. Çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi,(30) müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıkları ilâh olarak isimlendirmiş, onların peşinden gitmişlerdi. Onların bu işlemi “ilâhların iftira olarak üretilmeleri”, bir anlamda onlar tarafından “uydurulmaları” manasına gelmektedir.

Kendi alışkın oldukları şeyi başkalarının da yaptığını düşünerek böyle bir ithamda bulunmuşlardı. Onlar indirilen değil, uydurulan ve yutturulan bir inanca sahip oldukları için Hz. Peygamber’i de vahyi de bu şekilde suçlamışlardı.

b) بَلْ لَا يُؤْمِنُونَ “Aksine, onlar iman etmezler.” Yüce Allah bu iftiracı ve karalamacı zihniyetin niyetlerini deşifre etmekte ve aslında onların inanmadıklarını beyan etmektedir. Mesele imansızlıktır; gerisi bahane üretmekten başka bir şey değildir.

Müddessir 74/52-53’te de zikredildiği üzere, hepsi olmasa da önemli bir bölümü âhirete inanmayan Mekkeli müşrikler teker teker kendilerine özel açılmış sayfalar verilmesini istemişlerdi. Ancak Yüce Allah onların bu isteklerinde samimi olmadıklarını, çünkü âhiretten ve dolayısıyla oradaki yargılamadan korkmadıklarını beyan etmektedir. Çünkü Necm 53/27 gibi pek çok âyette de vurgulandığı gibi, onların büyük çoğunluğu zaten âhirete hiç inanmıyorlardı.

Âyetin bu son kısmını şöyle de anlayabiliriz: “Hayır, hayır, onlar bu iddialarına kendileri bile inanmazlar.” Bu ihtimal de söz konusudur. Çünkü Yûnus 10/16’da da beyan edildiği üzere, Hz. Peygamber Kur’ân kendisine vahyedilmeden önce koca bir ömür aralarında yaşamıştı.

Neler yapıp yapamayacağını bu kişilerin gayet iyi bildiği, dolayısıyla akıllarını çalıştırmamalarının anlaşılır bir şey olmadığı ifade edilmektedir. İsrâ’ 17/90-93’te benzer şekilde kendisinden olağanüstü şeyler isteyen müşriklere verdiği cevapta “fesübhânallâh, ben bir beşer peygamberden başka bir şey değilim ki” denilerek onların bu tür isteklerine aslında kendilerinin de inanmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yalan konuşmadığı ve güvenilir bir insan olduğu için kendisine el-emîn sıfatını taktıkları bir şahsiyet için “yalancı, iftiracı, kezzâb” gibi ifadeler kullanmaları, ayrıca Kur’ân gibi bir edebiyat şaheserini meydana getiremeyeceğini bildikleri bir insana bu tür yakıştırmalarda bulunmaları sadece ve sadece kıskançlıktır, sorumluluktan kaçıştır ve inattır, başka da bir şey değildir.

2. فَلْيَاْتُوا بِحَد۪يثٍ مِثْلِه۪ٓ اِنْ كَانُوا صَادِق۪ينَ “Doğru (sözlü) iseler onun (Kur’an’ın) benzeri bir söz getirsinler!” Burada tartışılmakta olan konu vahiy, yani Kur’ân olduğu için âyette geçen حَد۪يث hadîs kelimesi “Kur’ân” manasına alınmalıdır. Zaten hadîs de “olayları ortaya koyan, onları haber veren söz” demektir ve tam da Kur’ân’a uymaktadır. Demek ki en sahih ve doğru hadis “vahiyleşen, ayetleşen yani Kur’ânlaşan”dır.

Yüce Allah Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in kendisinin uydurduğunu söyleyenlere meydan okumaktadır. Madem ki bunu bir beşer üretebiliyorsa içlerinde edebiyatta öncülerin ve çok önemli şâirlerin bulunduğu bu müşrik topluluğa hitap ederek “Hadi bakalım, eğer iddianızda samimi iseniz, eğer bu dediklerinize gerçekten inanıyorsanız o zaman o vahiy gibi bir söz de siz getirin.”

Müddessir 74/25’te de açıkladığımız üzere, vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir.

Meydan okuma, İsrâ’ 17/88’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi önce “bütünüyle vahiy”(31) ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da 60-70 sûreyi içermektedir. Daha sonra “on sûre”(32) ve nihayet “tek sûre”(33) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır.

Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan bu ifadeler muhataplar tarafından elbette yerine getirilemeyince bu defa Medine döneminde konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere yönelik olarak meydan okuma geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibi müşriklerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir.

Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı isteme şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(34)

b) Müşriklerin Derin Çelişkileri

Yüce Allah, sûrenin 35-43. âyetlerinde “Yoksa onlar herhangi bir (yaratıcı) olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdırlar? Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattılar? Hayır! Onlar bir türlü anlayıp inanmazlar” ifadeleri gereği müşriklerin yaratılışla ilgili derin yanılgılarını ve çelişkiler içerisinde bulunduklarını, Allah’ın hazinelerine sahip olmayıp onlarla ilgili hükümranlık sahibi olmamalarına rağmen öyleymiş gibi davrandıklarını bildirmektedir.

Daha sonra, “Yoksa onların, (mele-i a‘lâ’dan, yani yüce yönetim merkezinden sırlar) dinleyebildikleri bir merdivenleri mi var? Öyleyse (varsa bu konuları) dinleyenler açık bir delil getirsinler” ifadesi gereği gökten bilgi dinlemeleri iddialarına karşın bu konuda herhangi bir delil getiremediklerini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’a kız çocuk isnat edip erkekleri kendilerine layık görenlerin haksız tutumu, bedelsiz tebliğe rağmen kendilerini borçlu gibi görmeleri, gayb bilgisine sahip olmamalarına rağmen oradan bilgi yazıyormuş gibi davranmaları eleştirilmekte, sürekli bir tuzak arayışında olmaları, bunda başarılı olamamaları ve kurdukları tuzaklara kendilerinin düşeceği, nihayet Yüce Allah’tan başka ilah olmaması nedeniyle koştukları şirkten Rabbimizin münezzeh olduğu ifade edilmektedir.

