Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 69-82. âyetlerinde Hz. Yakup’un oğullarının başına gelenleri, hırsızlık olayını, Bünyamin’in alıkonulmasını, bunun ilâhî bir tedbir olduğunu, Hz. Yakup’un buna dayanamayacağını söylemelerini, yerine içlerinden birini teklif edişlerini ve nihayet büyüklerinin kendilerine yaptığı önerileri aktarmaktadır.

a) Hz. Yûsuf’un Bünyamin’le Karşılaşması

Yüce Allah, sûrenin 69-75. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kardeşi Bünyamin’i yanına aldığını, üzülmemesi gerektiğini ona söylediğini, yüklerini hazırlatırken Bünyamin’in yüküne bir su kabı koyduğunu, kafile ayrılırken hırsızlık olayının olduğunu kendilerine bildirdiğini, kardeşleri su kabının kaybolması nedeniyle onu kimin yükünde bulurlarsa bedelinin “kendisinin alıkonulması” olduğunu beyan ettiklerini ve suçluları bu şekilde cezalandırdıklarını ifade ettiklerini aktarmaktadır.

ı. Bünyamin’i Sahiplenmesi

وَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰىٓ اِلَيْهِ اَخَاهُ قَالَ اِنّ۪يٓ اَنَا۬ اَخُوكَ فَلَا تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yusuf’un yanına girdiklerinde kardeşini (Bünyamin’i) yanına almış ve (Yusuf, ona) ‘Şüphesiz ki ben senin kardeşinim; yapmış olduklarına üzülme!’ demişti.”

Âyettekiوَلَمَّا دَخَلُوا ve lemmâ dehalû fiili “girdikleri zaman”; عَلٰى يُوسُفَ ‘alâ yûsufe ifadesi “Yûsuf’un yanına”; اٰوٰى âvâ fiili “sahiplenmişti, yanına almıştı”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; اَخَاهُ ehâhu tamlaması “onun kardeşini”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَنَا۬ ene ifadesi “ben”; اَخُوكَ ehûke tamlaması “senin kardeşin(im)”;فَلَا تَبْتَئِسْ fe lâ tebteis emri “üzülme”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi “yapmış oldukları şeylerle ilgili olarak” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşi Bünyamin’i yanına alması ve ona yönelik sözleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰىٓ اِلَيْهِ اَخَاهُ “Yusuf’un yanına girdiklerinde kardeşini (Bünyamin’i) yanına almıştı.” Yüce Allah Hz. Yakup’un oğullarının Mısır’a Hz. Yûsuf’un yanına geldiklerinde onun kendi ana ve baba bir kardeşi olan Bünyamin’i yanına aldığını haber vermektedir. Zaten ilk gelişlerinde Bünyamin adlı bu kardeşlerini de getirmelerini kendilerinden istemiş, aksi takdirde onlara hiçbir ölçek vermeyeceğini, yanına yöresine yaklaşmamalarını tenbihlemişti.

Âyette geçen اٰوٰىٓ اِلَيْهِ âvâ ileyhi ifadesi “onu yanına aldı, sahiplendi, bağrına bastı”(1) gibi anlamlar içermekte ve Hz. Yûsuf’un sevgi, şefkat ve merhamet duygularıyla kardeşini yanına aldığını ortaya koymaktadır.

2. قَالَ اِنّ۪يٓ اَنَا۬ اَخُوكَ فَلَا تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Yusuf, Bünyamin’e) ‘Şüphesiz ki ben senin kardeşinim; yapmış olduklarına üzülme!’ demişti.” Hz. Yûsuf yanına aldığı öz kardeşi Bünyamin’e hitap ederek, onun kendisinin öz kardeşi olduğunu ve diğer kardeşlerin yaptıkları nedeniyle üzülmemesi gerektiğini kendisine söylemişti.

“Onların yapmış oldukları şey”den kasıt, muhtemelen ailenin ortak acısı olan Yûsuf’un kaybedilmesi olayıydı. Kardeşler Yûsuf sûresinin 8. âyetinde de dile getirildiği üzere Hz. Yûsuf ve kardeşi Bünyamin’le ilgili olarak şöyle demişlerdi: “Yûsuf ile kardeşi (Bünyamin) babamıza bizden daha sevgilidir. Hâlbuki biz kalabalık bir topluluğuz. Muhakkak ki babamız apaçık bir yanlışlık içindedir.” Kardeşler her ne kadar Yûsuf’u kuyuya atıp ondan kurtulduklarını sanmış olsalar da Hz. Yakup ve Bünyamin bu derdi hiçbir zaman unutmamışlardı.

Hz. Yûsuf yanına aldığı kardeşiyle muhtemelen dertleşmiş ve olayları anlatmasını sağlayınca artık hüzünlenmesine gerek kalmadığını, çünkü kendisinin onun öz kardeşi olduğunu ona müjdelemişti. Artık ağabeylerinin yaptıklarına üzülmesine gerek kalmadığını beyan ederek, Bünyamin’in ağabeylerine karşı bir öfkeye kapılıp olayı açığa çıkarmasının da önünü almak istemiştir. Çünkü bu özel diyalogdan diğer kardeşlerin henüz haberi yoktu. Bu mesele ikisi arasında gerçekleşmişti ve bir süre gizli saklı kalması gerekiyordu.

ıı. Yüklerini Hazırlatması ve Su Kabını Gizlemesi

فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ ف۪ي رَحْلِ اَخ۪يهِ ثُمَّ اَذَّنَ مُؤَذِّنٌ اَيَّتُهَا الْع۪يرُ اِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ “(Yusuf) onların yükünü hazırlattığında bir su kabını kardeşinin yükünün içine koymuştu. (Kervan hareket ettikten) sonra bir seslenici: ‘Ey kervan! Siz hırsızsınız!’ diye seslenmişti.”

Âyettekiفَلَمَّا جَهَّزَهُمْ fe lemmâ cehhezehum fiili “onları (adamlarına) hazırlattığında”; بِجَهَازِهِمْ bicehâzihim tamlaması “onların yükünü”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yapmıştı, koymuştu”; السِّقَايَة es-sikâyete kelimesi “su kabını”; ف۪ي رَحْلِ اَخ۪يهِ fî rahli ahîhi tamlaması “kardeşinin yüküne”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَذَّنَ ezzene fiili “seslenmişti”; مُؤَذِّن müezzinun kelimesi “bir seslenici”; اَيَّتُهَا الْع۪يرُ eyyetühe’l-‘îru hitabı “ey kafile/kervan”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَسَارِقُونَ lesârikûne sözcüğü ise “hırsızlar(sınız)” demektir.

Burada kardeşlerin yüklerinin hazırlanması sonrasında yaşanan bir olay gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ ف۪ي رَحْلِ اَخ۪يهِ “(Yusuf) onların yükünü hazırlattığında bir su kabını kardeşinin yükünün içine koymuştu.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin yüklerini hazırlattığını, bu esnada kardeşi Bünyamin’in yükünün içerisine değerli bir su kabı koyduğunu haber vermektedir. Daha önce Yûsuf 12/61. âyette de geçtiği gibi, Hz. Yûsuf onların yüklerinin içine sermayelerini bir adamına koydurmuş iken, burada ise adamlarından birisine değil, bizzat kendisi Bünyamin’in yüküne bu su kabını koymuştu.

Âyette geçen جَهَّزَ cehheze fiili sıradan bir yük hazırlama değil, “özene bezene hazırlatmak”, جَهَازِ cehâz sözcüğü ise “özene bezene hazırlanan yük” manasına gelmektedir.(2) Bu arada bir kez de Tevbe 9/19’da geçen ve Bünyamin’in yükünün içine konulan السِّقَايَة es-sikâyeh kelimesi de “su kabı, maşraba, su verilen şey” demektir. Başındaki eliflâm sebebiyle de bunun o dönemde ve yörede özellikle bilinen değerli bir kap olduğunu söyleyebiliriz. Yani bu maşraba herhangi bir kap değil, altın veya gümüş ya da başka değerli bir madenden yapılmış özellikleri olan kıymetli bir su kabıydı.(3)

İşte bu değerli kabı Hz. Yûsuf’un bizzat kendisi kardeşi Bünyamin’in yüküne yerleştirmişti. Muhtemelen Hz. Yûsuf böyle bir şey yapacağını kardeşine söylemiş, böylece onun bundan etkilenmemesinin önlemini de almıştı. Çünkü Bünyamin’i kurtarmak için yaptığı bir işlemi onun huzursuzluğuna sebep kılacak adi bir hırsızlık olayına dönüştürmüş olması düşünülemez. Burada yavaş yavaş Hz. Yûsuf’un kardeşi Bünyamin’i kurtarma süreci başlatılmış ve asıl muhatap olan Bünyamin de bundan olumsuz şekilde etkilenecek bir duruma kesinlikle düşürülmemişti.

2. ثُمَّ اَذَّنَ مُؤَذِّنٌ اَيَّتُهَا الْع۪يرُ اِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ (Kervan hareket ettikten) sonra bir seslenici: ‘Ey kervan! Siz hırsızsınız!’ diye seslenmişti.” Kardeşlerin yükleri hazırlattırılıp Bünyamin’in yükünün içine değerli bir su kabı da konulunca, muhtemelen kafile ayrılmak üzere yola çıkmak üzereydi ki bir ünleyici arkalarından kafileye seslenmiş ve bu kişi onların “hırsız” olduğunu haykırmıştı.

Burada seslenen ünleyici kişi olayın içyüzünü elbette bilmiyordu; çünkü su kabını bizzat Hz. Yusuf kendisi yerleştirmişti. Onun muhataplarına hırsızlık isnadında bulunması gayet nrmal bir durumdu; çünkü o da su kabının kayıp olduğunu sanmıştı.

Burada ve sûrenin 82 ve 94. âyetlerinde olmak üzere Kur’ân’da üç kez geçen الْع۪ير el-‘îr kelimesi ise “kafile, kervan” manasına gelmektedir. A‘râf 7/44’te de geçen اَذَّنَ ezzene fiili “seslenmek”, مُؤَذِّن müezzin sözcüğü ise “seslenen” manasına gelmektedir. Bu seslenicinin kim olduğuyla ilgili ayette herhangi bir işaret zikredilmemiştir. Yûsuf 12/66. âyette de dile getirildiği gibi Hz. Yakup oğullarına “kuşatılmanız haricinde” diyerek bir istisna ifadesi kullanmıştı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet gereği onun bu istisnası hayata geçirilmiş olmaktadır.

