Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 37-45. âyetlerinde rızık vericiliğini, faizin mahiyetini, zekatın önemini, hayata hakimiyetini, karada ve denizlerde bozulmanın nedenini, öncekilerden ibret alınması gerektiğini, zamanında dine yönelmenin zorunluluğunu, sorumlulukların şahsiliğini dile getirmektedir.

a) Rızık ve Faiz-Zekat Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 37-39. âyetlerinde rızkı dilediğine, layık olana bol verebileceği gibi kısabileceğini de belirtmekte, bunda inanan bir kavim için nice ibretler olduğunu, o halde akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını vermek gerektiğini, bu davranışın Allah’ın rızasını isteyenler için çok daha hayırlı olduğunu, böylelerinin kurtuluşa ereceğini bildirmktedir.

Ardından, insanların mallarında artış olsun diye verilen herhangi bir faizin Yüce Allah katında artmadığı, Allah’ın rızasını isteyerek verilen zekâta gelince, işte zekât veren o kimselerin, sevaplarını ve mallarını kat kat arttıranlar olduğu müjdelenmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Rızık Verciliği

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Görmediler mi ki Allah, rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da. Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv fiili “görmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “geniş de vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızık, rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık olana”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da vermektedir”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice ibretler, deliller”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk, toplum için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadırlar, inanan (bir toplum için)” demektir.

Burada rızkın veriliş prensibi ve inananlar için çeşitli ibretler içerdiği gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “Görmediler mi ki Allah, rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da.” Bu âyetin benzeri Zümer 39/52’de de geçmektedir. Buradaki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadesi “görmediler mi” manasına gelmekte, inkarcı muhatapların bu gerçeği dünüşünmemeleri kınanmakta, gerçeği düşünmeleri dolaylı olarak istenmektedir.

Yüce Allah müşriklerin sahip kılındıkları mal ve servetin neticede imtihan olduğunu ortaya koyduktan sonra, aynı kişiye rızkın bazen bol, bazen de dar verilebileceğini ifade etmektedir. Bazı müfessirlerimiz burada kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin farklı kişiler olduğunu beyan etmişler, dolayısıyla bazı insanların bol rızıkla, bazılarının ise dar rızıkla denendiğini ileri sürmüşlerdir.(1)

Biz ise bu ihtimale ilave olarak kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin aynı kişiler olduğunu, bu kişilerin bazen bol, bazen de dar rızıkla denendiklerinin kastedildiği kanaatindeyiz. Fecr 89/15-16’da verilen bilgilerin bunun delili olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim Râzî gibi bazı müfessirlerimiz de bu kanaati benimsemişlerdir.(2)

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın “dilediğine” verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olur. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Sebe’ 34/36 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dilediğine rızkı bol da verir, kısarak da verir. Sonuçta rızkın veriliş gayesi imtihan olduğu için, bol veya dar verilmesi sonucu değiştirmemektedir. Bu arada rızık denilince akla hemen maddî ve ekonomik servet gelmektedir. Oysa rızık kavramı bunlardan elbette çok daha geniştir. Bu çerçevede rızık insana gelen sıkıntılardan kurtarılması ve kendisine sunulan her türlü nimeti içermektedir.(3)

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah insanlara verdiği nimetlerin, onlara sunduğu rızıkların çeşitli oluşu noktasındaki prensiplerinde iman etmek isteyen topluluklar için nice nice dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Rızkın ve nimetin bol olduğu zamanlardaki imtihan ile dar olduğu zamanlardaki imtihan farklıdır. Çok nimeti olmasına rağmen içinde fırtınalar kopanlar olduğu gibi dar rızkın içinde huzurlu olanlar da vardır. Bütün bu durumlarda Yüce Allah’ın planına ve prensiplerine inanıp güvenenler için nice deliller bulunduğu beyan edilerek, konunun imtihan boyutuna dolaylı olarak bir göndermede bulunulmaktadır.

ıı. İnfâk-Kurtuluş İlişkisi

فَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ ذٰلِكَ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يُر۪يدُونَ وَجْهَ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Sen yakınlara, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Allah’ın rızasını isteyenler için bu, hayırlı olandır. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki فَاٰتِ fe âti emri “ver”; ذَا الْقُرْبٰى ze’l-kurbâ ifadesi “yakın(lar)a”; حَقَّهُ hakkahû tamlaması “onun hakkını”; وَالْمِسْك۪ينَ ve’l-miskîne kelimesi “ve yoksul(lar)a”; وَابْنَ السَّب۪يلِ ve’bne’s-sebîli ifadesi “ve yolcu(lar)a”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o, bu durum”; خَيْر hayrun sözcüğü “mutlak hayırlıdır”; لِلَّذ۪ينَ يُر۪يدُونَ lillezîne yürîdûne ifadesi “(şunu) isteyenler için”; وَجْهَ اللّٰهِ vechellâhi tamlaması “Allah’ın rızasını”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada Müslümanlara yönelik ekonomik içerikli görevlerinden birisi olan infak görevi gündeme getirilmektedir.

1.فَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ “Sen yakınlara, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver!” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturabilmek için başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün muhataplara seslenmekte, yakınlara, yoksullara ve yolda kalmışlara haklarının verilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Gereksiz yere (ve amaçsız bir şekilde) saçıp savurma!” Bu âyetlerde üç grup insana karşı ekonomik yükümlülükten söz edilmektedir:

a) Âyette geçen ذَا الْقُرْبٰى ze’l-kurbâ ifadesi, hakkı verilecek “ilk grubu” oluşturmaktadır. Bunlardan maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlar, akraba” olduğu söylenebilir.

Kur’ân’da 16 kez(4) geçen bu ifade çeşitli âyetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında geçmektedir. Bazı âyetlerde ise konu “adaletin tesisi için doğru konuşma”,(5) “bağışlanma dileğinde bulunma”,(6) “mahşerde yardımlaşma olmaması”(7) ve “Allah’a yakın olma sevgisi”(8) ile ilişkilendirilmiştir.

Âyette verileceği beyan edilen kısım için حَقَّهُ hakkahû “hakkı, payı” tamlaması kullanılmaktadır ki bu ifade zenginlerin mallarında yakınların hakkının bulunduğunu göstermektedir. Esasında konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141, Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te çeşitli bilgiler verilmektedir.

Bu âyetlerde de belirtildiği üzere, “zenginlerin mallarında açıktan isteyen ve utandığı için isteyemeyen mahrumların belirlenmiş bir hakkı”nın bulunduğu bildirilmektedir. Tarım ürünlerinde de fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141’de bilgi verilmektedir. Bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, bu payın bir lütuf değil, borç olduğu ve miktarının da belli olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda mesele mirasla ilgili olabileceği gibi mutlak anlamda yardımlaşma manası da söz konusu edilmektedir.

b) Âyette sözü edilen “ikinci grup” “yoksul(lar)” anlamındaki الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde(9) geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişi” demektir.

Bu arada söz konusu kelimenin çoğul olarak kullanılan مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ينmesâkîn/el-mesâkîn(10) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, مِسْك۪ين miskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

c) Âyette sözü edilen “üçüncü grup” ise “yolun oğlu” manasındaki ابْنَ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîl ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde toplam sekiz kez(11) geçmektedir. Bu ifade geçtiği her yerde ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir.

Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu âyette hem de diğer âyetlerde sıklıkla geçen “yakınlar”, “fakirler”, “yoksullar”, “yetimler”, “yolda kalmışlar”, “esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır. Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları unutulmamalıdır; ayrıca kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Bu genel durum gözönüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekatın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların yeniden ve Kur’ân çizgisinde gözden geçirilmesi gerekmektedir.