ı. Yaratılış Hakkındaki Yanlışları

اَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ اَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ اَمْ خَلَقُوا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بَلْ لَا يُوقِنُونَ “Yoksa onlar, herhangi bir (yaratıcı) olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdır? Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı? Hayır! Onlar kesin bir şekilde inanmazlar.”

Buradaki اَمْ خُلِقُوا em hulikû sorusu “yoksa yaratıldılar mı”; مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ min ğayri şey’in tamlaması “herhangi bir şeysiz”; اَمْ هُمُ em hum ifadesi “yoksa onlar mıdır”; الْخَالِقُونَ el-hâlikûne kelimesi “yaratıcılar”; اَمْ خَلَقُوا em halekû sorusu “yoksa onlar mı yarattı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti sözcüğü “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü, yeri”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَا يُوقِنُونَ lâ yûkınûne fiili ise “kesin olarak inanmazlar” demektir.

Burada müşriklerin yaratılışla ilgili son derece zihin karışıklığı içerisinde bulundukları konusu üç başlıkta gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ اَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ “Yoksa onlar, herhangi bir (yaratıcı) olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdır?” Bu âyetin benzerleri Vâkı‘a 56/59-73’ta dört konu başlığı halinde verilmektedir ki bu konular insanın yaratılışı, bitkilerin, ürünlerin meydana getirilişi, suyun yaratılışı ve ateşin insanın hizmetine sunulmasıdır. Burada ise sadece insanın yaratılışı konusuna değinilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin inanç bozukluklarını deşifre etmeye devam etmekte, bu defa yaratılış konusunu ele almaktadır. Gökten ve yerden insanlara kimin rızık verdiği, insanoğluna sahip olduğu bilgi edinme organlarını kimin ihsan ettiği, ölüden diriyi, diriden de ölüyü kimin çıkardığı ve bütünüyle kâinatın işlerini kimin idare ettiği,(35) yeryüzünün ve içindekilerin kime ait olduğu, yedi kat göğün ve büyük arşın sahibinin kim olduğu, her şeyin hükümranlığının kimin elinde olduğu, her şeyi koruyup kollamasına rağmen kendisi korunup kollanmaya ihtiyaç hissetmeyen kudretin kim olduğu müşriklere sorulduğunda cevap daima “Yüce Allah” şeklinde verilmekteydi.(36)

Ayrıca gökleri ve yeryüzünü kimin yarattığı,(37) Güneş’i ve Ay’ı kimin emre amade kıldığı(38) ve yağmuru kimin yağdırıp ölü toprağı dirilttiği(39) sorulunca da her defasında “Allah” cevabını verdikleri beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklere bu defa da aynı mantıkla soru sorulmakta ve kendilerinin yaratılışı gündeme getirilmektedir. Herhangi bir yaratıcı olmadan mı, yani hiçbir kaynak olmadan, tamamen rastlantı sonucu olarak mı yaratıldıkları sorulmakta, ardından yoksa bizzat kendilerinin mi yaratıcı oldukları ifade edilerek, ne kadar korkunç bir hata içerisinde oldukları beyan edilmek istenmektedir.

‘Alak 96/2’de detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere Kur’ân’da insanoğlunun yaratılışıyla ilgili oldukça geniş bilgiler vardır. Kendileri gibi bütün mahlûkatı Yüce Allah’ın yarattığını itiraf etmelerine rağmen, O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemek korkunç bir inanç ve davranış bozukluğu olarak tanıtılmaktadır.

Muhataplar çok basit bir soruyla karşılaşmakta, ana ve babaları olmadan mı yaratıldıkları, bunların akılları olmayan, Allah’ın varlığının delillerini anlamak istemeyen, hakikatlerden öğüt alamayan cansız maddeler gibi mi oldukları soruya konu edilmekte, böylece aslında cevabını bildikleri konularda kabullerini devreye sokmaları istenmektedir.

Bilinmelidir ki yokluk varlığın sebebi olamaz. Varlığın sebebi yokluk olamaz. Sonradan yaratılan hiçbir şey yoktan var edicisiz olmaz. Yokluk ne kendisini ne de başkasını meydana getirebilir.(40) Bu nedenledir ki müşriklerin yaratılış konusundaki kafa karışıklıkları gündeme getirilmekte, mutlak surette bir yaratıcı kudretin var olduğu ve o kudretin insanlara istikamet vermek için vahiy gönderip peygamber görevlendirdiği zihinlere kazınmak istenmektedir.

Bu âyetteki sorunun içeriği yaratılışın kaynağının sorgulanması olabileceği gibi yaratılışın sebebi de gündeme getiriliyor olabilir. Söylenmek istenen şudur: “Yoksa onlar vahyini reddetmekle Yüce Allah’ın varlığını inkâr mı ediyorlar? Kendileri hiçbir sebep olmadan mı yaratıldılar?”(41)

Bu anlam ihtimalinde yaratılışın anlamsızlığı ve amaçsızlığı kabulü reddedilmekte, insanların anlamsız ve amaçsız bir şekilde bâtıl olsun diye yaratılmadıkları, hesaba çekilmeyip birtakım emir ve yasaklarla muhatap kılınmayacakları zannı iptal edilmekte,(42) dolayısıyla kendileri yaratılmış olanların yaratıcı olamayacakları ilan edilmek istenmektedir.