Bu âyetin tefsirinde bazı tartışmalar gündeme gelmiştir. Bu çerçevede Râzî’nin dile getirdiği görüşleri aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Eğer, ‘Bu sesleniş Hz. Yûsuf'un emriyle midir, yoksa onun emri olmaksızın mıdır? Eğer onun emriyle ise, Allah tarafından gelmiş olan hak bir peygambere, insanları itham edip yalan ve iftira olarak onlara hırsızlık isnadında bulunması nasıl uygun düşer? Eğer ikinci ihtimal söz konusu ise, yani bu onun emri ile olmamış ise, bu itham esnasında bunu reddedip onların masum ve temiz olduklarını söylemesi gerekmez miydi?’ denilirse, biz deriz ki:”

“Âlimler buna cevap olmak üzere birçok açıklama yapmışlardır:”

a) “Hz. Yûsuf kardeşi Bünyâmin’e kendisinin Yûsuf olduğunu açıklayınca, ona ‘Ben, seni burada alıkoymak istiyorum. Bunun şu hileden başka bir yolu yoktur: Eğer buna razı isen sen bilirsin, iş sana kalmış’ dedi. O da hakkında böyle denilmesine razı oldu. Bu izaha göre, Bünyamin’in kalbi, bu sözden dolayı hiç elem duymadı; böylece de bu söz, Hz. Yûsuf için bir günah olmaktan çıktı.”

b) “Ayetteki ‘Siz şüphe yok ki hırsızsınız’ cümlesinden maksat ‘şüphesiz siz Yûsuf'u babasından çaldınız’ manasınadır. Ama çağırıcı bu sözü açıkça beyan etmemiştir.”

c) “Bu seslenici, bu seslenişini belki de soru üslûbu ile yapmıştır. Bu takdire göre bu söz bir yalan olmaktan çıkar.”

d) “Kur’ân’da, o seslenicinin, bu nidayı Hz. Yûsuf’un emriyle yapmış olduğuna dair bir beyan bulunmamaktadır. Zahirî duruma en uygun olanı, onların bunu kendiliklerinden yapmış olmalarıdır. Çünkü onlar su kabını arayıp, onu bulamayınca ve orada daha önce de onlardan başka kimse de bulunmamış olunca, büyük ölçüde onların almış olduklarını zannettiler.”(4)

Râzî’nin dile getirdiği bu görüşlerden de anlaşıldığına göre, olayda esasında doğrudan bir mağdur yoktur. Çünkü su kabı kimin yükünde çıkarsa o suçlanacaktı ki muhtemelen olayı Hz. Yûsuf daha önceden ona söylemiş ve üzülmemesi gerektiğini dile getirmişti. Bu işlem Bünyamin’in kurtarılması için hiç kimse mağdur olamayacak şekilde uygulamaya konulmuştu.

ııı. Yöneticilerle Kardeşlerin Karşılıklı Konuşmaları

قَالُوٓا وَاَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَنْ جَآءَ بِه۪ حِمْلُ بَع۪يرٍ وَاَنَا۬ بِه۪ زَع۪يمٌ “(Yusuf’un kardeşleri) onlara dönerek ‘Ne arıyorsunuz (neyiniz kayboldu)?’ diye sormuşlardı. (Onlar) ‘Hükümdarın su kabını arıyoruz; onu getirene bir deve yükü (ödül) var.’ demişlerdi. (İçlerinden biri) ‘Ben buna kefilim.’ (demişti).”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; وَاَقْبَلُوا ve akbelû fiili “dönmüş (olarak)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مَاذَا تَفْقِدُونَ mâzâ tefkıdûne sorusu “neyi kaybettiniz, neyi arıyorsunuz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; نَفْقِدُ nefkıdü fiili “arıyoruz”; صُوَاعَ الْمَلِكِ suvâ‘a’l-meliki tamlaması “Hükümdar’ın su kabını”;وَلِمَنْ جَآءَ ۪ ve limen câe ifadesi “getiren için vardır, olacaktır”; بِه bihî ifadesi “onu”; حِمْلُ بَع۪يرٍ hımlü ba‘îrin tamlaması “bir deve yükü (ödül)”; وَاَنَا ۬ ve ene zamiri “ve ben”;بِه۪ bihî ifadesi “ona, bu vaade”; زَع۪يم ze‘îmun kelimesi ise “kefil(im)” demektir.

Burada kardeşlerin görevlilere sorusu ve Kral’ın su kabının kaybedildiğine ve getirene ödül verileceğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا وَاَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ “(Yusuf’un kardeşleri) onlara dönerek ‘Ne arıyorsunuz (neyiniz kayboldu)?’ diye sormuşlardı.” Yüce Allah Hz. Yakup’un oğullarının kendilerine seslenen görevlilere dönerek “Ne kaybettiniz? Ne arıyorsunuz?”(5) diye soru sorduklarını haber vermektedir. Bu ifadeleri gereği, kardeşlerinin saf ve suçsuz olduğu ortaya konulmaktadır. Kardeşler kendilerine hırsız diyenlere son derece kibar bir şekilde seslenmiş, kendilerinin hırsızlık yapmadığını, kaldı ki belki onların da bir şeylerinin çalınmamış olabileceğini, sordukları şeyin bir yerlerde kalmış olabileceğini ifade edercesine beyanlarda bulunmak istemişlerdi.

2. قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَنْ جَآءَ بِه۪ حِمْلُ بَع۪يرٍ وَاَنَا۬ بِه۪ زَع۪يمٌ “(Onlar) ‘Hükümdarın su kabını arıyoruz; onu getirene bir deve yükü (ödül) var.’ demişlerdi. (İçlerinden biri) ‘Ben buna kefilim.’ (demişti).” Hz. Yûsuf’un adamları kardeşlerinin sorusuna cevap vermiş ve “Kral’ın su kabını arıyoruz” demişlerdi. Kur’ân’da sadece burada geçen صُوَاع suvâ‘ kelimesi daha önce geçen السِّقَايَة es-sikâyeh kelimesini karşılamakta ve “su kabı” manasına gelmektedir.

Hz. Yûsuf’un kardeşlerine seslenen kişi veya kişiler, su kabını kim getirirse ona bir deve yükü ödül, tahıl, zahire olduğunu belirtmiş ve içlerinden birisi de وَاَنَا۬ بِه۪ زَع۪يمٌ “Ben buna kefilim” demişti. Burada ödüle kefil olduğunu söyleyen kişi muhtemelen Hz. Yûsuf’un görevlendirdiği kişiydi. Belki de bu ifade o su kabının söz konusu kişiye zimmetli olduğu manasını da içerebilir.(6)

Durum her iki şekilde de anlaşılabilir. Ancak ilk yaklaşım bağlama daha uygundur; çünkü su kabını bulan kişiye bir deve yükü ödül sözü çok inandırıcı olmayabilirdi. Bu nedenle, grubun sözcüsü durumundaki kişinin böyle bir vaade kefil olduğunu söylemiş olması veya ona bu sözleri Hz. Yûsuf’un söyletmiş olması mümkündür.

ıv. Kardeşlerinin Kendilerini Savunması

قَالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الْاَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِق۪ينَ “(Onlar) ‘Allah’a yemin olsun: Bizim, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak için gelmediğimizi şüphesiz ki siz de biliyorsunuz. Biz hırsız da değiliz.’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki”; لَقَدْ عَلِمْتُمْ lekad ‘alimtüm fiili “elbette bildiniz”; مَا جِئْنَا mâ ci’nâ fiili “biz gelmedik”; لِنُفْسِدَ linüfside fiili “fesat çıkarmak için”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “ve biz (şöyle) değiliz de”; سَارِق۪ين sârikîne kelimesi ise “hırsızlar” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin suçsuz olduklarına dair sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetle ilgili olarak üç noktaya değinmek gerekmektedir.

1. قَالُوا تَاللّٰهِ “Allah’a yemin olsun ki, demişlerdi.” Bu çerçevede sözlerine öncelikle تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” şeklinde yeminle başlamışlardı. Yûsuf sûresinde dört kez yer alan تَاللّٰهِ tellâhi ifadesi Kur’ân’da dokuz kez(7) zikredilen yeminlerden birisidir ve bir örnek hariç(8) genellikle beraberinde te’kîd yani “pekiştirme” lâm/le harfiyle kullanılmaktadır. Yemin, beraberinde pekiştirme edatıyla birlikte kullanılıca mesaj çok daha güçlü bir şekil almakta ve muhatapların dikkatini çok daha yoğun bir şekilde çekmeyi amaçlamaktadır. Zira ifadenin başındaki tâ harfinin vâv harfinin yerine kullanıldığı beyan edilmektedir.(9)

Bu tür yeminde “Allah, Allah, hayret” şeklinde bir şaşkınlık manasının var olduğu da belirtilmektedir.(10) Sözlerini güçlendirmek gayesiyle ifadelerini yeminle başlatmışlar ve bundan sonraki cümlelerini aynı duyguyla ve yemin desteğiyle dile getirmişlerdi.

2. لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الْاَرْضِ “(Onlar) ‘Bizim, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak için gelmediğimizi şüphesiz ki siz de biliyorsunuz.’ demişlerdi.” Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesi burada “ülke” manasına alınmalıdır; çünkü onlar Ken‘ân ilinden Mısır’a gelmişlerdi. Cümlenin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi de yeminle uyumlu olacak şekilde anlamı güçlendirmekte ve “muhakkak ki” manasını cümleye katmaktadır.

Hz. Yûsuf’un kardeşleri hırsızlıkla suçlanmalarına karşılık olarak yemin etmiş ve bu ülkeye yankesicilik yapmak, fesatlık çıkarmak, kötülük yapmak veya bozgunculuk için gelmediklerini muhataplarının da gayet iyi bildiğini beyan etmişlerdi. Önceki gelişlerinde olduğu gibi bu gelişlerindeki maksatlarının da tahıl temin etmek ve kıtlık süresince biraz olsun rahat nefes almak istediklerini dile getirmişlerdi.