Konuyu ele alırken bu kavramla ilgili şu açılımı da yapmalıyız: Bu kavramın kapsamında güncel olması itibariyle sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının bulunduğunu söylemek âyetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’ân hayata dair temel değerleri ele alıyorken, onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir.

Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’ân’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise şudur: Gerek yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm sûresi, gerekse bu ifadelerin geçtiği En‘âm, İsrâ’, Zâriyât ve Me‘âric sureleri Mekke dönemi sûrelerinden olsa da o dönemde de Kur’ân’ın toplumsal hayata dair içeriğinin bulunduğu görülmektedir.

İnfak, zekat, sadaka vs. yardımlaşmalar sanıldığı gibi sadece Medine döneminin değil, aynı zamanda Mekke dönemi sûrelerinin de içeriğinde kendilerine yer bulmuşlardır. Mekkî sûrelerde konu daha çok şahıs, fert bazında ele alınmışken, Medine döneminde bu mesele kurumsal bir yapıya dönüştürülmüştür.

2. ذٰلِكَ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يُر۪يدُونَ وَجْهَ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Allah’ın rızasını isteyenler için bu, hayırlı olandır. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında müslümanların ekonomik yardımlaşma görevini yapmaları gerektiğini Hz. Peygamber örnekliğinde emrettikten sonra, böyle bir davranışın Allah’ın rızasını kazanmak isteyenler için çok daha hayırlı bir şey olduğunu ve nihayetinde sadece ve sadece bu kişlerin kurtuluşa ereceklerini müjdelemektedir.

a) İnsân 76/9’da da zikredildiği üzere, bir sonraki âyette de geçmekte olanوَجْه اللّٰه vechüllâh tamlaması “Allah rızası” manasına gelmektedir. İnsanlar ibadet ederlerken kendileri sevap elde etmek için bunu yaparlar ve niyetlerini “sadece Allah’ın rızasını kazanmak” şeklinde belirlerler.

Yoksulu, yetimi ve esiri doyurmak aslında bir infak faaliyetidir. İnfakın sadece Yüce Allah rızası için yapılması gerektiğine ve bunu yapanların övüldüğüne dair Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(12) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus da bununla ilgilidir.

Âyette yer alan ve “Allah rızası” diye tercüme edilen وَجْه اللّٰهِ vechillâh tamlaması, elbette öncelikli olarak bu anlamı vermektedir. Ancak burada رضاء rıdâ’ kelimesi yerine وجه vech kelimesinin kullanılmasının ince ve esaslı bir mesajı daha olmalıdır. Kanaatimizce bu anlamوجه vech kelimesiyle yakından ilgilidir. “Yüz” demek olan bu kelimenin Allah’a nispetinde “Allah’ın yüzü” ifadesini kavramakta imkansızlık yaşanacağından, söz konusu tamlama için “Allah rızası” anlamı tercih edilmektedir.

Zikrullâh tamlamasına “Allah’ın hatırlaması” yerine “Allah’ı hatırlamak” anlamı verildiği gibi, vechüllâh tamlamasına da “Allah’ın yüzü” manasının yanında, “Allah’a yüzü olmak” anlamı da verilebilir. Bu durumda söz konusu tamlama ile mağdurlara iyilik yapanların mahşerde Yüce Allah’a karşı yüzünün olması mesajı verilmiş olur.

Allah’a karşı yüzü olmak, O’nun emirlerine ve yasaklarına mümkün mertebe uymayı gerektirir. Niyetini bu şekilde belirleyen bir insanın, başkalarına iyilik yaparken farklı şeyler düşünmesi mümkün değildir; çünkü onlar iyiliği, Allah rızasına ve O’na karşı yüzü olmaya hasretmiş, özel kılmışlardır.

Hz. Peygamber’in ifade ettiği gibi, ameller niyetlere göre değerlendirilmeye tâbi tutulacaktır.(13) Bir davranışın hedefi ve sonuçları, sahibinin niyetine göre şekillendirilir. Bu nedenle, niyetinde herhangi bir arıza olmayan kişi, yardım yaparken amacını Allah rızası diye belirlemek durumundadır. Bu doğrultuda yardım yapanlar, yaptıklarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan bekliyorlar demektir.

b) وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah yardımlaşmayı gerçekleştiren ve bunu sırf Allah rızası için yapanların mahşerde kurtuluşa ereceklerini müjdelemektedir.

Burada geçen هُمْ hum “onlar” zamiri cümleye vurgu manası katmakta ve bu türden iyilikler yapanların bunun karşılığını mutlaka göreceklerini anlama katmaktadır. Bu ifade başka duyarlılıklar gösterenlerin değil de sadece bunların kurtulacağını değil, konuyla ilgili olarak bunların da mutlak surette kurtulacağını bildirmektedir.

ııı. Faiz ve Zekat Karşılaştırması

وَمَآ اٰتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ۬ا ف۪يٓ اَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُوا عِنْدَ اللّٰهِ وَمَآ اٰتَيْتُمْ مِنْ زَكٰوةٍ تُر۪يدُونَ وَجْهَ اللّٰهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ “İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz herhangi bir faiz, Allah katında artmaz. Allah’ın rızasını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte (zekât veren) o kişiler -evet onlar- (sevaplarını) katlayanlardır.”

Âyetteki وَمَآ اٰتَيْتُمْ ve mâ âteytüm ifadesi “ve verdiğiniz şeyler, mal, para”; مِنْ رِبًا min riben kelimesi “faizden dolayı”; لِيَرْبُوَ۬ا liyerbuve fiili “kabarsın, artsın, şişsin diye”; ف۪يٓ اَمْوَالِ النَّاسِ fî emvâli’n-nâsi tamlaması “insanların mallarında”; فَلَا يَرْبُوا fe lâ yerbû fiili “şişmez, kabarmaz”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”;وَمَآ اٰتَيْتُمْ ve mâ âteytüm ifadesi “ve verdiğiniz şeyler, mal, para”; مِنْ زَكٰوةٍ min zekâtin kelimesi “zekattan, zekat olarak”; تُر۪يدُونَ türîdûne fiili “istemektesiniz, isteyerek”; وَجْهَ اللّٰهِ vechellâhi tamlaması “Allah’ın rızasını”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ feülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُضْعِفُون el-mud‘ıfûne kelimesi “katlayanlar, arttıranlar” demektir.

Burada faizin gerçek manada bir artış içermediği, zekatın ise Allah rızasına bağlı bir eylem olduğu için sevapları katlama vesilesi olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اٰتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ۬ا ف۪يٓ اَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُوا عِنْدَ اللّٰهِ “İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz herhangi bir faiz, Allah katında artmaz.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “İnsanların mallarından fazlasıyla karşılığını alırız düşüncesiyle yaptığınız harcamaların Allah katında hiçbir getirisi yoktur.” Yüce Allah toplumsal hayatın bir gereği olarak infakla ilgili bir buyruğunu beyan ettikten sonra, bu defa toplumsal hayatın en büyük çöküş sebebi olan faize değinmekte, konuyla ilgili çok önemli bir mukayeseye yer vermektedir.

İnsanların mallarında şekilsel olarak bir artış sağlansın diye verilen herhangi bir faizin esasında gerçek manada Yüce Allah katında bir artış ifade etmediğini, dolayısıyla herhangi bir değer taşımadığını ifade etmektedir. Burada dikkat çekilen husus insanların mallarına katılarak artması istenen miktarın şeklen şişkinlik arz etse de gerçekte Allah katında artmadığını vurgulamaktır.