Bütünüyle mahlûkatın oyun olsun diye yaratılmadığı,(43) ayrıca abes ve bâtıl olsun diye bir yaratılışın söz konusu olamayacağı(44) beyan edilmekle birlikte, yaratılışta anlam ve amacın bulunduğu da pek çok âyette(45) dile getirilmektedir. İnsanların yaratılış gayesi ise imtihan edilmek ve sadece Yüce Allah’a kulluk etmek diye belirlenmiştir.(46) İşte Mekkeli müşrikler ve bütün zamanların inkârcıları bu noktada uyarılmakta ve hakikati bulabilmeleri için bilgilendirilmektedirler.

2. اَمْ خَلَقُوا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بَلْ لَا يُوقِنُونَ “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı? Hayır! Onlar kesin bir şekilde inanmazlar.” Yüce Allah müşriklerin yanlış inanışlarını eleştirmeye devam etmekte ve bu defa kendi yaratılışlarının ötesinde, sözü göklerin ve yeryüzünün yaratılışına getirerek onların inançsızlıklarına dikkat çekmektedir.

a) اَمْ خَلَقُوا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattılar!?” Önceki âyette de naklettiğimiz üzere, müşrikler gökleri ve yeryüzünü, içindekileri ve nihayet bütün mahlûkatı Yüce Allah’ın yarattığını bilmelerine rağmen, hâlâ daha inkârcı tutumlarını sürdürmektelerdi. İşte Yüce Allah bu yanlış tutumu ve onların sahip olduğu derin mantıksızları yeniden gündeme getirerek nasıl bir yürek parçalanmışlığı ve düşünce dağınıklığı içerisinde olduklarını ortaya koymaktadır.

Ra‘d 13/16’da da açıkladığımız gibi, Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” Yüce Allah burada zatıyla ilgili bir mukayeseye daha yer vermekte, müşriklerin şirk koştukları varlıklar için bir başka imkânsızı dile getirmektedir.

Lokmân 31/11’de şöyle bir meydan okuma vardır: “İşte Allah’ın yaratığı şeyler bunlardır. O’nun peşi sıra (var kabul edilen put)ların ne yarattığını bana gösterin.” Rabbimiz bu âyette kendisinden başka hiçbir gücün hiçbir şey yaratamayacağını ilan etmekte ve inkârcılara son derece etkili bir istek yönlendirmektedir. Olmayan şey gösterilemeyeceği için muhataplar böylece susturulmak istenmektedir.

Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Bu âyetlerde de öncekine benzer bir meydan okuma yer almakta, gökler ve yerle ilgili bir detaya girilmektedir. Benzer bir soru yorumunu yapmakta olduğumuz Tûr 52/36’da bu defa inkârî bir kalıpta getirilmektedir.

A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır. Müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır.

Ra‘d 13/16’da yer alan فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ “Bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” ifadesi, başka varlıkların yarattığı hiçbir şey olmadığı için Yüce Allah’ın yarattığı ile onların yarattıklarının birbirine karışıp karışmadığını eleştirel bir üslupla ortaya koymaktadır. Yani “onlar da bir şeyler yaratmışlar da yaratılanlar birbirine benzer mi olmuş veya yaratılanlar birbirine karışmış, yaratılanların kime ait olduğu noktasında kafaları mı karışmış, şüphede mi kalmışlar” demek istenmektedir.

Böyle bir şey kesinlikle mümkün olmadığı için başka varlıklara ilâhlık isnat edebilmenin hiçbir haklı tarafı da yoktur. Esasında Enbiyâ’ 21/22 ve Mü’minûn 23/91’deki bilgiler birden çok ilâh olması durumunda nasıl bir karmaşanın ve kaosun meydana geleceğini açıkça ortaya koymaktadır.

b) بَلْ لَا يُوقِنُونَ “Hayır! Onlar kesin olarak inanmazlar.” İnsanlar da bütünüyle kâinat da Yüce Allah’ın yarattığı şeylerdir; dolayısıyla birer mahlûk olan insanoğlunun haddini aşarak bir yaratıcı gibi davranması veya yaratıcının emir ve yasaklarına karşı durması anlaşılır bir şey değildir.

Bir taraftan “gökleri ve yeryüzünü yaratan Allah’tır” deyip sonra da raybe’l-menûn’u yani “Hz. Peygamber’i zamanın felaketlerinin helak etmesini beklemeleri” nasıl bir mantıksızlık ve tutarsızlık içinde olduklarının bir göstergesidir.

Onların asıl sorunu âyetin sonunda بَلْ لَا يُوقِنُونَ “Hayır! Onlar bir türlü anlayıp kesin bir şekilde inanmazlar” ifadesiyle yer almakta ve esasında onların îkân sahibi, yani şeksiz, şüphesiz kesin bir imana sahip olmadıkları, hatta önceki âyetin yorumunda naklettiğimiz itiraflarına da tam ve şüphesiz bir şekilde inanmadıkları vurgulanmaktadır.(47)

Necm 53/27 ve Müddessir 74/53’te bu kişilerin âhirete inanmadıkları ve âhiretteki yargılamadan korkmadıkları beyan edilmektedir. Kesin ve kesintisiz inanç iman esasları arasında Allah’a imanla birlikte ikinci sırada sayılmaktadır. Bunun zıddına olan şeyler ise kişinin imansızlığının bir delilidir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(48) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcı insanların böyle bir imana sahip olmadıkları beyan edilmek istenmektedir.

ıı. Çaresizlikleri ve Delilsizlikleri

اَمْ عِنْدَهُمْ خَزَآئِنُ رَبِّكَ اَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ اَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ ف۪يهِ فَلْيَاْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Yoksa Rabbinin hazineleri onların yanında mıdır? Yoksa her şeye hâkim olan kendileri midir? Yoksa onların, (Allah katındaki sırları) dinleyebildikleri merdivenleri mi var? (Öyleyse) dinleyiciler apaçık bir delil getirsinler!”