3. وَمَا كُنَّا سَارِق۪ينَ “Biz hırsız da değiliz.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri daha öncelerde olduğu gibi bu durumda asla ve asla hırsız olmadıklarını dile getirmişlerdi. Âyetteki كُنَّا künnâ fiili “geçmiş zaman” manası verebileceği gibi “hâl”i de ifade edebilir. Bu nedenle, biz her iki ihtimali de devreye sokacak şekilde bu ifadeyi yorumlamaktayız. Onlar geçmişte de hırsızlık yapmadıklarını beyan ederek yaşadıkları o günkü olayda da hırsızlıkla suçlanmamaları gerektiğini ifade etmek istemişlerdi.

v. Hırsızın Alıkonulma Cezası

قَالُوا فَمَا جَزَآؤُ۬هُٓ اِنْ كُنْتُمْ كَاذِب۪ينَ قَالُوا جَزَآؤُ۬هُ مَنْ وُجِدَ ف۪ي رَحْلِه۪ فَهُوَ جَزَآؤُ۬هُ كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “(Yusuf’un adamları) ‘Peki, yalancıysanız bunun (hırsızlığın) cezası nedir?’ diye sormuştu. (Onlar da) ‘Onun cezası, kayıp eşya kimin yükünde bulunursa işte o (şahsın alıkonulması) onun cezasıdır. Biz zalimleri böyle cezalandırırız.’ cevabını vermişlerdi.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;فَمَا جَزَآؤُ۬هُٓ fe mâ cezâuhû sorusu “onun cezası nedir”; اِنْ كُنْتُمْ كَاذِب۪ينَ in küntüm kâzibîne ifadesi “eğer yalancılar iseniz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; جَزَآؤُ۬هُ cezâuhû tamlaması “onun cezası”; مَنْ وُجِدَ men vücide ifadesi “bulunan kişi(dir)”; ف۪ي رَحْلِه۪ fî rahlihî ifadesi “onun kendi yükünde”; فَهُوَ fe hüve zamiri “o”; جَزَآؤُ۬هُٓ cezâuhû tamlaması “onun cezası(dır)”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَجْزِي neczî fiili “cezalandırırız”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un adamları ile kardeşlerinin hırsızın cezasına dair sözleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا فَمَا جَزَآؤُ۬هُٓ اِنْ كُنْتُمْ كَاذِب۪ينَ “(Yusuf’un adamları) ‘Peki, yalancıysanız bunun (hırsızlığın) cezası nedir?’ diye sormuştu.” Hz. Yûsuf’un seçtiği görevliler Hz. Yakup’un oğullarına seslenerek eğer “biz hırsız değiliz” sözünde yalan konuşuyorlarsa, yani Kral’ın su kabını onlar çalmışsa veya su kabı onların yüklerinin arasında çıkarsa bunun karşılığının ne olduğunu kendilerine sormuşlardı. Burada geçen جَزَآؤ cezâ’ kelimesi bazı âyetlerde mutlak anlamda “karşılık vermek”,(11) bazı âyetlerde “ödül vermek”,(12) bazılarında ise “ceza vermek, azap etmek”(13) manasına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu iki âyette söz konusu kelime “karşılık” manasında kullanılmaktadır.

2. قَالُوا جَزَآؤُ۬هُ مَنْ وُجِدَ ف۪ي رَحْلِه۪ فَهُوَ جَزَآؤُ۬هُ كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “(Onlar da) ‘Onun cezası, kayıp eşya kimin yükünde bulunursa işte o (şahsın alıkonulması) onun cezasıdır. Biz zalimleri böyle cezalandırırız.’ cevabını vermişlerdi.” Âyette iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a) قَالُوا جَزَآؤُ۬هُ مَنْ وُجِدَ ف۪ي رَحْلِه۪ فَهُوَ جَزَآؤُ۬هُ “(Onlar da) ‘Onun cezası, kayıp eşya kimin yükünde bulunursa işte o (şahsın alıkonulması) onun cezasıdır.’ cevabını vermişlerdi.” Hz. Yakup’un oğulları bu soruya cevap verirken “çalındığı iddia edilen şey kimin yükünde çıkarsa onun cezası bizzat çalıntı yükün sahibidir” demişlerdi. Kim ne çalmışsa onun cezası kendisinin alıkonulmasıydı, yani tutuklanıp esir edilmesiydi. Hırsızlık bir malı sahibinden onun rızası olmadan almak, yani bir şeyi layık ve ait olduğu yerden almak, malı yerinden etmek manasına geldiği için bu bir zulümdür. Zulmun sahibine de zalim denileceği için, Hz. Yakup’un oğulları hırsızlık yapanları “zalimler” şeklinde nitelendirmişlerdi.

b) كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “Biz zalimleri böyle cezalandırırız.” Bu ifade Hz. Yakup’un oğullarının sözlerinin devamı olabileceği gibi,(14) Hz. Yûsuf’un adamlarının onlara söylediği söz de olabilir. Bu durumda anlam “İşte biz zalimleri böyle cezalandırırız” şeklini alır. Bu ikinci görüş muhtemel olsa bile bağlam gereği ilk tercihin daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

Anlaşılıyor ki Hz. Yakup’un şeriatında hırsızlara verilecek ceza, hırsızın kendisinin alıkonulması ve çaldığı malın sahibine iade edilmesiydi. Kendisi de bir peygamber olan Hz. Yûsuf elbette bunu biliyordu. Bu nedenle, kardeşinin yüküne su kabını koydurmuş, böylece Bünyamin’in alıkonulmasını sağlamak istemişti. Muhtemelen bunu kendisine daha önce söylediği için Bünyamin durumdan şikâyetçi olmamış, meselenin sonuçlarını beklemişti. Kardeşlerin geçici şaşkınlığı dışında herhangi bir zararları ve kayıpları olmayacaktı; zaten olmadı da.

b) Su Kabının Bulunuşu ve Yaşanan Diyaloglar

Yüce Allah, sûrenin 76-79. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un, kardeşlerinin yüklerini aramaya başladığını, su kabını Bünyamin’in yükünde bulduğunu, onu alıkoymak durumunda olduğunu, başka bir yolla kardeşini geri edemeyeceğini, çünkü Kral’ın kanununda başka bir yolun bulunmadığını, böylece Yüce Allah’ın dilediğinin derecelerini yükselttiğini ve her bilenin üzerinde başka bir bilen olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, su kabı Bünyamin’in yükünde çıkınca bu defa kardeşlerinin Hz. Yûsuf’un da daha önce hırsızlık yaptığını söyledikleri, Hz. Yûsuf’un henüz kendilerine bir şey demediği, ancak durumlarının çok kötü olduğunu düşündüğü, söylenenin iftira olduğunu içinden geçirdiği aktarılmaktadır.

Daha sonra, kardeşlerin Hz. Yûsuf’a hitaben “Ey aziz! Gerçekten onun çok yaşlı bir babası var. Onun yerine bizim birimizi alıkoy. Muhakkak ki biz seni, iyilik edenlerden görüyoruz” dedikleri, buna karşılık Hz. Yûsuf’un şu cevabı verdiği beyan edilmektedir: “Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını alıkoymaktan Allah’a sığınırız; o takdirde biz gerçekten zalimler oluruz!”

ı. İlâhî Bir Öğretinin Hz. Yûsuf’a Uygulattırılması

فَبَدَاَ بِاَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَآءِ اَخ۪يهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَآءِ اَخ۪يهِ كَذٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَاْخُذَ اَخَاهُ ف۪ي د۪ينِ الْمَلِكِ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَآءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذ۪ي عِلْمٍ عَل۪يمٌ “Bunun üzerine (Yusuf), kardeşinin (Bünyamin’in) yükünden önce onların (diğer kardeşlerinin) yüklerini (aramaya) başlamıştı. Sonra da onu (kayıp su kabını) kardeşinin (Bünyamin’in) yükünden çıkartmıştı. İşte biz Yusuf’a böyle bir tedbir (çare) öğretmiştik; (yoksa) –Allah’ın dilemesi hariç– Hükümdar’ın kanununa göre kardeşini (yanında) tutamayacaktı. Biz dilediğimizi (layık olanı) derecelerle yükseltiriz. Her bilgi sahibinin üzerinde daha iyi bilen (birisi) vardır.”

Âyetteki فَبَدَاَ fe bedee fiili “başlamıştı”; بِاَوْعِيَتِهِمْ biev‘ıyetihim ifadesi “onların yükleriyle”; قَبْلَ وِعَآءِ اَخ۪يهِ kable vi‘âi ahîhi tamlaması “kardeşinin yükünden önce”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اسْتَخْرَجَهَا istahracehâ fiili “onu çıkarmıştı”; مِنْ وِعَآءِ اَخ۪يهِ min vi‘âi ahîhi tamlaması “kendi öz kardeşinin yükünden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; كِدْنَا kidnâ fiili “çare öğretmiştik”; لِيُوسُفَ liyûsufe ifadesi “Yûsuf’a”; مَا كَانَ لِيَاْخُذَ mâ kâne li ya’huze ifadesi “alamazdı”; اَخَاهُ ehâhu ifadesi “onun kendi kardeşini”; ف۪ي د۪ينِ الْمَلِكِ fî dîni’l-meliki tamlaması “Hükümdar’ın hukukuna göre”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilemesi hariç”; اللّٰهُ allâhu “Allah’ın”; نَرْفَعُ nerfe‘u fiili “yükseltiriz”; دَرَجَات deracâtin sözcüğü “dereceler olarak”; مَنْ نَشَآءُ men neşâu ifadesi “dilediğimizi”; وَفَوْقَ كُلِّ ذ۪ي عِلْمٍ ve fevka külli zî ‘ılmin tamlaması “her bilenin üzerinde vardır”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi ise “bir bilen” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin yüklerinin aranması ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. فَبَدَاَ بِاَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَآءِ اَخ۪يهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَآءِ اَخ۪يهِ “Bunun üzerine (Yusuf), kardeşinin (Bünyamin’in) yükünden önce onların (diğer kardeşlerinin) yüklerini (aramaya) başlamıştı. Sonra da onu (kayıp su kabını) kardeşinin (Bünyamin’in) yükünden çıkartmıştı.” Hz. Yûsuf’un adamlarıyla kardeşleri arasındaki konuşmalardan sonra, belli ki onların yüklerinin aranması kararı verilmiş ve Hz. Yûsuf’un huzuruna çıkartılmışlardı. Bunun sonrasında bizzat Hz. Yûsuf’un kendisi önce kardeşlerinin yüklerini aramaya başlamış, nihayet aradığını kardeşi Bünyamin’in yükleri arasından çıkarmıştı. Aramaya eğer kardeşi Bünyamin’in yükünden başlasaydı, kardeşler durumdan şüphelenmiş olacakları ve bunun bir plan olduğunu anlayacakları için kardeşinin yükünü aramayı en sona bırakmıştı.