Yani Yüce Allah faiz alınsın diye yatırılan bedelin artmadığını, bunun sadece şekilsel ve sahte bir artış ve şişkinlik olduğunu bildirmektedir. Âyette geçen يَرْبُوَ۬ا yerbuve fiili de رِبًا riben kelimesi de “kabarmak”, “şişmek” gibi şekli artışı ifade eder.

Bakara 2/275’te beyan edildiği üzere, Yüce Allah ekonomik hayatta alış verişi helal, faizi ise kesin olarak haram kılmıştır. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, Rûm sûresi Mekkî bir sûre olsa da konunun önemi nedeniyle toplumsal hayatın en önemli bozguncusu olan faize değinilmekte ve bunun şekilsel anlamdaki artış beklentisinin gerçekte Allah katında hiçbir şekilde artış sağlamadığına dikkat çekilmektedir.

Faiz konusu Kur’an’da hakkında en çarpıcı tehditlerin yer aldığı bir konusudur. Bu nedenle konuyla ilgili bazı âyetlerin meallerini vermekte yarar görmekteyiz.

Bakara 2/275: “Faiz yiyenler, şeytan çarpmış kimselerin cinnet nöbetinden kalktığı gibi kalkarlar. Bu hal onların ‘Alım-satım tıpkı faiz gibidir’ demeleri yüzündendir. Halbuki Allah, alım-satımı helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan sonra kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olan kendisinindir ve artık onun işi Allah’a kalmıştır. Kim tekrar faize dönerse, işte onlar cehennemliktir, orada devamlı kalırlar.”

Bakara 2/279: “Şâyet (faiz hakkında söylenenleri) yapmazsanız, Allah ve Rasûlü tarafından (faizcilere karşı) açılan savaştan haberiniz olsun. Eğer tevbe edip vazgeçerseniz, sermayeniz sizindir; ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olursunuz.”

Âl-i İmrân 3/130-131: “Ey iman edenler! Kat kat arttırılmış olarak faiz yemeyin. Allah’a karşı duyarlı olun ki kurtuluşa eresiniz. Kâfirler için hazırlanmış bulunan ateşe karşı da duyarlı olun (ondan korunmaya çalışın)!”

İşte bu âyetlerde faizin aslında doğrudan bir cehennem sebebi olduğu ve ilgililerin ateşe atılmalarına neden olacağı bildirilmiş olmaktadır.

Yüce Allah faizin aslında ne olduğunu ve sadakayla nasıl bir tezat oluşturduğunu beyan bağlamında Bakara 2/276’da şunu ifade etmektedir: “Allah faizi tüketir (Faiz karışan malın bereketini giderir), sadakaları ise bereketlendirir. Allah küfürde ve günahta ısrar eden hiç kimseyi sevmez.”

Faizle ilişkili olacak şekilde Yüce Allah Bakara 2/278’de de şu hususa özellikle dikkat çekmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a karşı duyarlı olun. Eğer gerçekten inanıyorsanız mevcut faiz alacaklarınızı terk edin.” Nisâ’ 4/161’de ise bu illetin eski kavimlerde de bulunduğuna dikkat çekilmektedir.

Kişiler eğer büyük bir darlık ve sıkıntı içindelerse onlara karşı nasıl davranılması gerektiği de Bakara 2/280-281’de şu ifadelerle zikredilmekte, müslümanlara bir davranış modeli kazandırılması amaçlanmaktadır:

“Eğer (borçlu) darlık içinde ise, eli genişleyinceye kadar ona mühlet vermek (gerekir). Eğer (gerçekleri) anlarsanız bunu sadakaya (veya zekâta) saymak sizin için daha hayırlıdır. Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir günden sakının.”

İşte Yüce Allah daha Mekke döneminde olunmasına rağmen, toplumsal hayatın en büyük felaketi olan faizle ilgili bir bilgi vermekte ve muhatapların faize karşı nasıl bir tavır içerisine girmeleri gerektiği üzerinde beyanlarda bulunmakta, bu arada devam eden cümlede asıl üzerinde durulması gereken şeyin Allah rızası için verilen zekat olduğuna özellikle vurgu yapmaktadır.

İbn Abbâs’tan gelen rivayete göre, bu ifade faizle değil de paranın daha fazla artması beklentisiyle başkalarına verilmesiyle ilişkilidir.(14) Bu durumda dünyada yapılan ve dünyevi bir beklentiyle gerçekleştirilen bu türden bağışların Allah katında herhangi bir değerinin bulunmadığı ifade edilmiş olmaktadır. Bu görüş de müfessirlerimiz arasında tercih edilse de biz hem ribâ kelimesi hem de artış manasına gelen yerbuve fiili, ayrıca “Allah katında artmamak” ifadeleri gereği maksadı “faiz vermek” şeklinde anlamanın daha öncelikli olduğu kanaatindeyiz.

2. وَمَآ اٰتَيْتُمْ مِنْ زَكٰوةٍ تُر۪يدُونَ وَجْهَ اللّٰهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ “Allah’ın rızasını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte (zekât veren) o kişiler -evet onlar- (sevaplarını) katlayanlardır.” Yüce Allah faize para yatıranların gerçek bir artış elde edemediklerini beyan ettikten sonra, asıl artışın zekat vermekle elde edileceğini ifade etmektedir.

Bu arada âyette yer alan وَجْه اللّٰهِ vechullâh tamlaması önceki âyette de belirtildiği gibi “Allah’ın rızası” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın rızasını amaçlayanların verdiği zekâtların karşılığında hem mallarını arttırdıkları, hem de bunun karşılığında sevaplarını katladıkları ifade edilmektedir. Zekât kelimesi “arınmak” anlamının yanında “artmak” manasına da geldiği için âyetin sonundaki الْمُضْعِفُون el-mud‘ıfûne kelimesi bu anlamı pekiştirmektedir.

Faizin artmayıp sadakaların arttığını, bereketlendiğini ifade bağlamında Bakara 2/276’da şu husus dile getirilmektedir: “Allah faizi siler (yani faiz karışan malın bereketini giderir); sadakaları ise bereketlendirir.” Demek ki zekatlar ve sadakalar Allah katında artan bir mahiyet arz etmektedir.

Burada “artmak”tan maksat sevabın katlanması olduğu için bunun “bire on kat” olduğu ifade edilmektedir.(15) Esasında Bakara 2/261’de verilen 1’e 700 katlık artış, hatta bunların Allah’ın dilediklerine 700’er şekilde katlanabileceği şeklindeki bilgiyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj aynı noktada buluşmaktadır, diyebiliriz.

Âyetin son bölümünde çok önemli bir mana katkısı olacak şekilde bir de “iltifat sanatı” örneği vardır. Buna göre cümlelerde ikinci şahıs yani muhatap kalıplar kast edilerek kullanılmasına rağmen âyetin sonunda hitap üçüncü şahıs kalıbına dönüştürülmekte ve Allah rızasını isteyerek verilen zekatın kişilerin ödüllerini arttıracağı bildirilmekte, böylece mesaj bir anlamda tarihsellikten evrenselliğe evrilmiş olmaktadır.

b) İlâhî Kudret ve İnsanların Tabiata Verdiği Zarar

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde insanları kendisinin yaratığını, sonra onları rızıklandırdığını, sonra onları vefat ettireceğini, daha sonra da tekrar dirilteceğini, Allah’a eş tutulan ortaklar içinde bunlardan herhangi bir şeyi yapabilecek hiçbir varlığın bulunmadığını, Allah’ın onların ortak koştuklarından münezzeh, yani uzak ve yüce olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, insanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozulduğu, böylece Yüce Allah’ın onların yaptıklarının bir kısmını onlara tattırdığı, sonuçta tuttukları kötü yoldan dönmelerinin arzu edildiği belirtilerek şu beyana yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Yeryüzünde gezip dolaşın da daha öncekilerin âkıbetleri nice oldu, görün. Onların çoğu müşrik idi.”

