Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde vahyin özelliklerine, indiriliş gayesine, kıssaların bilgilendirici özelliğine, Hz. Yûsuf’un gördüğü rüyayı babasının yorumlamasına dair ifadelerine yer vermektedir.

a) Vahyin Özellikleri ve En Güzel Kıssa

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde mukatta‘a harflerine, Kitâb’ın apaçık âyetlerine ve Kur’ân’ın Arapça indiriliş gayesine dair bilgi verdikten sonra, genelde bütün kıssaları en güzel kendisinin anlattığına, özelde ise Hz. Yûsuf kıssasının en güzel kıssa olduğuna dair bilgiler vermektedir.

ı. Kitâb’ın Apaçık Oluşu

الٓرٰ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Elif. Lâm. Râ. İşte şu(nlar), apaçık Kitabın ayetleridir.”

Âyetteki الٓرٰ elif lâm râ harfleri “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar)”; اٰيَاتُ الْكِتَابِ âyâtü’l-kitâbi tamlaması “kitabın âyetleri(dir)”; الْمُب۪ين el-mübîn sıfatı ise “açıklayıcı, apaçık” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin apaçık âyetlerden oluştuğu gündeme getirilmektedir.

1. الٓرٰ “Elif. Lâm. Râ.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olanالٓرٰ “elif lâm râ” kullanımı beş sûrenin başında bulunmaktadır.(1) Burada da geçen الٓرٰ elif lâm râ harfleri İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre “Ben Allah’ım; her şeyi görürüm” manasındaki cümlenin kısaltılmışıdır.(2)

Bu üç harf hakkında ilk geçtiği sûre olan Yûnus 10/1’de kısmen bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “İşte şu(nlar), apaçık Kitabın ayetleridir.” Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır.

Yüce Allah, mesajına konu edindiği bu harfleri, ilgili pasajı, bu sûreyi(3) ve elbette bütün prensiplerini el-kitâb’ın yani Kur’ân’ın “âyetleri” olarak tanıtmaktadır. Harfler tek başına bir mana vermiyor gibi görünse de, onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır. Böylece Yüce Allah maksadını önce Kur’ân,(4) sonrasında ise bütün önceki ilâhi kitaplar olarak belirlemiş olmaktadır. Zaten bazı âlimlerimize göre buradaki el-kitâb kelimesinden maksat Tevrat ve İncîl’dir.(5) Bu yaklaşıma göre, âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır.

Âyette الْكِتَاب el-kitâb kelimesinin sıfatı الْمُب۪ين el-mübîn şeklinde belirlenmiştir. Tefsirimizin ilk cildinde de açıkladığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de الْمُب۪ين el-mübîn kelimesidir. Kur’ân’da 119 kez geçen mübîn/el-mübîn kelimelerinin bir bölümü vahyin/Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(6) İsm-i fâil kalıbında olan bu sıfat, Kur’ân’ın öncelikle “açıklayıcı, beyan edici, açığa çıkarıcı, ayırt edici” olduğunu göstermektedir. Bu özelliğinin sonucunda yine bu sıfat vahyin yani Kur’ân’ın aynı zamanda “apaçık” olduğunu, başkaları tarafından tanıtılmasına ihtiyaç hissetmediğini, ilkelerini, prensiplerini, helal ve haramları açıkça ortaya koyduğunu(7) ifade eder.

Hûd 11/1-2’de belirtildiği gibi, Kur’ân’ın âyetleri bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır. Bu sebeple bazı âyetler mübeyyin, bazıları ise mübeyyendir; bazıları müfessir, müfassıl, bazıları da müfesser, müfassal’dır. Başka bir ifadeyle bazı âyetler “açıklayıcı”, bazıları ise “açıklanmış” konumdadır. Böylece bütünüyle kitap kendi kendini “açıklayıcılığı”nın sonucunda “apaçık”tır.

Kur’ân’ın en güzel müfessirinin Yüce Allah olduğu Furkân 25/33’te şu şekilde dile getirilmektedir: “(Şimdi vahiyle ilgili) onlar sana her örnek getirdiklerinde biz de sana gerçeği ve en güzel tefsiri/açıklamayı mutlaka getirmişizdir.” İşte bu ayet, en güzel tefsirin Yüce Allah’a ait olduğunun delilidir. Kur’an’ın Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşu, yani prensiplerini apaçık ortaya koyuşuyla ilgili benzer mesajlar bağlamında En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Hûd 11/1-2, İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54, Furkân 25/33, Rûm 30/58, Fussılet 41/3 ve 44. ayetlerde açık bilgiler verilmektedir.