Buradaki اَمْ عِنْدَهُمْ em ‘ındehum sorusu “yoksa onların yanlarında var mı”; خَزَآئِنُ hazâinu kelimesi “hazineleri”; رَبِّكَ rabbike tamlaması “senin Rabbinin”; اَمْ هُمُ em hum ifadesi “yoksa onlar mıdır”; الْمُصَيْطِرُونَ el-musaytırûne kelimesi “her şeye hakim olanlar, zorbalar”; اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onların var mıdır”; سُلَّمٌ süllemun kelimesi “merdivenleri, sebepleri”; يَسْتَمِعُونَ yestemi‘ûne fiili “dinliyorlar, işitiyorlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; فَلْيَاْتِ fe’lye’ti emri “getirsin”; مُسْتَمِعُهُمْ müstemi‘uhum tamlaması “onların dinleyicileri”; بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ bisultânin mubînin tamlaması ise “apaçık delil” demektir.

Burada müşriklerin inanç bozuklukları deşifre edilmekte ve aslında ne kadar güçsüz oldukları gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ عِنْدَهُمْ خَزَآئِنُ رَبِّكَ اَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ “Yoksa Rabbinin hazineleri onların yanında mıdır? Yoksa her şeye hâkim olan kendileri midir?” Bu âyetin bir benzeri de Sâd 38/9’da geçmekte, benzer bir ifadeyle inkârî bir soru cümlesi olarak yer almaktadır. Yüce Allah bu âyette kendi hazinelerinin onların yanında olmadığını, dolayısıyla her şeye değil, hiçbir şeye hakim olamadıklarını soru cümleleriyle ortaya koymaktadır.

a) اَمْ عِنْدَهُمْ خَزَآئِنُ رَبِّكَ “Yoksa Rabbinin hazineleri onların yanında mıdır?” “Allah’ın hazineleri” ifadesi, Râzî’nin de belirttiği gibi “rahmet hazineleri”, “gaybın hazineleri”, “insanlığa kapalı ilâhi sırlar” ve “insanların görüp duyamadığı çeşitli mahlukat hazineleri” olabilir. Hiç şüphe yok ki risalet de ilahi prensipleri içeren vahyin ulaştırılması da bu hazine kavramının kapsamına girmektedir.

Yüce Allah peygamberlerine bile hazinelerini vermediğini bildirirken,(49) bu müşriklerin sanki her bir şeye sahip oldukları gibi bir hava estirmeleri anlaşılabilir bir durum değildir. İsrâ’ 17/100’de şöyle buyrulmaktadır: “(O inkârcılara) de ki: Rabbimin merhamet hazinelerine sahip olsaydınız, bitip harcanır korkusuyla (onlara sıkıca) yapışırdınız (hiç kimseye zerre miktarınca merhametiniz dokunmazdı). İnsanoğlu gerçekten çok cimridir.” İşte bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet aynı mesajı farklı üsluplarda ortaya koymaktadır.

Münâfikûn 63/7’de de beyan edildiği gibi, “göklerin ve yeryüzünün, kısaca bütün kâinatın hazineleri sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.” Hıcr 15/21’deki ifadeye göre de her bir şeyin hazinesi sadece Yüce Allah’ın katındadır. Bu noktada hiç kimsenin hiçbir şeye herhangi bir biçimde sahipliği söz konusu bile değildir.

Burada bağlam gereği sûrede ele alınan konu peygamberlik ve ilâhî mesajların kabulüyle ilgili olduğu için belli ki risalet de bir hazine olarak kabul edilmekte ve müşriklerin böyle bir hazineye sahip olmalarının imkansız olduğu vurgulanmaktadır. Buradan hareketle, Bakara 2/105 ve En‘âm 6/124’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah peygamberliği kime vereceğini gayet iyi bilmekte ve bu noktada hiçbir konuda hiç kimsenin danışmanlığına ihtiyaç hissetmediğini belirtmek istemektedir.

Kamer 54/25’te Hz. Sâlih için “Zikir aramızdan ona mı indirildi?” dedikleri gibi, Sâd 38/8’de Hz. Peygamber için de aynı suçlama dile getirilmiş, Hz. Peygamber’e peygamberlik görevi verilmesine adeta müdahale etmeye çalışıp(50) Yüce Allah’ın görev verme ve bilgi sahibi olma hazinlerine sahiplik iddiasında bulunulmuştu. İşte bu âyette bu tür iddialar soru cümleleri şeklinde reddedilmiş olmaktadır.

b) اَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ “Yoksa her şeye hakim olan kendileri midir?” Bu ifade, onların Yüce Allah’a rağmen hiçbir şeyi zorla ellerine alamayacaklarını, İbn Abbâs’ın dediği gibi hiçbir şeye musallat olamayacaklarını, müstevli davranamayacaklarını, Allah’a galebe çalamayacaklarını, hazinelerini zapt edemeyeceklerini, dolayısıyla Yüce Allah’ın mülkünde ilahlık taslayamayacaklarını beyan etmiş olmaktadır.

Burada geçen الْمُصَيْطِرُون el-musaytırûne kelimesi sâd harfiyle yazılmış olsa da Ğâşiye 88/22’de de olduğu gibi sîn olarak okunur. Zira sîn hafinden sonra tâ/tı harfi geldiğinde sîn harfi genellikle sâd harfine döndürülür; bu bir kuraldır.(51) Kelimenin kök harfleri s-t-r olduğu ve manası da “satır satır yazmak” anlamını içerdiği için, müşriklerin Yüce Allah’ın hazinelerini satır satır yazıp onlar hakkında bilgi vermelerinin, onlara hakim olabilmelerinin mümkün olmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

2. اَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ ف۪يهِ فَلْيَاْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Yoksa onların, (Allah katındaki sırları) dinleyebildikleri merdivenleri mi var? (Öyleyse) dinleyiciler apaçık bir delil getirsinler!” Yüce Allah hazinlerine hiç kimsenin sahip olamadığını beyan ettikten sonra, bu tür ilâhî sırlara sadece meleklerin sahip kılındığını, dolayısıyla müşriklerin ya da başka hiçbir mahlukun onları bilmesinin söz konusu olmadığı vurgulanmaktadır. Eğer aksi bir iddia varsa, bu defa iddia sahiplerinin bunu ispat etmeleri, varsa apaçık deliller getirmeleri gerektiği onlardan istenmiş olmaktadır.

a) اَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ ف۪يهِ “Yoksa onların, (Allah katındaki sırları) dinleyebildikleri merdivenleri mi var?” Âyette geçen سُلَّم süllem kelimesi “merdivenler, sebepler” manasına gelmekte, şeytanların ve elbette onların güdümüne giren müşriklerin mele-i a‘lâ denen “yüksek yönetim merkezi”nden herhangi bir bilgi dinlemelerinin mümkün olmadığı Sâffât 37/8’de açıkça ifade edilmektedir.