ı. Yüce Allah’ın Kudreti

اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذٰلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah, sizi yaratandır; sonra sizi rızıklandırandır; sonra sizi öldürecek, sonra da sizi (tekrar) diriltecek (olan)dır. (Allah’a koştuğunuz) ortaklarınız içinde bunlardan herhangi bir şeyi yapabilecek var mı? O, onların ortak koştuklarından yüce ve uzaktır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratmış olandır”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;رَزَقَكُمْ razekaküm fiili “size rızık vermiş (olan)dır”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُم۪يتُكُمْ yümîtüküm fiili “sizi öldürecek (olandır), sizi öldürecektir”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُحْي۪يكُمْ yuhyîküm fiili “sizi diriltecek (olandır), diriltecektir”; هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ hel min şürakâiküm ifadesi “ortaklarınızdan var mı,”; مَنْ يَفْعَلُ men yef‘alü ifadesi “yapan kişi”; مِنْ ذٰلِكُمْ min zâliküm ifadesi “bundan”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şeyiyle ilgili olarak”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O’nun şanı yücedir”;وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve uludur”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi “onalrın ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata dair çok önemli dört fiili sıfatı ile putperestlerin algılarının düzeltilmesinin amaçlandığı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ “Allah, sizi yaratandır; sonra sizi rızıklandırandır; sonra sizi öldürecek, sonra da sizi (tekrar) diriltecek (olan)dır.” Yüce Allah kendisini filleriyle tanıtmakta, insanları kendisinin yarattığını, onları rızıklandırdığını, sonrasında vakti gelince insanların hayatlarını sona erdireceğini, nihayetinde de mahşer için herkesi dirilteceğini haber vermektedir.

Âyetteki خَلَقَ haleka ve رَزَقَ rezeka fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, işin olup bittiğini değil, başlangıçtan itibaren bir sisteme kavuşturulduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Daha sonra zikredilen يُم۪يتُ yümîtü “öldürür” ve يُحْي۪ي yuhyî “diriltir” fiillerinin geniş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi ise bunların her bir insan için gelecekte yaşanacak olmasıdır.

Âyetin bu kısmında “yaratma”, “rızık verme”, “öldürme” ve “diriltme” eylemlerine dikkat çekilerek muhataplara doğru bir Allah tasavvuru geliştirmeleri için bilgilendirmede bulunulmaktadır. Özellikle “diriltme” eyleminden maksat, önemli bir kısmı âhirete inanmayan Mekkeli müşriklere hitaptan oluştuğu için, haşr denen âhiret bilinci verilmesini sağlamaktır.

2.هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذٰلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ “(Allah’a koştuğunuz) ortaklarınız içinde bunlardan herhangi bir şeyi yapabilecek var mı? O, onların ortak koştuklarından yüce ve uzaktır.” Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmesinin ardından, burada sözü edilen durum, putperestlerin tapındıkları varlıkların hiçbir şekilde bu fiillerin hiçbirini yapamayacaklarını ortaya koymaktadır.

Âyette yer alan هَلْ hel sorusu ile beraberinde kullanılan مِنْ شُرَكَآئِكُمْ min şürakâiküm ifadesi “hiçbir ortak” manası içermekte ve bunun mutlak anlamda olamayacağı vurgulanmaktadır. Bu arada cümlenin sonunda yer alan مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi de anlamı “hiçbir şekilde”, “hiçbir şey” şekline dönüştürmekte ve putların bırakın makro âleme dair herhangi bir şey yapmasını, en küçük bir zerreye bile güçlerinin yetmeyeceğini zihinlere kazımak istemektedir.

Bu cümle ile ilişkilendirilebilecek bir ifade Fâtır 35/4’te şu şekilde yer almaktadır: “Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek herhangi bir yaratıcı mı var!” Yüce Allah bu cümlede zâtından başka hiçbir varlığın insanları gökten ve yerden rızıklandırmadığını vurgulu bir ifadeyle beyan etmektedir.

Cümlenin başındaki هَلْ hel edatından sonra gelen bir nekra kelimenin başındaki مِنْ min edatı, “hiçbir şekilde, asla ve asla” gibi anlamlar vermekte, özellikle 35/4. âyette Allah’tan başka hiçbir rızık vericinin olamayacağı, var oldukları sanılan hiçbir ortağın Allah’ın yaptıklarını yapamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Buradaki soru ifadesi, inkârî bir sorudur ve soruya konu edilen şeyin tersinin doğru olduğunu ifade etmeyi amaçlamaktadır. “Allah’tan başka herhangi bir ortak var mı!” demek, “Allah’tan başka hiçbir ortak yoktur” demektir. İfadenin sonuna soru (?) işaretiyle birlikte ünlem (!) işareti konulmasının sebebi de budur.

3. سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Hâşâ! O (Allah), onların ortak koştuklarından münezzehtir (uzaktır) ve yücedir.” Zümer 39/67’de de geçen bu ifade gereği Yüce Allah yaratma, rızıklandırma, öldürme ve diriltme konularında hiçbir ortağının bulunmadığını beyan ettikten sonra, Mekke’li müşriklerin ortak koştuğu şeylerden münezzeh, uzak ve yüce olduğunu bildirmektedir.

Âyette yer alan سُبْحَانَهُ sünhânehû ifadesi Yüce Allah’ın eksikliklerden münezzeh ve uzak olduğunu, تَعَالٰى te‘âlâ fiili ise O’nun yüceliğini ortaya koymaktadır. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte,(16) Rabbimizin “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri İsrâ’ 17/43’te şu şekilde yer almaktadır: “Şanı yüce ve (eksikliklerden) münezzeh olan (Allah), onların söylediklerinden yücedir; uludur.” Yüce Allah, Bu ve benzer âyetlerde kendisinin kullarının ileri sürdüğü şirk unsurlarından uzak olduğunu beyan etmektedir. Esasında Yüce Allah’a yönelik tesbîh, O’nu kendisine yakışmayan şeylerden tenzih etmektir.

Rabbimizin müte‘âl yani “aşkın” olması manasında âyette تَعَالٰى te‘âlâ fiili kullanılmaktadır. Bu ifade Yüce Allah’ın elbette mekân olarak değil, makam olarak yüceliğini vurgulamaktadır. Yüce Allah insanların tasavvurlarından da isnatlarından da hem yüceler yücesidir; hem de büyükler büyüğüdür.(17) Yücelikte ve ululukta onların söyleyegeldiklerinden sonsuza kadar ötede, sonsuza kadar aşkındır.(18) Çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey de yoktur; hiçbir şey O’nun dengi de değildir.(19)

Yüce Allah’a mekân isnadı O’nun zatına ve sıfatlarına yakışmaz. Aynı şekilde Rabbimiz için yükseklikten değil de yücelikten söz etmek gerekmektedir. Yükseklik daha çok üç boyutlu nesneler için kullanılan bir mukayese ifadesidir. Bu yüzden, Yüce Allah için yükseklikten değil yücelikten; mekânından değil makamından söz etmek gerekmektedir.