Âyette geçen اسْتَخْرَجَهَا istahracehâ ifadesindeki هَا hâ zamiri daha önce geçen ve hem müennes hem de müzekker olan صُوَاع suvâ‘ sözcüğüne değil de müennes olan السِّقَايَة es-sikâyeh kelimesine gitmektedir.(15) Bunun çok önemli bir sebebi vardır. Çünkü eğer âyetteki zamir müzekker olan صُوَاع suvâ’ kelimesine gitseydi o zaman bulunan şey Hükümdar’ın su kabı olacaktı ki bu durumda Kral’ın kanununda çaldığı şey nedeniyle hırsızın alıkonulması prensibi yoktu ve Hz. Yûsuf’un kardeşini alıkoyması arzusu gerçekleştirilemeyecekti.

Belli ki su kabı Hz. Yûsuf’un dilinde السِّقَايَة es-sikâyeh, adamlarının dilinde ise صُوَاع suvâ‘ sözcüğüyle ifade edilmekteydi. Hz. Yûsuf kendisinin yerleştirttiği السِّقَايَة es-sikâyeh denen su kabını Bünyamin’in yükünden bulup çıkarınca, Kral adına değil de kendi kabını çalanın alıkonulmasını yine onların yani kardeşlerin Hz. Yakup’un şeriatına göre gerçekleştirmiş olacaktı. Hz. Yûsuf bir savcı gibi davranmış, ancak hükmü Bünyamin’in kardeşleri vermişti. Böylece daha önceden planladığı ve muhtemelen durumdan kardeşini de haberdar ettiği bu plan tutmuş ve onu yanına alması gerçekleştirilmişti.(16)

2. كَذٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَاْخُذَ اَخَاهُ ف۪ي د۪ينِ الْمَلِكِ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “İşte biz Yusuf’a böyle bir tedbir (çare) öğretmiştik; (yoksa) –Allah’ın dilemesi hariç– Hükümdar’ın kanununa göre kardeşini (yanında) tutamayacaktı.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un uyguladığı bu planı ona kendisinin öğrettiğini beyan etmekte, gerekçesini de Kral’ın hukukunda kardeşini alıkoymasının mümkün olmaması şeklinde belirlemektedir.

a) كَذٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ “İşte biz Yûsuf’a böyle bir tedbir (çare, yol) öğretmiştik.” Buradaki كِدْنَا kidnâ fiiline Tâhâ 20/15’te de olduğu gibi tam fiil olarak “diledik, öğrettik, vahyettik” manası da verilmektedir.(17) Bu ifade “Yûsuf’a böyle bir çare öğrettik” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü كِدْنَا kidnâ fiiline eğer “hile, tuzak, oyun öğrettik” şeklinde tercüme edilirse bu durumda Yüce Allah için uygun olmayan bir mana akla gelebilir. Bu nedenle, “ona çare ve tedbir öğretmek” manası en doğrusudur. Sonuçta burada hiç kimseye hiçbir zarar verilmemiş, hiç kimse de mağdur edilmemiştir.

Olay muhtemelen en baştan itibaren Bünyamin’e bildirilmiş olduğu ve kardeşlerine de bu noktada olumsuz bir fiil uygulanmadığı için böyle bir tedbir öğretilmişti. Kral’ın kanununa göre değil de Hz. Yakup’un ülkesi Ken‘ân diyarında böyle bir hukuk uygulandığı için, Yüce Allah hiç kimseyi mağdur etmeyecek bir çareyi Hz. Yûsuf’a öğretmiş ve kardeşi Bünyamin’i yanına alma planını gerçekleştirmişti.

b) مَا كَانَ لِيَاْخُذَ اَخَاهُ ف۪ي د۪ينِ الْمَلِكِ “(Yoksa) Hükümdar’ın kanununa göre kardeşini (yanında) tutamayacaktı.” Yüce Allah Mısır Kralı’nın kanununa göre Hz. Yûsuf’un öz kardeşi olan Bünyamin’i yanına almasının mümkün olmadığını haber vermektedir. Âyette geçen د۪ينِ الْمَلِكِ dîni’l-meliki ifadesindeki dîn kelimesi “din” manasında değil de “kanun, hüküm”(18) anlamında değerlendirilmelidir. Çünkü din normal bir insana değil, Yüce Allah’a nispet edilir. Zaten Mısır’daki Kral bir hükümdardı ve ülkesinde de kanun uyguluyordu. Bu nedenle âyetteki tamlamayı “Kral’ın dini” değil de “Kral’ın kanunu” şeklinde anlamak gerekmektedir.

Yaşanan olayda Hz. Yûsuf herhangi bir hüküm vermemiş, aksine kendi kardeşlerinin verdiği hükmü uygulamıştı. Böylece Hz. Yakup’un şeriati bir şekliyle Mısır’da da uygulanmaya başlamış, bir peygamber şeriatının Hz. Yûsuf’un ülkesinde yaşanmasının önü açılmıştı. Esasında bu durum bir ülkede çok hukukluluk uygulamasının da bir delili olmaktadır. İnsanlar hukuksuzluk içerisinde değil de tıpkı Medine vesikasında olduğu gibi çok hukuklu bir sistemde yaşayabilme imkânını elde edebilme hakkına sahip olmalıdırlar.

c) اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın dilemesi hariç.” Allah’ın dilemesi her planın üzerindedir. Yüce Allah dilediğini yapabilen yegâne kudrettir.(19) O’nun dilemesi sayesinde hem kardeşi mağdur olmamıştı; hem kardeşini yanına alması sağlanmıştı; hem de Mısır ülkesinde çok hukukluluğun önü açılmıştı. Bu arada babalarının söylediği “kuşatılmanız durumu hariç” ifadesi de gerçekleşmiş, dolayısıyla kardeşlerin babalarına karşı yalana başvurması durumu ortadan kaldırılmıştı.

Bütün bunlar yaşanırken kardeşleri Bünyamin’in alıkonulması planını sezememişlerdi. Esasında Hz. Yûsuf kendi ülkesinde kendi arzularını gerçekleştirmek için kanunsuzluğa müracaat etmemiş, bizzat Hz. Yakup’un kendi şeriatinin hükümlerinden birisine itibar etmişti. Kardeşler kendilerine “hırsızın cezası nedir?” diye sorulduğunda, eğer “sizin hukukunuz neyse onu uygulayın” deselerdi bu plan etkisiz kalacak, Hz. Yûsuf’un Bünyamin’le buluşması imkânsız olacaktı.

Dahası ilk seferdeki gibi sermayeleri kendilerine iade edildiği gibi burada da kendilerinin hiçbir şey çalmadığını söyleselerdi plan yine tutmayacaktı. Ancak bütün bu ihtimaller Yüce Allah’ın müdahalesiyle devre dışı bırakıldı. İşte bu ve benzer konular hep birlikte düşünüldüğünde bu muhteşem bir plandı ve Yüce Allah’ın dilemesiyle gerçekleştirilmişti.

3. نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَآءُ “Biz dilediğimizi (layık olanı) derecelerle yükseltiriz.” Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(20) geçmekte, “derecelerin yükseltilmesi”yle ilgili olarak da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(21) Bu ifadenin aynısı En‘âm 6/83’te de geçmektedir. Yüce Allah dilediği kimselerin derecelerini yükseltebileceğini beyan etmiş, Hz. Yûsuf’un yaşadığı bu olayın asıl failinin kendisi olduğunu ortaya koymuştur. Kullar eğer mutlak teslimiyet gösterir, Yüce Allah’ın dediği gibi yaşarlarsa Yüce Allah da onların bilgilerini, anlayışlarını, muhakemelerini, kararlarını ve derecelerini çeşitli vesilelerle yükseltir. Bu Hz. Yûsuf zamanında öyle olduğu gibi bugün de bundan sonra da böyle olmaya devam edecektir.

4. وَفَوْقَ كُلِّ ذ۪ي عِلْمٍ عَل۪يمٌ “Her bilgi sahibinin üzerinde daha iyi bilen (birisi) vardır.” Yüce Allah her bilgi sahibinin üzerinde başka bir âlimin bulunduğunu beyan ederek, Yûsuf 12/68. âyette Hz. Yakup için dile getirildiği gibi sonrasında da Hz. Yûsuf’a da kendisinin bilgi verdiğini beyan etmektedir. Yüce Allah her “bilgi”nin üzerindedir ve O’nun verdiği bilginin üzerinde başka bir bilgi yoktur. Kardeşleri kendilerini çok bilgili saymış olsa da Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın bildirmesi sayesinde onlardan daha bilgiliydi. Bilginin gerçek sahibi olan Yüce Allah gerçek âlimdir; O’nun verdiği bilgiler de gerçeğin ta kendisidir. Buna göre Yûsuf 12/40 ve 67. âyette geçtiği üzere, hüküm sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. Olayların bu şekilde cereyan etmesi Hz. Yûsuf’u bile hayretler içerisine bırakacak türdendi; zira onun için de böyle bir sonuç büyük bir sürprizdi. Dolayısıyla Yüce Allah her bilenin üzerindedir ve O’nun bilgisi hiçbir şekilde alt edilemez niteliktedir.