Cinlerin haber alma veya rol çalma girişimleri hakkında Kur’ân’da çeşitli âyetler(52) vardır. Sadece bir tanesini mealen hatırlatmak istiyoruz:

“Bu vahyi asla şeytanlar indirmemiştir. Zira bu hem onların yapabileceği bir şey değildir; hem de buna güçleri yetmez. Çünkü onlar yüceler âleminde (meleklerin sözlerini) işitmekten uzaklaştırılmışlardır.”(53)

Cinlerin gökten bilgi çalma girişiminde bulunmaları konusunu Şu‘arâ’ 26/210-212. âyetlerin tefsirinde incelediğimiz için burada detaya girmiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Ne cinler ne şeytanlar ne de müşrik gibi inkârcı insanlar hiçbir şekilde yüksek melekler ve yönetim topluluğu denen mele-i a‘lâ’dan hiçbir bilgi dinleyemez ve oradan bilgi çalamazlar. İşte bunun en net delillerinden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyettir.

İzaha çalıştığımız âyeti, bulunduğu bağlama uygun olarak yorumlamak istersek şu bağlantıyı kurabiliriz: Tûr 52/30’da belirtildiği üzere müşrikler Hz. Peygamber için raybe’l-menûn’u yani “onu zamanın felaketlerinin helak etmesini bekliyoruz” demişler, adeta onun ne zaman öleceğini bileceklerini sanmışlardı.

b) فَلْيَاْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “(Öyleyse) dinleyiciler apaçık bir delil getirsinler!” Yüce Allah bu âyette öncelikle gökten bilgi çalma iddiasını reddetmekte, ardından da risalet adına Hz. Peygamber’in dediklerini onların test etme imkânlarının bulunmadığını, Kur’ân’ın Yüce Allah tarafından bildirilmeyip başkaları tarafından uydurulduğu iddiasını ispat edemeyeceklerini, çünkü gayb bilgisini dinleyebilecekleri herhangi bir merdivenlerinin olmadığını beyan etmiş olmaktadır.

Eğer böyle dinleyebilenler varsa o zaman onların bu konuda apaçık bir delil getirmeleri gerektiği kendilerine söylenmekte ve onlara meydan okunmaktadır. Esasında benzer bir meydan okuma Tûr sûresinin 34. âyetinde de dile getirilmiş, “eğer iddialarında doğru ve samimi iseler Kur’ân gibi bir söz (vahiy) getirmeleri” gerektiği kendilerine beyan edilmiştir. Bu iki âyet aynı mesajda buluşmakta ve müşriklerin nasıl bir inanış bozukluğuna sahip oldukları açıkça ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetin bu bölümü din adına konuşanlara da büyük bir sorumluluk yüklemektedir. Zira Yüce Allah adına konuşanlar apaçık bir delille yani Allah’ın kitabından konuşmalıdırlar. Esasında hayatta kalacak kişilerin de helak olacak olanların da bir delile göre davranmaları gerektiğini beyan eden Enfâl 8/42’de de verilmek istenen mesaj budur.

Yuvarlak şeyler söyleyip dinleyenlerin kafasını karıştırmak yerine, apaçık bir şekilde ve köşeli net cümleler kullanarak konuşmak bir zorunluluktur. Peygamberlerin nezîr-i mübîn yani “apaçık bir uyarıcı” olmalarının sebebi ve anlamı da budur.

ııı. Allah’a Ait Alana Haksız Yakıştırmalar

اَمْ لَهُ الْبَنَاتُ وَلَكُمُ الْبَنُونَ اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ اَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ اَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ “Yoksa kızlar O’nun (Allah’ın), oğullar sizin mi? Yoksa sen onlardan bir ücret istiyorsun da borç yüzünden ağır bir yük altında mı kalıyorlar? Yoksa gayb (bilinemeyen şeyler) yanlarında da (ondan) mı yazıyorlar?”

Buradakiاَمْ لَهُ em lehû ifadesi “yoksa O’nun için miymiş”; الْبَنَاتُ el-benâtü kelimesi “kız çocuklar”; وَلَكُمُ ve leküm ifadesi “ve sizin için (mi)”; الْبَنُونَ el-benûne kelimesi “erkek çocuklar”;اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ em tes’elühum sorusu “yoksa onlardan istiyor musun”; اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret de”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”;مِنْ مَغْرَمٍ min mağramin sözcüğü “borçtan dolayı”; مُثْقَلُونَ müskalûne kelimesi “ağır yük altında bırakılanlar (mı oluyor)”; اَمْ عِنْدَهُمُ em ‘ındehum sorusu “yoksa yanlarında (var) mı”; الْغَيْبُ el-ğaybu kelimesi “gayb, bilinemeyen(ler)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; يَكْتُبُونَ yektübûne fiili ise “(ordan mı) yazıyorlar” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı, borçluluk sanısı ve gayb bilgisinden yoksun olduklarına dair konular gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ لَهُ الْبَنَاتُ وَلَكُمُ الْبَنُونَ “Yoksa kızlar O’nun (Allah’ın), oğullar sizin mi?” Yüce Allah müşriklerin kendisine çocuk isnadını dile getirerek onların erkek çocukları tercih edip kızları Allah’a reva görmelerini derin bir ahlâkî bozukluk olarak tanıtmaktadır.