Rabbimiz makam olarak insanların söz ve iddialarından yücedir; yakıştırmalarından da uzak ve münezzehtir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet benzer konuların yer aldığı âyetlerdeki “Allah onların şirk koşmalarından ve nitelendirmelerinden münezzehtir”(20) cümlelerinin daha da vurgulu şeklidir.

ıı. Tabiattaki Bozulmanın Sebebi

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ اَيْدِي النَّاسِ لِيُذ۪يقَهُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “İnsanların elleriyle kazandıkları (yaptıkları) yüzünden karada ve denizde bozulma meydana geldi. Böylece (yanlış yoldan) dönsünler diye (Allah onların) yaptıklarının bir kısmını onlara tattırır.”

Âyetteki ظَهَرَ zahera fiili “ortaya çıkmıştır, çıkmaktadır”; الْفَسَاد el-fesâdü kelimesi “bozulma”; فِي الْبَرِّ fi’l-berri ifadesi “karada”; وَالْبَحْرِ ve’l-bahri ifadesi “ve denizde”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazandıkları nedeniyle”; اَيْدِي النَّاسِ eydi’n-nâsi ifadesi “insanların ellerinin”; لِيُذ۪يقَهُمْ liyüzîkahum ifadesi “onlara tattırmak için, sonunda onlara tattıracaktır”; بَعْضَ الَّذ۪ي عَمِلُوا ba‘dallezî ‘amilû tamlaması “yapmıış olduklarının bir kısmını”; لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ le‘allehum yarci‘ûne ifadesi ise “(gerçeğe) geri dönerler, geri dönsünler diye” demektir.

Burada insanların bilgisizce yapıp ettikleri yüzünden karada ve denizlerde meydana gelen bozulmalar ve sonrasında insanlara yönelik akıbet gündeme getirilmektedir.

1.ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ اَيْدِي النَّاسِ “İnsanların elleriyle kazandıkları (yaptıkları) yüzünden karada ve denizde bozulma meydana geldi.” Yüce Allah mutlak yaratıcı olduğunu, insanları kendisinin rızıklandırdığını, vakti gelince insanları vefat ettireceğini ve onları mahşerde dirilteceğini, bu dört fiili başka varlıkların yapmasının mümkün olmadığını, müşriklerin ortaya koyduğu şirkten münezzeh ve yüce olduğunu beyan ettikten sonra, konuyu karada ve denizde fesatlık, yani bozulmanın yaşandığına getirmektedir.

Rûm 30/30. âyette beyan edilen “fıtrata” uygun hareket etmeyen, inançta ve uygulamada fıtrata aykırı davrananlar aslında karada ve denizde bozulmaya sebep olduklarını bilmelidirler. Bu aykırılık tabiatta ve toplumsal hayatta bozulmaları beraberinde getirmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir. (Bununla beraber Allah) çoğunu da affeder.” Yüce Allah insanoğlunun başına gelen herhangi bir sıkıntının, belanın veya musibetin kendi ellerinin yaptıkları, kendi kazanımları nedeniyle olduğunu beyan etmekte, bu arada her yapılanı da dikkate almadığını, pek çoğunu bağışladığını belirtmektedir.

İnsanların başına gelen şeylerin “ellerinin takdim ettiği yani üretip kazandığı şeyler” sebebiyle olduğu Nisâ’ 4/62 ve Kasas 28/47’de de dile getirilmektedir. Bu arada insanların başına gelen şeylerin bir yasasının bulunduğu Hadîd 57/22’de dile getirilmekteyken, başa gelen her şeyin Yüce Allah’ın izniyle insanlara ulaştığı da Teğâbun 64/11’de beyan edilmektedir. Meselenin fert bazından çok daha büyük boyutlarda sonuçları olan kısmıyla ilgili olarak da Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/41’de bilgiler vermektedir.

Sözün burasında unutulmamalıdır ki, insanların tâbi tutulduğu imtihanlar vesilesiyle zaman zaman hak etmedikleri, kendilerinin herhangi bir suçu olmamasına rağmen yaşadıkları sıkıntılar da olabilir. Bunların yaşanma sebebi insanların imtihan edilmesi, nimet ve sıkıntıda nasıl davranacaklarının ortaya konulmasıdır.

Bu noktada hatırlatılması gereken âyetlerden bir tanesi Bakara 2/155’tir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!” İşte bu âyette de belirtildiği gibi, insanların başına gelen şeylerin bir kısmı bir imtihan nedenine ve sabretmeleri gerekçesine bağlıdır. Buradan hareketle, hiç kimse başkalarının veya kendisinin başına gelen herhangi bir sıkıntıyı belli bir sebebe bağlamamalı, bunun yerine olayların birer imtihan olduğunu düşünerek verilmesi gereken ideal tepkiyi vermelidir.

Esasında daha dikkatli düşünülürse, meselâ peygamberlerin çektiği sıkıntılar ile henüz bülüğa ermemiş çocukların veya delilerin başına gelenler ancak bu şekilde anlaşılabilir. Çünkü başa gelen her şey insanların yapıp ettiklerinin sonucu olarak görülmemeli, bir kısmının böyle olduğu düşünülmelidir. Zira peygamberlerin bir kısmının hayatını kaybetmesine varan imtihanlarının da çocukların ve delilerin karşılaştıkları sıkıntıların da bir hak edişin sonucu olduğu söylenemez.

Bu durumlarla ilgili olarak en çok söylenebilecek şey, bunların bir imtihan oluşu ve mahşerde derecelerinin arttırılmasıdır. Nitekim Hz. Peygamber bir hadisinde şu beyanda bulunmuştur: “Bela ve musibetler en çok peygamberlere, sonra velilere sonra da derece derece diğerlerine verilmiştir.”(21)

Yapıp ettikleri sebebiyle insanların başlarına musibetlerin nerede geleceğiyle ilgili olarak genel kanaat bunun dünya hayatında olduğudur.(22) Esasında bir sonraki âyette verilen mesaj da bunu desteklemektedir. Konu böyle anlaşılırsa zaten mesele anlatmaya çalıştığımız gibi olur.

Yok eğer mahşerde insanların başına gelecek olan azap gibi bir durumdan söz ediliyorsa o zaman da mahşerde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği, herkesin dünyada yapıp ettiklerini mahşerde karşılarında hazır bulmuş olacakları, bir bölümünü ise Yüce Allah’ın bağışlayacağı anlatılmış demektir.

Mü’min 40/17 gibi pek çok âyette insanların dünyada yapıp ettiklerinin karşılığının mahşerde verileceği, Fâtiha 1/4 gereği mahşerde hesabın görüleceği ifade edilmektedir. Durum böyle olduğu için dünyayı hem mükellefiyet hem de hesap görülme yeri gibi görmek sıkıntılı sonuçlar doğurabilir.(23)

b) Âyette sözü edilen fesadın bir benzeri Enbiyâ’ 21/22’de de geçmekte, “eğer gökte ve yerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı bozulmalar meydana gelirdi” buyrulmaktadır. Demek ki şirk de bir fesad türüdür ve insanlar şirk koşarlarsa her yerde bozulmaların meydana gelmesine neden olurlar.

Râzî’nin de belirttiği gibi burada sözü edilen fesatla ilgili olarak bunun “tufan”, “kıtlık”, “suların acılığı”, “şehirlerde meydana gelen bozgunluk” veya “gözelerin sularını çekmesi” her türlü bozulma olduğu ifade edilmektedir. Asıl gözden kaçırılmaması gereken nokta her bir fesadın arkasında şirkin bulunduğudur. Bu, yoldan çıkma ve isyan halidir.