الْمُب۪ين el-mübîn kelimesinin ayrıca Kur’ân’ın dilinin ve ifade üslubunun gayet güzel, maksadını dilediği gibi anlattığı, fasih ve beliğ manasına geldiği de bilinmelidir. الْمُب۪ين el-mübîn kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyineh kelimelerinin sıfat halidir. Bu arada aynı kökten gelen ve “açıklama, duyurma” anlamına gelen tibyân kelimesi de Kur’ân’ın sıfatlarından birisidir.(8)

Kur’ân’ın الْمُب۪ين el-mübîn olarak nitelendirilmesi, bu sûrede anlatılacak olan kıssanın ve ele alınacak diğer konuların apaçık bir şekilde hakikatinin ortaya konulacağı mesajını da içermektedir. Vahyin dile getirdiği konular Yüce Allah’ın net bir şekilde dile getirdiği ve yeri geldikçe de detay verdiği meselelerdir. Kıssalar bu noktada önemli bir yer tuttuğu için, zaman zaman kısa hatırlatmalar şekilinde ele alınan noktalar başka içeriklerde çok daha detaylı bir anlatıma kavuşturulmaktadır. Kısa kısa anlatımlar veya uzun aktarımlara ilave olarak, bir peygamberin kıssasının son ümmet için ibret içerikli bütün detayları, üstelik kronolojik bir sıra takip edilerek verilebilmektedir. İşte Hz. Yûsuf’un kıssası bunun bir örneğidir.

Bu âyette de yer alan âyât/âyet, el-kitâb ve el-mübîn kelimeleri hakkında Yâsîn 36/33’te geniş bir şekilde bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Kur’ân’ın Arapça Oluşunun Gerekçesi

اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ قُرْءٰنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki akıl edesiniz diye biz onu Arapça bir Kur’an olarak indirdik.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”;قُرْءٰنًا kur’ânen kelimesi “Kur’ân olarak, okuma metni olarak”; عَرَبِيًّا ‘arabiyyen sözcüğü “Arapça”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”; تَعْقِلُونَ ta‘kılûne fiili ise “akledersiniz” demektir.

Burada Kur’ân’ın Arapça indirilmesinin gerekçesi gündeme getirilmektedir. Bu âyetin bir benzeri Zuhruf 43/3’te yer almaktadır.

1. اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا “Şüphesiz ki biz onu Arapça bir Kur’an olarak indirdik.” Yüce Allah vahyi indirenin kendisi olduğuna dikkat çekmekte, böylece Hz. Peygamber’in vahyi uydurduğu veya ona bütün bunları bir beşerin öğrettiği iddia ve suçlamalarını reddetmektedir.

a) Âyetin başındaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkaklık” manası içererek cümlenin mesajını güçlendirmektedir. Bu arada âyette geçen “biz” çoğul zamiri, vahyin kaynağının yüceliğine işaret etmekte ve kaynağının erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Ayrıca vahyin indirilişinde melek görevlendirmesine de bu şekilde işaret edildiği söylenebilir. Âyette geçen اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili vahyin hem indirilmişliğini, hem Yüce Allah tarafından öğretildiğini hem de insanlara ikram edildiğini ortaya koymaktadır. Ayetteki اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu ifadesinde yer alan hu zamirinden maksat ise önceki ayette geçen el-kitâb kelimesidir. “Onu indirdik” demek “o kitabı indirdik” demektir.

b) Yüce Allah Kur’ân vahyinin bütününe قُرْاٰنًا kur’ânen dediği gibi bir kısmına da kur’ân demektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, o döneme kadar indirilen vahiy parçalarına da Kur’ân ismi verilmektedir. Çünkü bu kelime âyetlerle ilgili olarak bir cins isimdir.(9)

c) Kur’ân’ın sıfatı olarak getirilen عَرَبِيًّا ‘arabiyyen kelimesi ise vahyin Arapça yapısını göstermektedir. Kur’ân’da 11 kez(10) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’ân’ın “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesaj olduğunu, ayrıca “açık ve anlaşılır” bir yapıya sahip kılıundığını ifade etmektedir. Önceki âyette el-kitâb’ın sıfatı olarak getirilen el-mübîn sıfatıyla da uyumlu bir mana söz konusudur.

d) Yüce Allah peygamber görevlendirmesindeki sünnetini beyan etmek üzere İbrâhim 14/4’te şöyle buyurmaktadır: “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamber göndermedeki prensibini ortaya koymakta ve her bir peygamberi sadece ve sadece kendi kavminin diliyle gönderdiğini beyan etmektedir. Gerekçe ise “onlara gerçeğin apaçık bir şekilde ulaştırılması, net olarak iletilmesi, açıklanması”dır.