Diğer örneklerde olduğu gibi, burada da اَمْ em edatı esasında böyle bir anlayışın ne kadar yanlış olduğunu ortaya koyan kınayıcı bir anlam vermektedir. Söylenmek istenen şudur: Kendinize sevdiğiniz şekilde erkekleri uygun görürken, hor ve hakir gördüğünüz kızları mı Yüce Allah’a layık görüyorsunuz? Böyle bir taksimatı nasıl yaparsınız?

Necm 53/21 ve İhlâs 112/4’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’ı, bazı Hıristiyanlar ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saymış,(54) hatta Yahûdî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin Yüce Allah’ın oğlu olduklarını iddia etmişlerdi.(55) Buna karşılık Mekkeli müşrikler de “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi.(56) Bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi iddiasında bulunmuşlardı.(57)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette böyle bir ayırımın kesinlikle doğru olmadığı, çünkü Yüce Allah’ın sadece kızlarının değil, hiçbir şekilde çocuğunun olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Dahası kendilerinin beğenmeyip insandan saymadığı, hatta bazılarının acımasızca onları öldürdüğü bir ortamda(58) melekleri Yüce Allah’ın kızları saymaları ve O’na kız çocuk isnat etmeleri nasıl bir duygu erozyonu yaşadıklarını açıkça göstermektedir.

Müşriklere göre, melekler kızlardır ve şirk unsuru değildir; sadece Allah’ın kızları oldukları için Allah katında kendilerine şefaat edeceklerine inanılmaktaydı.(59) Böyle bir kabul Yüce Allah tarafından reddedilmektedir. Burada mesele kızların beğenilmemesi değil, Yüce Allah’a çocuk ve aracılık isnadıdır ve böyle bir kabul Kur’ân ölçeğinde şirk ve küfür olarak tanıtılmaktadır. Bu konuyu bir sonraki sure olan Necm 53/21’de geniş bir şekilde ele alacağız.

2. اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ اَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ “Yoksa sen onlardan bir ücret istiyorsun da borç yüzünden ağır bir yük altında mı kalıyorlar?” Aynısı Kalem 68/46’da ve mesaj olarak benzeri Mü’minûn 23/72’de geçen bu âyette, Yüce Allah müşriklerin bir başka bozuk anlayışını gündeme getirmektedir. Buna göre onlar Hz. Peygamber’in kendilerine tebliğ ettiği esasların karşılığında hiçbir şekilde ücret istemediği, dolayısıyla herhangi bir şekilde ağır bir borcun altına sokulmadıkları ifade edilmek istenmektedir.

Âyetteki مَغْرَم mağram kelimesi Tevbe 9/98 ve Kalem 68/46’da olduğu gibi “borç”, “külfet”, “zarar, ziyan”, “kayıp”, “gereksiz yükümlülük”, “angarya”; مُثْقَلُون müskalûne kelimesi ise Kalem 68/46’da da geçtiği üzere “ağır yük altında bırakılanlar” anlamına gelmektedir.

Kalem 68/46’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında aslında Mekkeli müşrikleri sorgulamakta, kendilerinden herhangi bir ücret isteyip istemediğini gündeme getirmektedir. Amaç önceki âyetlerde de olduğu gibi aslında cevap beklemek değildir. Maksat sorunun tersinin doğru olduğunu muhataplara itiraf ettirmek olduğu için, burada Hz. Peygamber’in onlardan ücret istemediği gündeme getirilmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Kendilerinden ekonomik bir fedakârlık istememene ve kendilerini herhangi bir şekilde borçlandırmamana rağmen, onlar yine de sana inanmıyor, inkârcılıklarında ısrar ediyorlar.”

Âyetten günümüze ve tüm zamanların din tebliğcilerine yönelik çok önemli bir eğitim ilkesi elde etmekteyiz: Peygamberî davette ücret değil, ecir eksenlilik esas olduğu için,(60) Hz. Peygamber din tebliğinde onlardan hiçbir karşılık istememiş ve hiçbir ücret beklentisine de girmemişti. Çünkü “ecir beklenen işten ücret alınmaz; ücreti alınan şeyin de ecri olmaz.”

Günümüzde din eğitimi ve tebliği yapanların da ücret merkezli değil, ecir eksenli bir hizmet anlayışını takip etmeleri bir zorunluluktur. Çünkü belirttiğimiz üzere, Kur’ân bu kopnuda son derece açık bir bilgi sunmaktadır.

3. اَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ “Yoksa gayb (bilinemeyen şeyler) yanlarında da (ondan) mı yazıyorlar?” Kalem 68/47’de aynısı geçen bu âyette müşriklerin hiçbir şekilde gayb bilgisine sahip olmadıkları beyan edilmek istenmektedir.

Bakara 2/3’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, bazı âlimler âyetteki الْغَيْب el-ğayb kelimesine “Levh-i Mahfûz” anlamı vermiştir.(61) Buna göre maksat, Mekkeli müşriklerden oluşan ilk muhatapların ilâhî bilgiye, yani vahye sahip olmadıklarını bildirmektir.

Kalem sûresinin 37-41. âyetlerinde dile getirilen ve muhatapların herhangi bir esas üzere olmadıklarını ortaya koyan soru cümlelerinin sonuncusu bu âyettedir. Mekkeli müşrik inkârcıların doğru bilgi edinecekleri kitapları olmadığı gibi, kararlarının doğru olacağına dair kendilerine verilmiş ve kıyamete kadar geçerli herhangi bir sözleşmeleri de yoktur.