Bazı âlimlerimiz burada geçen الْبَحْر el-bahr kelimesinin “şehirler” manasına geldiğini, dolayısıyla maksadın şehirlerde(24) ve kırsal kesimde bu bozulmanın meydana geldiği kanaatindedir ki bunda garipsenecek bir durum yoktur.

c) Burada sözü edilen “kara” ve “deniz”, bilinen anlamda kabul edilebilir ve bu defa insanların yapıp ettikleri nedeniyle karada ve denizlerde nasıl bozulmaların meydana geldiği kast ediliyor olabilir. Buna göre, evrensel manada kimyasal atıklardan, uzayda meydana gelen değişimlere varıncaya kadar mikro ve makro âlemdeki her türlü değişim ve dönüşümün kast edildiğini söyleyebiliriz. İşte bütün bu bozulmaların sonucunda nelerin olacağı ise âyetin devamında dile getirilmektedir.

Burada kast edilen anlamın neleri içerebileceği noktasında şu değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu âyet insanın maddî-mânevî her alandaki sorumsuzluk ve bencilliğinin kötü sonuçlarını ifade etmektedir. Günümüz itibarıyla suların ve havanın kirlenmesi, bunun sonucunda deniz ve kara canlılarının neslinin yok olması, salınan zehirli gazlarla ozon tabakasının delinmesi, bunun sonucunda filtre edilmeyen güneş ışınlarının ölümcül hastalıklara neden olması, küresel ısınma sonucu iklimin ve doğal dengenin bozulması, kutupların erime tehlikesiyle karşı karşıya kalması, hep bu “kötü sonuçlar” arasında sayılabilir.”

“Bir uyarı niteliği taşısın diye “kötü sonuçların bir kısmı” tattırılmaktadır. Belli ki ilâhî koruma kalkıp tümü tattırılmış olsa, bu, insanlığın ve hayatın sonu anlamına gelecektir. Kötü ameller asıl cezasını tam olarak âhirette bulacaktır. Âyette buyurulan “vazgeçme”, kötü sonuçları doğuran eylemi terk yanında o sonuçları da ortadan kaldırma çabasıdır ki, bunlar birer fiilî tevbe ve istiğfar olacaktır. Yine, ekolojik fesat yanında akidevi, ahlaki, sosyal, siyasi ve ekonomik fesadı da dile getirmek gerekir.”(25)

2. لِيُذ۪يقَهُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Böylece (yanlış yoldan) dönsünler diye (Allah onların) yaptıklarının bir kısmını onlara tattırır.” Bu cümlenin başında yer alan لِيُذ۪يقَهُمْ liyüzîkahum ifadesindeki lâm/li harfi, lâmu’l-‘âkıbeh diye bilinmekte ve “bu şekilde”, “böylece”, “bunun üzerine” şeklinde bir anlam vermektedir. Bunun Kur’ân’da çeşitli kullanım örnekleri vardır.(26)

İnsanların kendi elleriyle yapıp ettiklerinden dolayı karada ve denizlerde meydana gelen fesadın sonunda Yüce Allah onların gerçeğe geri dönmeleri gayesiyle yapıp ettiklerinin bir kısmını onlara tattıracağını beyan etmektedir. “Yaptıklarının bir kısmının karşılığının onlara tattırılması” ifadesi, geri kalan kısmının mahşere bırakıldığını göstermektedir.

ııı. İbret İçin Seyahat Edilme Emri

قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلُ كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُشْرِك۪ينَ “De ki: ‘Yeryüzünde dolaşın da daha öncekilerin sonları nasıl oldu, bakın!’ Onların çoğu müşrikti.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; س۪يرُوا sîrû emri “gidin, gezin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَانْظُرُوا fenzurû emri “görün, bakın”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلُ ellezîne min kablü ifadesi “daha öncekilerin”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; مُشْرِك۪ين müşrikîne kelimesi ise “şirk koşanlar, ortak koşanlar” demektir.

Burada eskiden yaşamış, ancak sapkınlıkları sebebiyle helak edilmiş kavimlerin yurtlarının gezilip hallerinden ibret alınmasıyla ilgili emir gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلُ “De ki: Yeryüzünde dolaşın da daha öncekilerin sonları nasıl oldu, bakın!” Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Rûm 30/9. âyette de dile getirdiğimiz üzere, Yüce Allah ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere ve onların şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve önceki azgın ve sapkın kavimlerin yurtlarını gezip görmek, onların ibret içerikli akıbetlerinden dersler çıkarmak gerektiğini beyan etmektedir.

Rûm 30/9. âyette de olduğu gibi bu meselenin ele alındığı âyetlerde ifade genellikle şöyledir: “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “gezin” şeklindedir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini, şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni düşünmelerini sağlamaya yönelikti; fakat diğer âyetlerden de anlaşıldığı üzere, bunları düşünmedikleri, bunlardan ibret almadıkları anlaşılmaktadır. Buradaki فَانْظُرُوا fenzurû emri “bakın, yani ibret alın” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(27) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(28) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(29) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(30) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır.

Âyette, gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

2. كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُشْرِك۪ينَ “Onların çoğu müşrikti.” Yüce Allah helak ettiği kavimlerin çoğunluğunun müşrik olduğunu beyan etmektedir ki bilindiği üzere Lokmân 31/13’te zikredildiği gibi “şirk büyük bir zulüm”dur. Zulüm kavramı “bir şeyi yerinden etmek” manasına geldiği için, bu durum kişilerin hem kendi fıtratlarına hem de çevrelerine yönelik bir haksızlık eylemi meydana getiriyordu.

Fecr 89/11-12’de belirtildiği gibi bu kavimler ülkelerinde azgınlık yapmışlar, çok büyük fesatlıklar çıkarmışlar, bunun sorasında ise azap kamçılarıyla helak edilmişlerdi. Bu açıklamayı yapmamızın nedeni, inkarcılığın bir helak sebebi olmasa da zulmün buna dair büyük bir gerekçe oluşturduğu gerçeğidir.

Bir çeşit “zulüm” demek olan “şirk” içindekiler bu durumlarıyla helaki hak etmiş oldukları için helak edilmişlerdi. İşte onların bu durumundan ders çıkartılsın diye Yüce Allah başta Mekke’li müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkarcılarına ve müşriklerine seslenmektedir.

c) Yüce Allah’a Teslimiyet ve Sorumluluklar

Yüce Allah, sûrenin 43-45. âyetlerinde şu ilahi prensiplere yer vermektedir: “Allah katından, dönüşü olmayan bir gün (kıyamet günü) gelmeden önce yönünü (benliğini) o dosdoğru dine çevir! O gün (insanlar) bölük bölük ayrılacaklardır. Kim inkâr ederse, inkârı kendi aleyhine olur. İyi işler yapanlara gelince, onlar da kendileri için (cennetteki yerlerini) hazırlamış olurlar.”

Ardından, bunun sonucunda iman edip iyi işler yapanlara Yüce Allah’ın müjdesi şu şekilde dile getirilmektedir: “(Zira Allah), iman edip sâlih ameller işleyenlere (iyi işler yapanlara) kendi lütfundan karşılık verecektir. Muhakkak ki O (Allah), kâfirleri sevmez.”

ı. Benliği Yüce Allah’ın Rızasına Çevirmek

فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ الْقَيِّمِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّٰهِ يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ “Allah katından, dönüşü olmayan bir gün (kıyamet günü) gelmeden önce yüzünü o doğru dine çevir! O gün, (insanlar) bölük bölük ayrılacaklardır.”