İlâhî mesajların gönderilme gerekçesi elbetteki “anlaşılmaları”dır. Bunun için bir peygamber ve ilk muhatapları hangi dili konuşuyorlarsa kitap da o dilde gönderilmiştir. Fussılet 41/44’te geçtiği gibi Arap olan bir kavme yabancı bir dille kitap gönderilmesi halinde bunun eleştirileceği haber verilmektedir. Rûm 30/22’de de beyan edildiği üzere, dillerin ve renklerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir.

Esasında ırkların birbirine üstünlüğü olmadığı gibi, insanların kullandığı dillerin de birbirlerine herhangi bir üstünlüğü söz konusu değildir. Mesajın ilk muhataplara iletilmesi için mesaj ile muhatapların aynı dilde olması şarttır. Bu durum yorumunu yapmakta olduğumuz Yûsuf 12/2’de, ayrıca Zuhruf 43/3’te “aklın çalıştırılması”, Zümer 39/28’de ise “insanların muttaki olması yani sorumluluklarını bilip duyarlı davranmaları” şeklinde beyan edilmektedir.

Peygamberlerin kavimlerine tebliğ ettiği mesajlar el-mübîn olmaları itibariyle hem açıklayıcıdır, hem de bunun sonucunda apaçıktır. Bu itibarla mesajın gizlenmeyip duyurulması ve pratik hayata dair prensiplerinin uygulanabilmesi onların yapısı gereğidir. Peygamberlerin tebyîn görevi tam da bu noktada önem arz etmekte ve dinin hayata taşınmasındaki örneklikleri gündeme gelmektedir. Âl-i İmrân 3/187’de dikkat çekilen husus da esasında böyle bir görevin bütün kitap verilenlerle ilgili olarak belirlendiğini ortaya koymaktadır.

2. لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Belki (onu) akıl edersiniz (düşünüp anlarsınız) diye.” Bu ifade Kur’ân’ın Arapça indirilişinin gayesini ortaya koymakta, bu arada تَعْقِلُونَ ta‘kılûne kelimesi fiil olarak kullanıldığı için vahyi anlamanın önemine vurgu yapılmış olmaktadır. Zaten âlimlerimiz de bu fiile “fehmetme, fıkhetme” yani “anlama” manası vermişlerdir.(11) el-‘Akl “akıl” kelimesi Kur’ân’da isim kalıbında hiç gelmediği, sürekli fiil kalıbında getirildiği için işletilmeyen aklın yok hükmünde olacağı mesajı verilmek istenmektedir. Yûnus 10/100’de belirtildiği gibi Yüce Allah aklını kullanmayanların üzerine pislik bırakacağını haber vermekte, dolayısıyla vahyin anlaşılması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

Meryem 19/97, Dühân 44/58, Kamer 54/17, 22, 32, 40 ve Müzzemmil 73/20’de de beyan edildiği gibi, kolaylaştırılmış olan vahyi anlamanın önünde hiçbir engel yoktur; yeter ki insanlar bu gerçeği fark ederek davramaya çalışsınlar. Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/3’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bu,) bilen bir kavim için, âyetleri Arapça okunarak açıklanmış bir kitaptır.” Demek ki vahyin Arapça indiriliş gayesi, hakikati bilmek isteyenler için açıklanmış oluşuna bağlanmaktadır. Gerçekleri bilmek isteyenler için vahiy bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır; bu konuda Hûd 11/1-2’de verilen mesajlar hatırlanmalıdır.

Konuya tersinden bakılınca yani vahyin başka bir dilde indirilmesi durumunda yaşanabilecek itirazların nasıl reddedildiği de Fussılet 41/44’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur’an kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’an onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’an’da ne söylendiğini anlamıyorlar.)”

ııı. En Güzel Kıssaya Dikkat Çekilmesi

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ اَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْاٰنَ وَاِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِه۪ لَمِنَ الْغَافِل۪ينَ “Biz sana bu Kur’an’ı vahyetmekle (eskilere dair) haberleri sana en güzel (en doğru) şekilde anlatıyoruz. Elbette sen bu (vahiy)den önce habersizlerdendin.”