Bu açıklamalarımıza ilave olarak, âyetin sonundaki يَكْتُبُونَ yektübûne fiiline “ahkâm kesmek”(62) manasının da verilebileceğini söyleyebiliriz. Çünkü onların yaptığı iş daha çok gaybdan haber verdiğini sanarak ahkâm kesmekti ve onların bu hadsizliği âyette kınanmaktaydı.

Tûr sûresinin 30. âyetinde dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber için raybe’l-menûn’u, yani zamanın felaketlerinin onu helak etmesini beklemelerinin ne kadar saçma olduğu işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle de cevaplandırılmakta, boşuna bekledikleri beyan edilmek istenmektedir.

İşte bunların sonucunda inkârcı muhatapların gayba dair bilgi sahibi olmadıkları, dolayısıyla ilâhî kaynaktan beslenmedikleri için, doğru bir kaynağa dayalı yazılar yazamayacakları ilan edilmektedir. Özellikle Yüce Allah’ın aleyhine olarak, istediklerine ve dilediklerine karar veremeyecekleri, “inkârî bir soru” tekniğiyle kendilerine beyan edilmektedir.

Âyetten güncel bir sonuç olarak şu husus elde edilebilir: Din davetinde veya tebliğinde bulunan kişiler muhataplarına gayb, yani vahiy kaynaklı bilgiler vermeli, kendi kanaatlerini din diye sunmamalıdırlar. Gayba dair bilginin tek kaynağı elbette Kur’ân-ı Kerîm’dir. Öyleyse “Allah adına konuşanlar Allah’ın Kitabı’ndan konuşmalıdırlar.” Kur’ân’dan beslenmeyen aktarımlar da Kur’ân’ın ruhuna uygun olmalı, en azından ona aykırı olmamalıdır, vesselâm.

ıv. Tuzakların Çaresizliği

اَمْ يُر۪يدُونَ كَيْدًا فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَك۪يدُونَ اَمْ لَهُمْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ “Yoksa bir tuzak mı (kurmak) istiyorlar? Asıl tuzağa düşecek kişiler kâfir olanlardır. Yoksa onlar için Allah’tan başka ilah mı var! Allah onların ortak koştuklarından yücedir.”

Buradaki اَمْ يُر۪يدُونَ em yürîdûne sorusu “yoksa istiyorlar mı”; كَيْدًا keyden kelimesi “tuzak”; فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا fellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; هُمُ hum zamiri “asıl onlar”; الْمَك۪يدُونَ el-mekîdûne kelimesi “tuzağa maruz kalanlar”; اَمْ لَهُمْ em lehum sorusu “yoksa onlar için var mıymış”; اِلٰهٌ ilâhun kelimesi “ilahı, tanrısı”; غَيْرُ اللّٰهِ ğayrullâhi tamlaması “Allah’tan başka”; سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi tamlaması “Allah yüce ve münezzehtir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “onların ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada müşriklerin tuzak kurma girişimleri ve sonuçları ile Yüce Allah’tan başka herhangi bir ilah arayışının şirk oluşu gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ يُر۪يدُونَ كَيْدًا فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَك۪يدُونَ “Yoksa bir tuzak mı (kurmak) istiyorlar? Asıl tuzağa düşecek kişiler kâfir olanlardır.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e ve elbette beraberindeki müminlere tuzak kurmak istediklerini mucizevî bir şekilde haber vermekte, Dâru’n-Nedve denen şer yuvasında aldıkları veya alacakları kararları bildirmektedir.

a) اَمْ يُر۪يدُونَ كَيْدًا “Yahut bir tuzak mı (kurmak) istiyorlar?” Konuyla ilgili olarak Medine döneminde indirilmiş olan Enfâl 8/30’da şu bilgiler yer almaktadır: “Hatırla ki, kâfirler seni tutup bağlamaları veya öldürmeleri yahut seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı. Onlar (sana) tuzak kurarlarken Allah da (onlara) tuzak kuruyordu. Çünkü Allah tuzak kuranların en iyisidir.”

İşte bu âyette dile getirilen hususlar çok daha öncesinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette haber verilmekte, bir anlamda Hz. Peygamber’in ve müminlerin tedbirli ve hazırlıklı olmaları kendilerinden istenmektedir.

Enfâl 8/18 ve Fâtır 35/10’da kısmen ele aldığımız, Târık 86/15-16’da da geniş bir şekilde inceleyeceğimiz üzere, “tuzak kurmak” Mekke müşriklerinin kararıydı ve Hz. Peygamber’e karşı kendilerince çok yaman tuzaklar kurmuşlardı. Düşmanlıkları öylesine ileri düzeydeydi ki ne olursa olsun, içinde öldürmenin dahi bulunduğu her seçeneği düşünüyor ve Hz. Peygamber’i engellemek istiyorlardı.(63) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, işleri güçleri tuzak kurmak üzerinde uğraşıyorlardı.

Ancak Yüce Allah onların tuzağını her defasında boşa çıkarmıştı. Bundan sonra da hakkın karşısına dikilenler, karşılarında Yüce Allah’ın kudretini bulacaklardır. Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetler arasında Ra‘d 13/42 ve İbrâhim 14/46’nın bulunduğu asla ve asla unutulmamalıdır ki ilgili âyetlerde bütün tuzakların sonuçta Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu bildirilmektedir.

b) فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَك۪يدُونَ “Asıl tuzağa düşecek olanlar inkâr edenlerdir.” Âyetin ikinci kısmında yer alan bu ifade, tuzaklarla ilgili bütün mesajların nasıl anlaşılması gerektiğini öğreten çarpıcı ve susturucu bir cümledir.

Bu cümle Mekkeli müşriklerin hayatında aynen gerçekleşmiş, dünyayı kendilerine dar edeceklerini sandıkları Müslümanlar Medine’de devlet kurarken onların bir bölümü Bedir’de, diğerleri de başka savaşlarda hayatlarını kaybetmişlerdi. Demek ki kurdukları ölüm tuzakları başlarına dönmüştü. Anlaşılıyor ki gaybı onlar değil, Yüce Allah bilmektedir; bu durum onlara ve onların izinden gidenlere öğretilmiş olmaktadır.