Âyetteki فَاَقِمْ fe ekım emri “ve ikame et, çevir, şekillendir”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü”; لِلدّ۪ينِ الْقَيِّمِ li’d-dîni’l-kayyimi tamlaması “dosdoğru dine”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ min kabli en ye’tiye ifadesi “gelmeden önce”; يَوْم yavmun kelimesi “(şöyle bir) gün”; لَا مَرَدَّ lâ meradde ifadesi “geri çevirecek kimse yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; يَصَّدَّعُونَ yassedde‘ûne fiili ise “bölük bölük ayrılacaklar” demektir.

Burada mahşer öncesinde dosdoğru dine yönelmek gerektiği ile mahşerde yaşanacak ayrışma gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumunu yaptığımız ve kavramlarını incelediğimiz Rûm 30/30. âyetteki buyruğunu burada yeniden dile getirmekte, Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenerek yüzlerini, yani bütün benliklerini الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînu’l-kayyim denen dosdoğru, gerçek, sabit, hak dine yani tevhid dinine çevirmelerini istemektedir.

İlâhî prensipler her ne kadar Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş olsa da maksat bütün müminlerdir, bütün muhataplardır. Nitekim Hz. Peygamber “Allah, peygamber kullarına neyi emrediyorsa mümin kullarına da onu emreder”(31) buyurarak bu gerçeği dile getirmiştir.

Burada sözü edilen buyrukla ilgili olarak kıyamet ve hesap günü gelmeden önce bunun yapılması gerektiği beyan edilerek, aksi halde o günün gelip çatmasını hiç kimsenin engelleyemeyeceği, hak edenlerin birbirlerinden ayrılarak gruplar halinde hak ettikleri yere gidecekleri haber verilmektedir.

Âyette geçen لَا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّٰهِ lâ meradde lehû minellâhi ifadesi “Allah’tan başka hiç kimsenin bugünün önüne geçememesi”, “o günün Allah’tan gelişinin engellenememesi, ertelenememesi”(32) gibi bir anlam içermekte ve kıyâmet-âhiret sürecinin de o günkü yargılanmanın da mutlak sûrette gerçekleşeceği manasına gelmektedir. Benzer bir mesajın yer aldığı Enbiyâ’ 21/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Doğrusu kendilerine o (Son Saat) öyle âni gelir ki, onları şaşırtır. Artık, ne onu (azabı) reddedebilirler; ne de kendilerine zaman tanınır.”

Bu arada âyetin sonundaki يَصَّدَّعُونَ yessadde‘ûne fiili Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmekte ve “gruplar halinde ayrılmak”, “bölük bölük olmak”, “yeri belli olmak”, “yerleşmek”(33) gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla mahşer şartlarında insanların durumu hakkında bilgi içermektedir.

Daha önce yorumladığımız Rûm 30/14. âyette de belirtildiği üzere, Son Saat ve ilgili süreç meydana geldiğinde müminlerle inkârcılar birbirlerinden ayrılacaklardır. Rûm 30/14. âyette geçen يَتَفَرَّقُونَ yeteferrakûne fiilinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يَصَّدَّعُونَ yessadde‘ûne fiili birbirine yakın anlamlar vermektedir. Bu arada Yâsîn 36/59’da zikredilen “Ey suçlular! Bugün şöyle ayrılın bakalım” beyanı aynı manayı içermekte, âyetler birbirlerini tefsir etmektedir.

Buna ilave olarak, Zümer 39/71 ve 73. âyetlerde dile getirilen “gruplar halinde cehenneme veya cennete sevk edilmiş olma” durumu da yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan mesajla bire bir uyumludur. Kafirler önce ümitlerini büsbütün yitirecekler, sonra da yargılama sonrasında yaşanacak ayrışma(34) ile Yüce Allah’ın “pisleri temizlerden ayırması” sonucunda(35) inkarcılar tamamen bir perişanlık içerisine terk edileceklerdir.

ıı. Tercihlerin Akıbeti

مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِاَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ “Kim inkâr ederse inkârı kendi aleyhine olur. İyi işler yapanlara gelince, onlar da kendileri için (cennetteki yerlerini) hazırlıyor olurlar.”

Âyetteki مَنْ كَفَرَ men kefera ifadesi “her kim inkar ederse, inkar eden(ler bilsinler ki)”; فَعَلَيْهِ fe ‘aleyhi ifadesi “kendi aleyhinedir”; كُفْرُهُ küfruhû ifadesi “onun küfrü, kendi inkarı”; وَمَنْ عَمِلَ ve men ‘amile ifadesi “ve her kim (şunu) yaparsa, (şunu) yapan kişi(ler)”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyilik, salih amel”;فَلِاَنْفُسِهِمْ fe lienfüsihim ifadesi “onların nefisleri için, kendileri için”; يَمْهَدُونَ yemhedûne fiili ise “hazırlamaktadırlar” demektir.

Burada inkar edenlerin kendi aleyhlerine inkar etmiş olacakları ve salih amel işleyenlerin de kendileri için hazırlık yapmış olacakları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu âyette sorumlulukların şahsiliğine dikkat çekmekte, inkar edenlerin bu durumlarının kendi aleyhlerine olacağını bildirmekte, bu arada salih amel işleyenlerin ise kendi beşiklerini hazırlamış olacaklarını, yani yapıp ettiklerinin de kendi lehlerine olacağını beyan etmektedir.

Âyette geçen كَفَرَ kefera fiili “inkar etmek,” “nankörlük etmek”, “gerçeklerin üzerini örtmek” gibi manalar içermektedir. Bu doğrultuda âyetin ilk cümlesi olanمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ “Kim inkâr ederse, inkârı kendi aleyhine olur” ifadesi aynı şekilde Fâtır 35/39’da da zikredilmekte ve küfrün, inkarın sadece ve sadece sahibine zarar vereceği mesajını ortaya koymaktadır.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ve âyetin sonunda yer alan يَمْهَدُونَ yemhedûne fiili de “hazırlanmak” manasına gelmekte,(36) “beşik” manasını veren el-mehd kelimesiyle aynı kökten geldiği için “kendi beşiğini hazırlamak” gibi bir anlam boyutu kazanmaktadır.

Yüce Allah bu âyette salih amel işleyenleri zikrederken bunun öncesinde iman etmekten söz etmemektedir. Bunun muhtemel sebebi, yapılan işlerin salih amel adını alabilmesi için bunların imanlı olarak yapılması gerektiğidir. Dahası, bir sonraki âyette konu yeniden açıklanmakta ve “iman edenler ve salih ameller işleyenleri Yüce Allah’ın ödüllendireceği” müjdelenmektedir.

Herhangi bir inanç salih amellerle desteklenmiyorsa ona “iman” denmeyeceği gibi, imanlı olarak yapılmayan işlere de “salih amel” denemez. Esasında Râzî’nin de isabetle belirttiği gibi “küfür, Yüce Allah’ı inkar ve O’na ortak koşmak şeklinde nasıl ki hem fiil halinde yaşanabiliyor, hem de kalben iman etmeme şeklinde imanı terk edişle şekilleniyorsa iman da böyledir. İman, mutlak surette salih ameli beraberinde gerektirir. Gerçek iman, kalbin eylemidir; kelime-i tevhid ise dilin amelidir. O halde demek ki mümin bir kişide her hâlü kârda salih amel bulunur.”(37)

2. Zümer 39/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir. (Bununla beraber) O, kullarının küfrüne razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder.” İnsanların nankörlüklerine karşılık Yüce Allah’ın bundan zengin olduğu, yani küfrün O’na hiçbir şekilde zararının olamayacağı, Yüce Allah’ın insanların imanına muhtaç olmadığı çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.