ıı. Kardeşlerinin Yeni Bir Yalanı

قَالُوٓا اِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَاَسَرَّهَا يُوسُفُ ف۪ي نَفْسِه۪ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ اَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ “(Kardeşleri) şöyle demişlerdi: ‘O çalarsa (çalmışsa), daha önce onun kardeşi de çalmıştı.’ Yusuf onu (düşüncesini) kendinde saklamış, onlara açmamıştı. (İçinden): ‘Siz çok daha kötü durumdasınız! Allah sizin anlattığınızı çok iyi bilendir.’ demişti.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنْ يَسْرِقْ in yesrık fiili “çalarsa, çaldıysa”; فَقَدْ سَرَقَ fe kad seraka fiili “elbette çalmıştı”; اَخٌ لَهُ ehun lehû ifadesi “onun (öz) kardeşi”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَاَسَرَّهَا fe eserrahâ fiili “onu (bu durumu, suçlamayı) gizlemişti”; يُوسُفُ yûsufu kelimesi “Yûsuf”; ف۪ي نَفْسِه۪ fî nefsihî ifadesi “onun kendi içinde, kendinde”; وَلَمْ يُبْدِهَا ve lem yübdihâ fiili “onu açığa vurmamıştı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; شَرّ şerrun kelimesi “şer(siniz), kötü (durumdasınız)”; مَكَانًا mekânen sözcüğü “konumca, durum bakımından”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilendir”; بِمَا تَصِفُونَ bimâ tasıfûne ifadesi ise “anlattıklarınızı, nitelendirmekte olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada kardeşlerinin Hz. Yûsuf hakkındaki hırsızlık suçlamasıyla ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوٓا اِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ “(Kardeşleri) şöyle demişlerdi: ‘O çalarsa (çalmışsa), daha önce onun kardeşi de çalmıştı.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri Bünyamin’in yükünden su kabı çıkınca, bunu Bünyamin’in çalmış olması durumunda bu defa Hz. Yûsuf’u da hırsızlıkla suçlamışlar, onun da daha önce hırsızlık yaptığını belirtmişlerdi.

Tefsirlerimizde kardeşlerin Hz. Yûsuf’a nispet ettiği hırsızlık olayıyla ilgili değişik olaylar nakledilmektedir. Bunları şu şekilde aktarabiliriz:

“Saîd b. Cübeyr şöyle demiştir: ‘Onun ana tarafından dedesi putperest idi. Bundan dolayı Hz. Yûsuf'un annesi, babasının putlara tapmayı böylece bırakacağı ümidiyle Hz. Yûsuf'a o putları çalıp kırmasını emretmişti.(22) Hz. Yûsuf da bu işi yapmıştı. Bahsedilen hırsızlık budur.”

“O, babasının sofrasından yiyecek çalıp fakirlere vermişti. Babasının bir kuzusunu çalıp fakirlere verdiği söylendiği gibi, aynı şekilde bir tavuğu çalıp fakirlere verdiği de söylenmiştir.”

“Hz. Yûsuf'un halası onu çok severdi. Bundan dolayı onu yanında tutmak istiyordu. Halasının evinde Hz. İshâk’tan kalma bir kuşak vardı ve onlar o kuşağı teberrüken (bereketini umarak) muhafaza ediyorlardı. Halası o kuşağı Hz. Yûsuf'un beline bağladı ve onun o kuşağı çaldığını söyledi. Onların kanunlarına göre hırsızlık yapanın köle edinilmesi gerekiyordu. İşte böylece halası Yûsuf'u kendi yanında alıkoyabilmişti.”

“Hz. Yûsuf’un kardeşleri, hırsızlığı sırf iftira ederek ona isnad ettiler. Çünkü o olay üzerinden uzun bir zaman geçmesine rağmen onların kalpleri, Yûsuf'a karşı öfke doluydu. İşte bu olay hased edenin kalbinin, kesinlikle o hased ve kinden temizlenemeyeceğini gösterir.”(23)

Râzî’nin dile getirdiği bu olayların her biri doğru olabileceği gibi hiçbiri doğru olmayabilir de. Kur’ân’da konu hakkında detay verilmediği için biz de nakledilen olaylar hakkında tercih ortaya koymak durumunda değiliz. Kesin olarak söylenebilecek şey sadece şudur: Kardeşleri eski kıskançlıklarını bırakmamış, kendilerince yok olup gitmiş olmasına rağmen, anaları ayrı olan Hz. Yûsuf’a, ayrıca Bünyamin’e karşı önyargılarını terk edememişlerdi. Bu nedenle ona hırsızlık suçlamasında bulunmakta tereddüt göstermemişlerdi.

Anlaşılıyor ki üveylik başa bela bir şeymiş ve üvey kardeşler yıllar geçse de içlerinde sakladıkları öfke ve kıskançlıktan kurtulamamışlardı. “Bir sınırı olmayanın hiç sınırı olmazmış” sözü bu olayda bir kez daha doğrulanmış ve hatasından tevbe etmeyen bu kardeşler hata zincirini devam ettirmişlerdi. Bunu söyledikleri kişinin hırsızlıkla suçladıkları Hz. Yûsuf olduğunu bilmeyen bu kardeşler, korkunç bir iftira ve hatanın içine dalmışlardı. Kuyuya attıkları Hz. Yûsuf değil de sanki kendi vicdanlarıydı. Zira Yûsuf zindandan çıkmış Mısır’a sultan olmuşken, onlar vicdanlarını zindana hapseden zavallılar durumunda kalmışlardı.

Bünyamin’in yükünden çıkan su kabını onun çaldığı vehmine kapılıp kendi canlarını kurtarmanın endişesine kapılan kardeşler, olayın aslının tam olarak ortaya çıkmasını beklemeden, dahası Hz. Yûsuf’un ne diyeceğini bilmeden hemen ortalığa atılmış ve “mal bulmuş mağribi” gibi lafa dalarak kardeşlerini suçlamayı tercih etmişlerdi. İşte buna karşılık Hz. Yûsuf’un tavrı ise şu şekilde gerçekleşmişti:

2. فَاَسَرَّهَا يُوسُفُ ف۪ي نَفْسِه۪ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ “Yusuf onu (düşüncesini) kendinde saklamış, onlara açmamıştı.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin kendisine yönelik hırsız suçlamasına karşılık kendilerine bir şey dememiş, düşüncelerini içinde saklamış, hiçbir fikrini dışa vurmamıştı. Âyette geçen هَا hâ zamirleri bir iştiğâl örneğidir ki bu, “zamirin daha sonra gelen cümle ile açıklanması” veya “bir şeyin daha sonra açıklamak şartı ile zamirle ifade edilmesidir” ki bunun diğer bir ismi ise idmâr ‘alâ şarîtati’t-tefsîrdir.(24) Bunun çeşitli âyetlerde örnekleri vardır.(25) Hz. Yûsuf’un içinde saklayıp dışa vurmadığı şey ise devam eden cümlede gelen şu ifadelerdir:

3. قَالَ اَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ “(İçinden): ‘Siz çok daha kötü durumdasınız! Allah sizin anlattığınızı çok iyi bilendir.’ demişti.” Hz. Yûsuf ağabeylerinin iftirasına ses çıkarmamış, ancak kalbinden duyduğu üzüntüyü muhtemelen açık sese dökmeden gizli bir ifadeyle içine akıtmıştı.

Söylediği şuydu: “Siz bana aslı olmayan bir şekilde hırsız dediniz; ancak şimdi sizin durumunuz çok daha kötü. Çünkü siz, daha önce kardeşinize zulmetmiş, anababanıza asi olmuş; derken, kardeşinizi tutup kuyuya atmış, sonrasında yalan söylediğinizi bile bile babanıza ‘Onu kurt yedi’ demiş olmanız; onu çok düşük bir paraya satılmak durumunda bırakmanız, aradan uzun zaman geçmesine rağmen, kalbinizdeki kin ve öfkenizin yok olmaması, dahası bütün bunlar yetmiyormuş gibi şimdi de ona hırsızlık iftirasında bulunmuş olmanız sebebiyle Allah katında çok daha şerlisiniz. Nihayet şimdi söylemekte olduğunuz şeyleri Yüce Allah çok iyi bilmektedir.”(26)

Kardeşler esasında en büyük hırsızlığı yapmış, Yûsuf’u babasından koparmış, kuyuya atıp onun zindan sürecini yaşamasına sebep olmuşlardı. En büyük hırsızlığı yapanların başkalarına hırsızlık iftirasında bulunmasının anlaşılmayacak bir tarafı olmasa gerektir. Hz. Yûsuf’un bu noktadaki duruşu bize bir şeyi hatırlatmalıdır: Buna göre insanlar bazen iftiraya uğradıklarında konuşmadan durmayı bilmelidiriler. Sırası gelince konuşmak elbette insani bir özelliktir; ancak bazen Hz. Yûsuf gibi içine atmak, karşıdakini mahcup etmemek, susmak ve nihayet Allah’a havale etmek de bir çözümdür. Zira âyetin sonundaki “Allah, sizin anlattığınızı çok iyi bilir” ifadesinde böyle bir tehdit manası da vardır.

ııı. Kendilerinden Birinin Alıkonulması Teklifi

قَالُوا يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ اِنَّ لَهُٓ اَبًا شَيْخًا كَب۪يرًا فَخُذْ اَحَدَنَا مَكَانَهُ اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “(Kardeşleri) şöyle demişti: Ey vezir (Yusuf)! Şüphesiz ki onun büyük, yaşlı bir babası var. Onun yerine bizim birimizi alıkoy! Şüphesiz ki biz seni güzel davrananlardan görüyoruz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ yâ eyyuhe’l-‘azîzü hitabı “ey aziz/vezir”; اِنَّ لَهُ inne lehû ifadesi “onun için vardır”; اَبًا eben kelimesi “bir baba(sı)”; شَيْخًا كَب۪يرًا şeyhan kebîran tamlaması “çok yaşlı, büyük, çok ihtiyar”; فَخُذْ fe huz emri “al”; اَحَدَنَا ehadenâ tamlaması “bizim birimizi, bizden birini”; مَكَانَهُ mekânehû ifadesi “onun yerine”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;نَرٰيكَ nerâke fiili “seni görüyoruz”; مِنَ الْمُحْسِن۪ين mine’l-muhsinîne ifadesi ise “iyilik edenlerden” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının kardeşlerinin alıkonmasıyla ilgili Hz. Yûsuf’a bir teklifi gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ اِنَّ لَهُٓ اَبًا شَيْخًا كَب۪يرًا فَخُذْ اَحَدَنَا مَكَانَهُ “(Kardeşleri) şöyle demişti: Ey vezir (Yusuf)! Şüphesiz ki onun büyük, yaşlı bir babası var. Onun yerine bizim birimizi alıkoy!” Yûsuf 12/88. âyette de geçtiği üzere, burada zikredilen الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi Yûsuf 12/30 ve 51. âyetlerde geçenden farklıdır. Çünkü o âyetlerde maksat Züleyhâ’nın eşi olan yöneticiydi. Burada ise الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi Hz. Yûsuf için “bakan, vezir” anlamında geçmektedir.