Konuyla doğrudan ilgili olarak Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde haksız yere büyüklenerek ve kötülük tuzakları kurarak (nefretleri arttı). Oysa kötü tuzak, sadece ve sadece sahibinin başına geçer. Aslında onlar da belli ki öncekilerin kanununu (onlara uygulananı) bekliyorlar? Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın sünnetinde (kanununda) kesinlikle bir sapma da bulamayacaksın.”

2.اَمْ لَهُمْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ “. Yoksa onlar için Allah’tan başka ilah mı var! Allah onların ortak koştuklarından yücedir.” Tûr sûresinin 30. âyetinden itibaren bu pasajda yer alan soru cümlelerinin 15, yani sonuncusu budur. Zira konu bu soruyla bitirilmektedir.

Bu âyet grubunda ne kadar soru cümlesine yer verilmiş olsa da aslında nihayetinde verilmek istenen mesaj burada toparlanmakta ve Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı mesajı verilmek istenmektedir. Âyette اِلٰه ilâh kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan getirilme sebebi hiçbir şekilde bir ilâhın olmadığını ve olamayacağını zihinlere kazımaktır.

Bilindiği üzere, Mekke toplumu şirk ile anılıyor, tek ilah anlayışını reddediyor, çok tanrıcı bir inanç sistemi yaşıyorlardı. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(64) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

İşte konunun sonunda Yüce Allah o toplumun çok tanrıcı bütün kabullerini reddetmekte ve onların ortak koştuğu her ne varsa onlardan uzak ve münezzeh olduğunu beyan etmektedir. Eğer muhataplar inançlarından ve hayatlarından şirk unsurlarını çıkarmazlarsa sûrenin başında yeminlerden sonra zikredilen azap onları gelip bulacak, var olduklarını sandıkları hiçbir sahte ilah onları bu azaptan koruyup kurtaramayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68;
• 2 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 3 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 4 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 5 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 6 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 7 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 8 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 9 - Dühân 44/14. 10 - Sâd 38/4. 11 - Mutaffifûn 83/32. 12 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 13 - Kurtubî, age., XVIII, 148. 14 - Semerkandî, age., III, 354; Zemahşerî, age., IV, 402.
• 15 - Semerkandî, age., III, 354; Zemahşerî, age., IV, 403. 16 - İslâmoğlu, age., s. 1013; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 588.
• 17 - Yazır, age., VII, 4559.
• 18 - Semerkandî, age., III, 354.
• 19 - İslâmoğlu, age., s. 1015’te 21. not.
• 20 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 21 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 22 - Yâsîn 36/15.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15
• 23 - Sebe’ 34/43. 24 - Ahkâf 46/11. 25 - Müddessir 74/24. 26 - Müddessir 74/25. 27 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24. 28 - Nahl 16/101.
  • Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Müddessir 74/24 Müddessir 74/25 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101
• 29 - Yûnus 10/15-16; Furkân 25/4-6; Necm 53/1-4. 30 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28.
  • Yûnus 10/16 Furkân 25/6 Necm 53/4 ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28
• 31 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/34. 32 - Hûd 11/13. 33 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 34 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 35 - Yûnus 10/31. 36 - Mü’minûn 23/84-89.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89
• 37 - Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87. 38 - ‘Ankebût 29/61. 39 - ‘Ankebût 29/63.
  • Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63
• 40 - Yazır, age., VII, 4561.
• 41 - Esed, age., s. 1077. 42 - Semerkandî, age., III, 355. 43 - Enbiyâ’ 21/16; Dühân 44/38. 44 - Âl-i İmrân 3/191; Mü’minûn 23/115; Sâd 38/27. 45 - Âl-i İmrân 3/191; En‘âm 6/73; Yûnus 10/5; İbrâhîm 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; ‘Ankebût 29/44; Rûm 30/8; Sâd 38/27; Zümer 39/5; Dühân 44/39; Teğâbun 64/3. 46 - Hûd 11/7, 119; Furkân 25/77; Zâriyât 51/56; Mülk 67/2; İnsân 76/2.
  • Enbiyâ 21/16 Duhân 44/38 Âl-i İmrân 3/191 Mü'minûn 23/115 Sâd 38/27 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/73 Yûnus 10/5 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/8 Sâd 38/27 Zümer 39/5 Duhân 44/39 Teğâbun 64/3 Hûd 11/7 Hûd 11/119 Furkân 25/77 Zâriyât 51/56 Mülk 67/2 İnsân 76/2
• 47 - Zemahşerî, age., IV, 403. 48 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 49 - En‘âm 6/50; Hûd 11/31.
  • En‘âm 6/50 Hûd 11/31
• 50 - Zemahşerî, age., IV, 403.
• 51 - Semerkandî, age., III, 355.
• 52 - Hıcr 15/16-18; Şu‘arâ’ 26/210-212; Sâffât 37/6-10; Mülk 67/5; Cinn 72/8-9. 53 - Şu‘arâ’ 26/210-212.
  • Hicr 15/18 Şu‘arâ 26/212 Sâffât 37/10 Mülk 67/5 Cinn 72/9 Şu‘arâ 26/212
• 54 - Tevbe 9/30. 55 - Mâide 5/18. 56 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/16-19; Necm 53/21; Cinn 72/3. 57 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/153-159. 58 - Nahl 16/57-62.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Nisâ 4/171 Nahl 16/57 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Nahl 16/62
• 59 - Yûnus 10/18; Zümer 39/3.
  • Yûnus 10/18 Zümer 39/3
• 60 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23
• 61 - Ferrâ, age., III, 178. 62 - Kurtubî, el-Câmı‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XVII, 51.
• 63 - Enfâl 8/30.
  • Enfâl 8/30
• 64 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23