Âyetteki نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; نَقُصُّ nekussu fiili “anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; اَحْسَنَ الْقَصَصِ ahsene’l-kasası tamlaması “en güzel kıssayı, en güzel şekilde anlatarak”;بِمَآ اَوْحَيْنَا bimâ evhaynâ ifadesi “vahyederek”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; هٰذَا الْقُرْاٰنَ hâze’l-kur’âne ifadesi “bu Kur’ân’ı”; وَاِنْ كُنْتَ ۪ ve in künte ifadesi “sen (şöyle) idin”; مِنْ قَبْلِه min kablihî ifadesi “ondan önce”; لَمِنَ الْغَافِل۪ينَ lemine’l-ğâfilîne cümlesi ise “gafillerden, habersiz olanlardan, bilmeyenlerden(din)” demektir.

Burada “kıssaların en güzeli”nin anlatıldığı ve daha önce Hz. Peygamber’in bu konuda bilgisinin olmadığı gündeme getirilmektedir.

Âyetlerin yorumuna geçmeden önce Kur’ân kıssaları ve onların anlatılma gerekçeleri hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

- Kur’ân’da Kıssalar ve Yer Alma Gerekçeleri

Kur’ân-ı Kerim’de yer alan kıssalar, Kur’ân âyetlerinin yaklaşık dörtte birine tekabül etmektedir. Çünkü Kur’ân’da toplam 1787 âyet kıssalardan oluşmaktadır. Bu da Kur’ân âyetlerinin % 27,65’ine yani yaklaşık olarak dörtte birine denk gelmektedir.(12) Ancak Kur’ân kıssaları, insanlık tarihinde gelmiş geçmiş bütün peygamberlerin kıssaları değildir. Yani Kur’ân-ı Kerim’de Rabbimizin insanlığa elçi olarak gönderdiği peygamberlerin tamamından söz edilmemektedir. Bu nedenle peygamberlerin kesinti gibi görünen bazı zaman dilimlerinde geldikleri ve Kur’ân-ı Kerim’de adı geçen peygamberlerin bütün peygamberler olduğu düşüncesinde olanlar, Hz. Âdem’den sonra Hz. İdris’in ve sonrasında da Hz. Nûh’un peygamber olarak geldiğini benimsemektedirler. Bu noktada kıssalarla ilgili olarak bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir:

1. Kur’ân Kıssaları

Kıssalar Yüce Allah’ın insanlara sunduğu “âyetler”dendir.(13) “Vahye konu kitapların”, “kâinat kitabının” ve “insan kitabının” âyetleri gibi “kıssalar” da ibret içerikli “âyetler”dendir. Bu nedenle Kur’ân’da kıssaların anlatılmasının bir Kur’ân üslubu olduğunu özellikle belirtmek durumundayız. Esasında Kur’ân’ın yaklaşık 1.800 âyetlik bölümünün kıssalardan oluştuğu düşünüldüğünde bunun ne derece önemli olduğu kendiliğinden ortaya çıkacaktır.(14)

a) Kıssa Kelimesinin Anlamı

K-s-s kökünden türetilen kıssa kelimesi, Râğıb’a göre “anlatmak, haber vermek”,(15) İbn Manzûr’a göre ise “olay” anlamında “haber” demektir; kasas da “anlatılan haberler” anlamına gelmektedir.(16) İbn Teymiyye’ye göre kıssa, “anlatılan haber ve olay”dır; kâss ise “Bu Kur’ân’ı sana vahyetmekle en güzel kıssaları sana anlatıyoruz”(17) âyetindeki kullanım gereği “gerçeği anlatan kişi” demektir.(18) Abdülkadir er-Râzî’ye göre kassa fiili “izini takip etmek” anlamına gelmektedir.(19)

b) Kıssa Kelimesinin Kur’ân’daki Kullanımı

K-s-s kökünden kelimeler Kur’ân’da fiil olarak kassa,(20) kasasnâ,(21) yekussu,(22) yekussûne,(23) naksus,(24) nekussenne(25) ve nekussu(26) sığalarında “anlatmak, haber vermek” anlamlarında kullanılmaktadır. Ayrıca “anlat” anlamında uksus(27) ve “anlatma” anlamında lâ taksus(28) sığalarında iki yerde emir ve nehiy kalıbında gelmekte, isim olarak ise kasas(29) şeklinde 5 âyette “kıssalar” anlamında kullanılmaktadır. Kehf 18/64’teki kasas kelimesi ile Kasas 28/11’deki kussî emri “izini takip etmek” manası vermektedir.