Kardeşleri Hz. Yûsuf’a “ey Aziz” yani “ey vezir” diye hitap ederek babalarının çok yaşlı birisi olduğunu söylemişler ve kendilerince hırsızlık yaptığına inandıkları kardeşleri Bünyamin’in yerine içlerinden birisini alıkoymasını istemişlerdi. Bu teklifteki amaçları babalarına verdikleri sözdü; çünkü Yûsuf 12/65 ve 66. âyetlerde de dile getirildiği gibi onu koruyacaklarına ve geri getireceklerine dair çok kesin bir söz vermişler ve bu sayede onu yanlarına alıp Mısır’a gitmişlerdi.

Âyette Hz. Yakup için شَيْخًا كَب۪يرًا şeyhan kebîran tamlaması çok dikkat çekicidir. Çünkü كَب۪ير kebîr kelimesi “büyük, ileri yaşta, ihtiyar” manasına gelirken شَيْخ şeyh kelimesine yer verilmesinin önemli bir sebebi olmalıdır. Benzer bir kullanım bu defa kızlarının dilinden Hz. Şu‘ayp ile ilgili olarak Kasas 28/23’te zikredilmektedir. Bu doğrultuda söz konusu kelimenin “kadrü kıymeti olan, dindarlık bakımından önde giden, hatırlı” gibi anlam boyutu vardır.

Oğulları bu kelimeyi Hz. Yakup’un hatırını ortaya koyarak Hz. Yûsuf’un şefkatini ve merhametini harekete geçirmeyi hedeflemişlerdi. “Onun yerine bizden birini al” diyerek muhtemelen Bünyamin’in çaldığını düşündükleri şeyin bedelini getirip ödeyinceye kadar içlerinden birini rehin almasını teklif etmiş, adeta ona yalvarmışlardı.

2. اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki biz seni güzel davrananlardan görüyoruz.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri Bünyamin’in yerine içlerinden birisini rehin olarak alıkoymasını istedikleri esnada onu çok iyiliksever biri olarak gördüklerini dile getirmişlerdi. Onların bu sözü söylemeleri için pek çok neden vardı. Çünkü ilk gelişlerinde onlara tahıl vermiş, kendilerini çok güzel ağırlamış, üstelik sermayelerini de kendilerine iade etmişti. İşte bu ve benzer olaylar nedeniyle, kardeşleri Hz. Yûsuf’u muhsinlerden yani işini iyi yapan ve iyilik sahiplerinden biri olarak gördüklerini belirtmişlerdi.

ıv. Hırsızdan Başkasının Alıkonulamayacağı

قَالَ مَعَاذَ اللّٰهِ اَنْ نَاْخُذَ اِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُٓ اِنَّآ اِذًا لَظَالِمُونَ “(Yusuf) şöyle demişti: Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını alıkoymaktan Allah’a sığınırız; doğrusu o takdirde biz zalimler oluruz!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مَعَاذَ اللّٰهِ me‘âzellâhi ifadesi “(hâşâ), Allah’a sığınırız!”; اَنْ نَاْخُذَ en ne’huze ifadesi “almaktan”; اِلَّا مَنْ وَجَدْنَا illâ men vecednâ istisnası “bulduğumuz kişi hariç”; مَتَاعَنَا metâ‘anâ tamlaması “bizim eşyamızı”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “onun yanında”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِذًا izen edatı “o takdirde, başka bir şey yaparsak”; لَظَالِمُونَ lezâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler (oluruz)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin teklifine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf bu sûrenin 23. âyetinde bir kez daha dile getirdiği gibi, sıra dışı bir olay karşısında مَعَاذَ اللّٰهِ me‘âzellâhi ifadesini tekrar kullanmıştı. Bu ifade “(Hâşâ), Allah’a sığınırım!”, “Allah korusun” manasında Allah’a sığınma manasını içermektedir. Hz. Yûsuf bunu söyledikten sonra gerekçesini dile getirmiştir. Bu ifade ne‘ûzü billâhi yani “Allah’a sığınıyoruz” manasına da gelmektedir.(27)

Hz. Yûsuf’un me‘âzellâhi demesinin sebebi, su kabını yükünde buldukları Bünyamin’in yerine başkasını alıkoyma teklifidir. Âyette geçen نَاْخُذَ ne’huze fiili “almak” değil de, bağlam gereği “alıkoymak” manasında değerlendirilmelidir. Elbette o böyle bir teklifi kabul etmemişti; çünkü bütün bu yaşananların sebebi ilâhî bir program doğrultusunda yaşanmış ve Hz. Yûsuf kardeşi Bünyamin’le buluşturulmuştu. Arzu edilen elde edilmişken buradan geri dönülmesi elbette düşünülemezdi; nitekim Hz. Yûsuf da böyle bir şey yapmayı zalimlik olarak nitelendirmiştir. Âyetin sonundaki لَظَالِمُون lezâlimûne ifadesindeki lâm/le edatı manayı güçlendirmekte ve eğer suçlunun yerine başkasını alıkoyarlarsa bunun açık bir zulüm olacağı beyan edilmek istenmektedir.

Hz. Yûsuf burada çok çok önemli bir incelik göstermiş ve kardeşi Bünyamin için “hırsız” kelimesini kullanmamış, bunun yerine “eşyamızı yanında bulduğumuz kişi” demeyi tercih etmiştir. Esasında çevresindekiler bu ifadeden bile işin farklı olduğunu kestirebilirlerdi; ancak başından beri ilâhi müdahale çerçevesinde meydana gelmekte olan bu olayda hiç kimse herhangi bir şey sezmemeliydi, sezememişti de.

c) Kardeşlerin Babalarına Mesaj Getirmesi

Yüce Allah, sûrenin 80-82. âyetlerinde kardeşlerinin artık Bünyamin’den ümitlerini kestiklerini, bu arada büyük ağabeylerinin onlarla geri dönmeyeceğini söylediğini, çünkü babalarının kendilerinden kesin söz aldığını, artık babaları izin verinceye veya hakkında Allah bir hüküm belirtinceye dek oradan ayrılmayacağını söylediğini nakletmektedir.

Ardından, yine bu büyük kardeşin diğerlerine “Babanıza dönün ve (ona) deyin ki: Ey babamız! Oğlun hırsızlık etmiş. Biz, ancak ve ancak bildiğimize şahitlik ettik. Biz gaybın bekçileri de değiliz” diyerek babalarına mesaj gönderdiği, inanmaması durumunda içinde bulundukları şehir halkına veya beraberlerindeki kafileye sorması gerektiği, çünkü kendilerinin doğru söylediği de beyan edilmektedir.

ı. Büyük Kardeşin Önerileri

فَلَمَّا اسْتَيْـَٔسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قَالَ كَب۪يرُهُمْ اَلَمْ تَعْلَمُوٓا اَنَّ اَبَاكُمْ قَدْ اَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ ف۪ي يُوسُفَ فَلَنْ اَبْرَحَ الْاَرْضَ حَتّٰى يَاْذَنَ ل۪يٓ اَب۪يٓ اَوْ يَحْكُمَ اللّٰهُ ل۪ي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ “Ondan ümitlerini kesince, (konuyu) gizli görüşmek üzere ayrılıp (bir kenara) çekilmişlerdi. Büyük (olan kardeş)leri şöyle demişti: “Babanızın sizden Allah adına söz aldığını, daha önce de Yusuf hakkında yaptığınız aşırılığı bilmiyor musunuz? Babam bana izin verinceye veya Allah benim için hükmedinceye kadar bu yerden (Mısır’dan) asla ayrılmayacağım. O hükmedenlerin en hayırlısıdır.”

Âyettekiفَلَمَّا اسْتَيْـَٔسُوا fe lemme‘istey’esû fiili “ümidini kestiklerinde”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; خَلَصُوا halesû fiili “ayrılmışlardı”; نَجِيًّا neciyyen sözcüğü “fısıldaşarak, gizli konuşarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَب۪يرُهُمْ kebîruhum tamlaması “onların büyüğü”; اَلَمْ تَعْلَمُوا elem ta‘lemû sorusu “bilmediniz mi, hatrlamıyor musunuz”; اَنَّ اَبَاكُمْ enne ebâküm ifadesi “muhakkak ki sizin babanız”; قَدْ اَخَذَ kad ehaze fiili “elbette almıştı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizden”;مَوْثِقًا mevsıkan kelimesi “söz”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan, Allah adına”; وَمِنْ قَبْلُ ve min kablü ifadesi “daha önce de”; مَا فَرَّطْتُمْ mâ ferrattüm ifadesi “aşırı gitmenizi, gerekli ilgi göstermemenizi”; ف۪ي يُوسُفَ fî yûsufe ifadesi “Yusuf’la ilgili”;فَلَنْ اَبْرَحَ fe len ebraha fiili “asla ve asla ayrılmam, terk etmem”; الْاَرْض el-arda kelimesi “ülkeyi, Mısır’ı”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; يَاْذَنَ ye’zene fiili “izin verince(ye kadar)”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; اَب۪ي ebî tamlaması “benim babam”;اَوْ يَحْكُمَ ev yehküme ifadesi “veya hüküm verinceye (kadar)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ل۪ي lî ifadesi “benim için, bana, benimle ilgili”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ hayru’l-hâkimîne tamlaması ise “hüküm verenlerin en hayırlısı(dır)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının kendi aralarındaki konuşmaları gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا اسْتَيْـَٔسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا “Ondan ümitlerini kesince, (konuyu) gizli görüşmek üzere ayrılıp (bir kenara) çekilmişlerdi.” Yüce Allah Hz. Yakup’un oğullarının istediklerini gerçekleştirememeleri sonucunda bu konuda ümitlerini kestiklerini beyan etmekte ve gizlice kendi aralarında konuşmak üzere bir kenara çekildiklerini haber vermektedir.