Bu çerçevede Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).”

Yüce Allah kulların şükretmelerinin karşılığının yine kendilerine olacağını beyan ettikten sonra, onların küfrü tercih etmeleri halinde kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, çünkü kendisinin gerçek zengin olduğunu ve hamdedilmeye layık yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(38) Zira mutlak zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(39)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin Hz. Süleyman’ın dilinden Neml 27/40’taki karşılığı şöyledir: “Kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ihtiyaçsızdır; çok ikram sahibidir.” İbrâhim 14/7’de ise şu ifadeler geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.” İşte bu ve benzer âyetlerden de anlaşıldığı gibi, kişiler yaptıkları kötülükleri ancak ve ancak kendi aleyhlerine işler(40) ve sonuçta hak ettikleri akıbetle de karşılaşırlar.

İnsan davranışlarının kişilerle ilişkisi bağlamında Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur” manasına gelebilecek âyetler(41) konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân’a göre davranışlar yapanlarıyla ilişkilidir; iyilik yapanların iyiliklerinin kendileri için olduğu gibi kötülük yapanların kötülüklerinin de kendilerine yönelik olacağı evrensel bir hakikat olarak zihinlere kazınmak istenmektedir.

ııı. Ödüller ve Kafirlerin Durumu

لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ فَضْلِه۪ اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْكَافِر۪ينَ “(Allah) iman edip iyi işler yapanlara kendi lütfundan karşılık verecektir. Şüphesiz ki O, kâfirleri sevmez.”

Âyetteki لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesi “karşılık versin diye”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş kişilere”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, lütfundan”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbü fiili “sevmemektedir, sevmez”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi ise “kafirleri, inkar edenleri” demektir.

Burada iman edip salih amel işleyenleri ödüllendireceği ve kafirleri sevmediğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ فَضْلِه۪ “(Allah) iman edip iyi işler yapanlara kendi lütfundan karşılık verecektir.” Yüce Allah inkar edenlerin inkarlarının kendi aleyhlerine olduğunu beyan edip herhangi bir detay vermemesine karşılık, salih amel işleyenlerin ödülünü kendi erişilmez ve eşsiz ihsan ve ikramından vermesiyle ilgili olarak burada önceki cümlede geçen “salih amel işleyen” ifadesini açıklamakta, orada sözü edilen salih amel sahiplerinin bunu iman ettikten sonra gerçekleştirmiş olmasının şart olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Demek ki Yüce Allah’ın ödüllerine mazhar olabilmek için öncelikle bizlerin dünya hayatımızda iman etmemiz ve buna uygun, imana yaraşır davranışlar sergilememiz, önceki âyette de belirtildiği gibi kendi beşiğimizi kendimiz hazırlamamız gerekmektedir.

Âyetin başındaki لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesindeki lâm/li harfi Rûm 30/41. âyette de olduğu gibi lâmu’l-‘âkıbeh yani “sonuç, akıbet” bildiren bir manada olabilir ve cümleye “nitekim”, “ta ki”, “sonuçta” gibi anlamlar katmaktadır. Buna göre salih amel işleyip kendi geleceği için yatırım yapanlara sonuçta Yüce Allah ödül vereceğini müjdelemiş olmaktadır.

2. اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْكَافِر۪ينَ “Şüphesiz ki O, kâfirleri sevmez.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği üzere, küfrü tercih edenlerin kendi aleyhlerine bunu yapmış olacaklarını beyan ettikten sonra, bu âyette de küfrü tercih edenleri sevmediğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “kâfirleri”,(42) ayrıca “zalimleri”,(43) “haddi aşanları”,(44) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(45) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(46) “böbürlenenleri”,(47) “günahkâr hainleri”,(48) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(49) “israf edenleri”,(50) “ihanet edenleri”,(51) “kibirli davrananları”,(52) “hain nankörleri”(53) sevmediğini ilan etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 190; Taberî, age., XXIV, 13.
• 2 - Râzî, age., XXV, 123.
• 3 - Taberî, age., XXIV, 13.
• 4 - Bakara 2/83, 177; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/106; Enfâl 8/41; Nahl 16/90; İsrâ’ 17/26; Nûr 24/22; Rûm 30/38; Haşr 59/7. 5 - En‘âm 6/152. 6 - Tevbe 9/113. 7 - Fâtır 35/18. 8 - Şûrâ 42/23.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/106 Enfâl 8/41 Nahl 16/90 İsrâ 17/26 Nûr 24/22 Rûm 30/38 Haşr 59/7 En‘âm 6/152 Tevbe 9/113 Fâtır 35/18 Şûrâ 42/23
• 9 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3. 10 - Bakara 2/83, 177, 215; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/89, 95; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; Kehf 18/79; Nûr 24/22; Haşr 59/7. 11 - Bakara 2/177, 215; Nisâ’ 4/36; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/89 Mâide 5/95 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/36 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Haşr 59/7
• 12 - Bakara 2/207, 265, 272; Nisâ’ 4/114; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; Hadîd 57/27; Mümtehıne 60/1; Leyl 92/20.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Bakara 2/272 Nisâ 4/114 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 Hadîd 57/27 Mümtehine 60/1 Leyl 92/20
• 13 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; Müslim, İmâret, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59; İbn Mâce, Zühd, 26.
• 14 - Semerkandî, age., III, 14; Taberî, age., XXI, 45-46; Zemahşerî, age., III, 466.
• 15 - Semerkandî, age., III, 14; Taberî, age., XXI, 47.
• 16 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23. 17 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 328. 18 - Esed, age., s. 567. 19 - Şûrâ 42/11; İhlâs 112/4.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4
• 20 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/159; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 21 - Buhârî, Merdâ ve Tıbb, 3.
• 22 - Semerkandî, age., III, 244; Taberî, age., XXV, 32. 23 - Râzî, age., XXVII, 172.
• 24 - Semerkandî, age., III, 15; Taberî, age., XXI, 49; Zemahşerî, age., III, 467.
• 25 - İslâmoğlu, age., s. 802’de 7. not. 26 - Âl-i İmrân 3/156, 178; Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8; Zümer 39/35; Necm 53/31.
  • Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/156 Nahl 16/39 Kasas 28/8 Zümer 39/35 Necm 53/31
• 27 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 28 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 29 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 30 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 31 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, (5/220).
  • Mâide 5/220
• 32 - Semerkandî, age., III, 15; Taberî, age., XXI, 51; Zemahşerî, age., III, 467. 33 - Semerkandî, age., III, 15; Taberî, age., XXI, 51; Zemahşerî, age., III, 467.
• 34 - Semerkandî, age., III, 7. 35 - Taberî, age., XXI, 27.
• 36 - Semerkandî, age., III, 16; Taberî, age., XXI, 51-52; Zemahşerî, age., III, 468.
• 37 - Râzî, age., XXV, 129.
• 38 - Teğâbun 64/6. 39 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 40 - Bakara 2/134, 141, 286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 41 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 42 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 43 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 44 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 45 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 46 - Bakara 2/276. 47 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 48 - Nisâ’ 4/107. 49 - Nisâ’ 4/148. 50 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 51 - Enfâl 8/58. 52 - Nahl 16/23. 53 - Hacc 22/38.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38