Âyette geçen اسْتَيْـَٔسُوا istey’esû fiili bir kez de Yûsuf 12/110’da geçmekte ve “ümidini kesmek” manasına gelmektedir. Ayrıca buradaki خَلَصُوا halesû fiili “karışmış olan şeyin öz olandan ayrılması”, نَجِيّ neciyy sözcüğü ise “fısıldaşarak, gizli konuşarak” gibi anlamlar içermektedir.(28) Bu son kelimenin söz konusu manadaki kullanım örnekleri Kur’ân’da yer almaktadır.(29) Bu kelimelerden de anlaşıldığına göre, Hz. Yakup’un oğulları küçük kardeşleri Bünyamin’i yanlarında alıp götürmekten ümitlerini kesince başbaşa verip durumu istişare etmek için bir kenara çekilmişlerdi.

2. قَالَ كَب۪يرُهُمْ اَلَمْ تَعْلَمُوٓا اَنَّ اَبَاكُمْ قَدْ اَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ ف۪ي يُوسُفَ “Büyük (olan kardeş)leri şöyle demişti: Babanızın sizden Allah adına söz aldığını, daha önce de Yusuf hakkında yaptığınız aşırılığı bilmiyor musunuz?” Hz. Yakup’un oğullarının en büyüğü, Yûsuf 12/66. âyette de geçtiği üzere babalarının Yüce Allah adına, O’nun şahitliğinde kendilerinden güçlü bir söz aldığını ve yine daha önceden Yûsuf’la ilgili de haddi aşan bir haksızlık yaptıklarını kendilerine hatırlatmıştı. Bu büyük kardeşin adının Yehûdâ veya Ruveybil olduğu kaynaklarda beyan edilmektedir.(30)

Babaları Hz. Yakup’un kendilerinden aldığı sözle ilgili Yûsuf 12/66. âyette meâlen şöyle buyurmaktadır: “(Yakup, oğullarına şunu) söylemişti: ‘Kuşatılmanız (ve çaresiz kalma durumunuz) hariç, onu bana mutlaka getireceğinize dair Allah adına bana sağlam bir söz verinceye kadar onu sizinle beraber asla göndermem!’ Ona (istediği şekilde) teminatlarını verdiklerinde (Yakup) ‘Söylediklerimize Allah vekildir’ demişti.”

İşte Hz. Yakup’un büyük oğlu önce bu sözü diğer kardeşlerine hatırlatmış, ardından da Yûsuf sûresinin 9-15. âyetlerinde ele aldığımız üzere Hz. Yûsuf’u kuyuya atışlarını gündeme getirmişti. Esasında diğer kardeşler Hz. Yusuf’un öldürülmesi veya uzak bir yere atılmasını yani bir anlamda öldürülmesini teklif etmişken bu abi buna karşı çıkmış ve Hz. Yusuf’un kervanların uğrak yeri olan ve bilinen bir kuyunun görünmeyen bir yerine bırakılmasını teklif etmişti.

Dahası bu pasajda ele almakta olduğumuz üzere onun sözleri arasında yer alan فَرَّطْتُمْ ferrattüm fiili “aşırı gitmek, haddini aşmak” gibi anlamlar vermektedir. Bu fiilin de içerdiği muhtevaya uygun olarak Hz. Yakup’un bu büyük oğlu kendisi üzerinden bir duyarlılık ortaya koymuş ve durumun vahametini gözler önüne sermişti. Onun bunu yapmasındaki muhtemel sebep diğer kardeşlerin veya hiç olmazsa bir kısmının bu olayları unuttuğunu kendilerine hatırlatmasıdır.

3. فَلَنْ اَبْرَحَ الْاَرْضَ حَتّٰى يَاْذَنَ ل۪يٓ اَب۪يٓ اَوْ يَحْكُمَ اللّٰهُ ل۪ي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ “Babam bana izin verinceye veya Allah benim için hükmedinceye kadar bu yerden (Mısır’dan) asla ayrılmayacağım. O hükmedenlerin en hayırlısıdır.” Bir kez de Kehf 18/60’ta geçen لَنْ اَبْرَحَ len ebraha fiili, “ayrılmamak” manasına geldiği için büyük kardeş de kararını bu fiille dile getirmiştir. Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesi bağlam gereği “ülke, Mısır” manasında yorumlanmalıdır.(31)

Hz. Yakup’un büyük oğlu babasına verdiği sözü unutmayarak Bünyamin’i yanına almadan kesinlikle babasının yanına dönmeyeceğini bildirmişti. Burada iki hususa dikkat çekerek bu kararını nasıl uygulamayabileceğini göstermiştir. Bunlardan ilki babalarının “beraberlerinde Bünyamin olmadan yanına gelmelerine izin vermesi”dir. Diğeri de “Yüce Allah’ın onun hakkında ve lehinde özel hüküm vermesini beklemesi”dir. Ona göre babası izin vermedikçe ve hüküm verenlerin en hayırlısı olan Yüce Allah’ın konu hakkındaki hükmü gelmedikçe bulunduğu yerden ayrılmayacak, Mısır’ı terk etmeyecek ve Ken‘ân diyarına babasının yanına dönmeyecekti.

Hz. Yakup’un büyük oğlunun Yüce Allah’ın kendisi için hüküm vermesinden maksadı, muhtemelen Mısır’dan o şekilde ayrılması veya kardeşinin orada kalmayacağına dair bildirimde bulunması ya da onu Yûsuf’un elinden kurtaracağına dair bir hüküm vermesidir.(32) Bu veya başka herhangi bir ilahi hüküm gelmedikçe bulunduğu yerden ayrılmama sözünün sahibi olan büyük kardeş, sonrasında diğer kardeşlerine şu şekilde seslenmiştir:

ıı. Babalarına Durumu Anlatmaları

اِرْجِعُوٓا اِلٰىٓ اَب۪يكُمْ فَقُولُوا يَآ اَبَانَآ اِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَآ اِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظ۪ينَ “Babanıza dönün ve deyin ki: Ey babamız! Oğlun hırsızlık yapmış. Biz sadece bildiğimize şahitlik ettik. Biz bilinemeyenlerin bekçileri de değiliz.”

Âyettekiاِرْجِعُوا ircı‘û emri “geri dönün”; اِلٰىٓ اَب۪يكُمْ ilâ ebîküm ifadesi “sizin babanıza”; فَقُولُوا fe kûlû emri “ve (ona) deyin”; يَآ اَبَانَآ yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”;اِنَّ ابْنَكَ innebneke ifadesi “muhakkak ki senin oğlun”; سَرَقَ seraka fiili “hırsızlık yaptı”;وَمَا شَهِدْنَآ ve mâ şehidnâ fiili “biz şahit olmadık”; اِلَّا بِمَا عَلِمْنَا illâ bimâ ‘alimnâ istisnası “bildiğimizden başka (hiçbir şeye şahit olmadık)”; وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “biz (şöyle de) değiliz”; لِلْغَيْبِ li’l-ğaybi ifadesi “gayba, gaybı, bilinmeyeni”; حَافِظ۪ين hâfizîne kelimesi ise “koruyucular, bilenler, görenler” demektir.

Burada Hz. Yakup’un büyük oğlunun diğer kardeşlerine yönelik tenbihi gündeme getirilmektedir.

1. اِرْجِعُوٓا اِلٰىٓ اَب۪يكُمْ فَقُولُوا يَآ اَبَانَآ اِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ “Babanıza dönün ve deyin ki: Ey babamız! Oğlun hırsızlık yapmış.” Hz. Yakup’un büyük oğlu diğer kardeşlerine hitaben memlekete yani babalarının yanına dönmelerini ve Bünyamin’in hırsızlık ettiğini ona söylemelerini belirtmiştir. Âyetin devam eden cümlelerine bakıldığında, onların bu hırsızlığı görmedikleri, sadece bildiklerine şahitlik ettikleri, bunun ötesinde gaybı bilemedikleri dile getirilmektedir.

Bu nedenle, âyette geçen اِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ ifadesine “şüphesiz ki senin oğlun hırsızlık yaptı” şeklinde değil de bunun bir iddia olduğunu ortaya koyacak şekilde “oğlun hırsızlık yapmış” şeklinde vermeyi tercih ettik. Zira devam eden cümleler bunu bir anlamda zorunlu kılmaktadır. Dahası, İbn Abbâs’a nispet edilen bir rivayete göre bu cümlede geçen سَرَقَ seraka fiili sürrika şeklinde ve edilgen kalıpta da okunmuştur ki bu durumda Bünyamin’e yöneltilen hırsızlığın bir iddia ve suçlama olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.(33)

2. وَمَا شَهِدْنَآ اِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظ۪ينَ “Biz sadece bildiğimize şahitlik ettik. Biz bilinemeyenlerin bekçileri de değiliz.” Hz. Yakup’un büyük oğlu kardeşlerin babalarına bilgi verirken Bünyamin’in yükünden su kabının çıktığını gördüklerini, ancak ötesini yani gaybı da bilemediklerini, bir anlamda onun hırsızlık yaptığını görmediklerini söylemelerini kendilerinden istemiştir.

“Gaybın muhafızları olmamak”, gayb denen şeyin bekçisi olmamak yani gayba dair şeyleri görüp bilememek, o şeylere muttali olmamak manasına gelmektedir. Hz. Yakup’un oğulları da Bünyamin kendi yanlarındayken onu görüp bildiklerini, ancak yanlarında değilken neler yapıp ettiğini bilmediklerini dile getirmişlerdi.(34) Belli ki Hz. Yûsuf onu özel olarak yanına aldığı zamanlar olmuştu ve kardeşlerin bilemediklerini söyledikleri gayb zamanları da bunlar olsa gerektir.

Babalarına Bünyamin’i koruyacaklarına dair söz veren kardeşler bu durumda elbette ellerinden geleni yapacaklarına söz vermişlerdi. Bunun dışında onların bilemediği, göremediği ve müdahale edemeyecekleri an ve alanlardan da sorumlu tutulmamaları gerektiğini bu şekilde beyan etmiş oluyorlardı. Yaşadıkları bu olay verdikleri sözü tutmamayla ilişkilendirilmemeliydi; çünkü ellerinde olmayan bir durumla karşılaşmışlardı. İşte büyük kardeş babalarına olayın bu şekilde aktarılmasını diğer kardeşlerden istemişti.

Büyük kardeş de tıpkı Hz. Yûsuf gibi son derece dikkatli bir dil kullanmış, Bünyamin’in su kabını çaldığını söylememiştir. Konunun geçtiği Yûsuf 12/79. âyet mealen şöyledir: “(Yûsuf şu) cevabı vermişti: Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını alıkoymaktan Allah’a sığınırız; o takdirde biz gerçekten zalimler oluruz!”

İşte burada da olduğu gibi “eşyamızı yanında bulduğumuz kişi” ifadesi özenle seçilmiş bir sözdür ve yükün sahibini yani Bünyamin’i doğrudan hırsızlıkla itham etmeme dikkatini içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde de benzer bir duyarlılık gözlemlenmekte, kardeşlerin sadece bildiklerine şahit olduklarını ve bunun ötesini bilemediklerini belirtmelerini onlara tenbihlemişti.

ııı. Durumun Doğrulatılma İsteği

وَسْـَٔلِ الْقَرْيَةَ الَّت۪ي كُنَّا ف۪يهَا وَالْع۪يرَ الَّت۪يٓ اَقْبَلْنَا ف۪يهَا وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “(İstersen) içinde bulunduğumuz şehre (Mısır halkına) ve birlikte geldiğimiz kervana sor! Şüphesiz ki biz doğru söyleyenleriz.”

Âyetteki وَسْـَٔلِ ves’el talebi “ve sor”; الْقَرْيَة el-karyete kelimesi “(şu) şehre”; الَّت۪ي كُنَّا ف۪يهَا elletî künnâ fîhâ ifadesi “içinde bulunduğumuz”; وَالْع۪يرَ ve’l-‘îra kelimesi “ve (şu) kafileye/kervana”; الَّت۪يٓ اَقْبَلْنَا elletî akbelnâ ifadesi “birlikte dönmü olduğumuz”; ف۪يهَا fihâ ifadesi “içinde”;وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَصَادِقُونَ lesâdikûne kelimesi ise “elbette doğru söyleyenler(iz)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un çocuklarının babalarına yönelik bir önerisi gündeme getirilmektedir.

1. وَسْـَٔلِ الْقَرْيَةَ الَّت۪ي كُنَّا ف۪يهَا وَالْع۪يرَ الَّت۪يٓ اَقْبَلْنَا ف۪يهَا “(İstersen) içinde bulunduğumuz şehre (Mısır halkına) ve birlikte geldiğimiz kervana sor!” Hz. Yakup’un büyük oğlu diğer kardeşlerini babalarının yanına göndermiş ve onlar da muhtemelen dediği şeyleri Hz. Yakup’a aktarmışlardı. Hz. Yakup oğullarının sözlerine inanmamış olacak ki, çocuklar bu defa gönderildikleri şehre yani Mısır halkına veya birlikte döndükleri kafileye sormasını kendisine teklif etmişlerdi.

Âyette geçen وَسْـَٔلِ الْقَرْيَةَ ves’eli’l-karyete ifadesi mecaz bir sözdür; çünkü şehre sorulmaz; şehrin halkına sorulur. Burada الْقَرْيَة el-karyeh kelimesinin başında gizli bir ehl kelimesi var kabul edilir. Bu durumda cümle ehle’l-karyeti yani “şehir halkı” şeklini alır.(35) Bu nedenle, ifadede Hz. Yakup’un oğullarının tahıl almak için gittikleri Mısır kast edilmektedir.

Zaten الَّت۪ي كُنَّا ف۪يهَا elletî künnâ fîhâ ifadesi de “biz oradaydık” veya “içinde bulunduğumuz” manasına gelmekte ve onların tahıl almak için gidip bulundukları şehri ifade etmektedir. Maksadın şehir halkına sorulması olduğunun bir başka delili ise devam eden وَالْع۪يرَ الَّت۪يٓ اَقْبَلْنَا ف۪يهَا ifadesidir ki bu da “birlikte dönüp geldiğimiz kervan, kafile” manasına gelmektedir.

2. وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Şüphesiz ki biz doğru söyleyenleriz.” Hz. Yakup’un oğulları kendilerince bütün söylenebilecekleri söyledikten sonra babaları kendilerine inansa da inanmasa da muhakkak ki doğru söylediklerini dile getirmişlerdi. Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ile beraberindeki لَ lâm/le harfi onların bu noktadaki kararlılıklarını ortaya koymaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 210; Taberî, age., XIII, 15; Zemahşerî, age., II, 470.
• 2 - Semerkandî, age., II, 211. 3 - Semerkandî, age., II, 211; Taberî, age., XIII, 17.
• 4 - Râzî, age., XIII, 179.
• 5 - Semerkandî, age., II, 211; Taberî, age., XIII, 18.
• 6 - Semerkandî, age., II, 211; Yazır, age., V, 75.
• 7 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56. 8 - Yûsuf 12/85. 9 - Taberî, age., XIII, 21; Zemahşerî, age., II, 470.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56 Yûsuf 12/85
• 10 - Zemahşerî, age., II, 471.
• 11 - “Karşılık vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/48, 85, 123; İbrâhim 14/51; Tâhâ 20/15; Lokmân 31/33; Yâsîn 36/54; Mü’min 40/17; Şûrâ 42/40; Câsiye 45/14, 22, 28; Tûr 52/16; Necm 53/41; Rahmân 55/60; Leyl 92/19. 12 - “Ödül vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191; Âl-i İmrân 3/136, 144, 145; Mâide 5/85; En‘âm 6/84; Tevbe 9/121; Yûnus 10/4; Yûsuf 12/22, 88; Nahl 16/31, 96, 97; Kehf 18/88; Tâhâ 20/76; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/38; Furkân 25/15, 75; Kasas 28/14, 25; ‘Ankebût 29/7; Rûm 30/45; Secde 32/17; Ahzâb 33/24; Sebe’ 34/4, 37; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 35; Ahkâf 46/14; Necm 53/31; Kamer 54/14, 35; Vâkı‘a 56/24; İnsân 76/9, 12, 22; Murselât 77/44; Nebe’ 78/36; Beyyine 98/8. 13 - “Azap etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/87; Nisâ’’ 4/93, 123; Mâide 5/29, 33, 38, 95; En‘âm 6/93, 120, 138, 139, 146, 157, 160; A‘râf 7/40-41, 147, 152, 180; Tevbe 9/26, 82, 95; Yûnus 10/13, 27, 52; Yûsuf 12/25, 74, 75; İsrâ’ 17/63, 98; Kehf 18/106; Tâhâ 20/127; Enbiyâ’ 21/29; Neml 27/90; Kasas 28/84; Sebe’ 34/17, 33; Fâtır 35/36; Sâffât 37/39; Mü’min 40/40; Fussılet 41/27, 28; Ahkâf 46/20, 25; Haşr 59/17; Tahrîm 66/7; Nebe’ 78/26.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/85 Bakara 2/123 İbrâhîm 14/51 Tâhâ 20/15 Lokmân 31/33 Yâsîn 36/54 Mü'min 40/17 Şûrâ 42/40 Câsiye 45/14 Câsiye 45/22 Câsiye 45/28 Tûr 52/16 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Leyl 92/19 Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/144 Âl-i İmrân 3/145 Mâide 5/85 En‘âm 6/84 Tevbe 9/121 Yûnus 10/4 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/88 Nahl 16/31 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kehf 18/88 Tâhâ 20/76 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/38 Furkân 25/15 Furkân 25/75 Kasas 28/14 Kasas 28/25 ‘Ankebût 29/7 Rûm 30/45 Secde 32/17 Ahzâb 33/24 Sebe' 34/4 Sebe' 34/37 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/35 Ahkâf 46/14 Necm 53/31 Kamer 54/14 Kamer 54/35 Vâkı‘a 56/24 İnsân 76/9 İnsân 76/12 İnsân 76/22 Mürselât 77/44 Nebe' 78/36 Beyyine 98/8 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Nisâ 4/123 Mâide 5/29 Mâide 5/33 Mâide 5/38 Mâide 5/95 En‘âm 6/93 En‘âm 6/120 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/146 En‘âm 6/157 En‘âm 6/160 A‘râf 7/41 A‘râf 7/147 A‘râf 7/152 A‘râf 7/180 Tevbe 9/26 Tevbe 9/82 Tevbe 9/95 Yûnus 10/13 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/74 Yûsuf 12/75 İsrâ 17/63 İsrâ 17/98 Kehf 18/106 Tâhâ 20/127 Enbiyâ 21/29 Neml 27/90 Kasas 28/84 Sebe' 34/17 Sebe' 34/33 Fâtır 35/36 Sâffât 37/39 Mü'min 40/40 Fussilet 41/27 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/20 Ahkâf 46/25 Haşr 59/17 Tahrîm 66/7 Nebe' 78/26
• 14 - Semerkandî, age., II, 211.
• 15 - Taberî, age., XIII, 23-24; Zemahşerî, age., II, 472. 16 - Râzî, age., XVIII, 181-182.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 472; İslâmoğlu, age., s. 445’te 8. not.
• 18 - Taberî, age., XIII, 25.
• 19 - Hûd 11/107; Burûc 85/16.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16
• 20 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 21 - Bakara 2/253; En‘âm 6/83, 165; Yûsuf 12/76; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/253 En‘âm 6/83 En‘âm 6/165 Yûsuf 12/76 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Mücâdele 58/11
• 22 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 28-29.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 473; Râzî, age., XVIII, 183-184.
• 24 - Zemahşerî, age., II, 473. 25 - Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/97; Hacc 22/46; Mülk 67/23, 24; Haşr 59/22, 23, 24; İhlâs 112/1.
  • Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/97 Hacc 22/46 Mülk 67/23 Mülk 67/24 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Haşr 59/24 İhlâs 112/1
• 26 - Râzî, age., XVIII, 185.
• 27 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 32; Zemahşerî, age., II, 474.
• 28 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 32-33; Zemahşerî, age., II, 474-475. 29 - İsrâ’ 17/47; Meryem 19/52; Mücâdele 58/7, 10.
  • İsrâ 17/47 Meryem 19/52 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/10
• 30 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 38; Zemahşerî, age., II, 477.
• 31 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 35; Zemahşerî, age., II, 475.
• 32 - Semerkandî, age., II, 213; Taberî, age., XIII, 35; Zemahşerî, age., II, 475.
• 33 - Semerkandî, age., II, 214; Taberî, age., XIII, 35; Zemahşerî, age., II, 475.
• 34 - Taberî, age., XIII, 36; Zemahşerî, age., II, 476.
• 35 - Semerkandî, age., II, 214; Taberî, age., XIII, 37; Zemahşerî, age., II, 476.