Kur’ân’da son iki şekil hariç, bütün kullanımlarında “anlatmak, haber vermek” anlamında kullanılan bu kelimeden hareketle yaşanmışlığı veya yaşanmamışlığı(30) muhtemel olan hikâyeler için “kıssa” teriminin kullanılması hoş karşılanmamış,(31) kıssaların mitolojik unsurlardan ayrı olarak değerlendirilmesi gerektiği özellikle belirtilmiştir.(32)

Kıssa, izi sürülmesi gereken hayat kesitlerinin ibret ve ders içeren bölümünü makaslayarak aktarmak manasını içermektedir.

c) Kıssa-Tarih-Hikâye-Darb-ı Mesel İlişkisi

ı. Kur’ân kıssaları “tarih” değildir. Kur’ân’da kıssaların yer almasının amacı, elbette “tarih”in tespiti veya tarihî olayların yer, zaman ve şahıs bilgilerinin kronolojisini vermek değildir. Amaç, geçmiş milletlerin başına gelen olayları ana hatlarıyla anlatıp, olayların sonuçlarına dikkat çekmek ve aynı davranışların benzer sonuçlar doğuracağını bildirerek, daha doğru davranılmasını sağlamaktır. Bu nedenle, Kur’ân’da zikri geçen pek çok kıssada yer, zaman ve şahıs isimlerine yer verilmez; sadece konu ana hatlarıyla açıklanır.(33)

Tarihî bilgiler yer, şahıs ve zaman verilerek yapılan tespitlerdir. Bu itibarla kıssalarda genellikle yer ve şahıs ismi verilmez; dahası zamandan hiç söz edilmez. Bu nedenle kıssalar tarih adıyla anılamazlar, sadece tarihe ışık tutarlar. O kadar ki pek çok sûrede Firavun’dan söz edilmesine rağmen onun asıl adı verilmez. Hâmân ve Kârûn’da da durum aynıdır.

Mesed sûresi Ebû Leheb ve eşi hakkında indirilmiş olmasına rağmen, onların da adları değil, sıfatları verilmiştir. Ebû Leheb’in adı Abdüluzzâ, eşininki ise Ümmü Cemîl’dir. Mesajın evrensel olması için kıssalarda genellikle yer ve şahıs ismi verilmez.

Bu noktada Yâsîn 36/13-32. âyetler arasında yer alan “bir şehir halkının anlatımı” da çok güzel bir örnektir. Şehrin, yöneticilerinin, elçilerin ve “şehrin en ileri gelenlerinden bir yiğit adam”ın adı verilmeyerek, tam bir evrensel mesaj vurgusu ortaya konulmuş olmaktadır. Kur’ân’da kıssaların mesajına dikkat çekilmesi için bu tür detaylar verilmemesine rağmen, yorumcuların bu noktada çeşitli tahminler ileri sürerek mesajdan uzaklaştıracak açıklamalar yapması faydasız bir işlemdir.

ıı. Kur’ân kıssalarına “hikâye” de denemez. Çünkü hikâye, olmuş veya olması muhtemel olayların anlatımıdır; kıssalar ise mutlak surette gerçekleşmiş hayat kesitleridir.

ııı. Kur’ân’da oldukça fazla yerde kullanılan “darb-ı meseller” ile kıssalar arasında da önemli derecede fark vardır. Buna göre kıssalar mutlak surette gerçekleşmiş olduğu halde, darb-ı mesellerin gerçekleşmiş olma şartı yoktur; zaten bu durum kavramdan da anlaşılmaktadır.

d) Kıssaların Gerçekliği Meselesi

Kur’ân kıssalarının gerçekleşen hayat kesitleri olduğu noktasında hiçbir şüphemiz yoktur. “Bu konuda sana gelen bilgiler gerçeğin ta kendisidir” şeklinde Hûd 11/120’de geçen el-hakk kelimesi, kıssaların gerçek olaylar olduğunun açık bir delilidir. Bu arada Kehf 18/13 ve Kasas 28/3’te yer alan el-hakk kelimeleri de hem kıssaların gerçekliğini hem de anlatılmalarının bir amaca hizmet edeceğini ortaya koymaktadır.

Kıssaların gerçekleşmeme ihtimalinin bulunduğunu iddia edenlerden bazıları, bazı kıssaların “eskilerin masalları” olduğunu söyleyerek, bunların anlatılma gerekçelerini sadece “içerdikleri mesaj”la ilişkilendirmişlerdir. Elbette kıssalarda mesaj verilmesi asıl amaçtır; ancak bunun yaşanmamış olaylardan seçilmesinin de bir anlamı yoktur. Yaşanmamış anlatılar için zaten darb-ı meseller yeterince örnektir. Bunlara ilave olarak, ayrıca kıssaların bir kısmının gerçekleşmediğini söylemek kanaatimizce gerçeği yansıtmamaktadır.

Bu noktada şöyle bir soru akla gelmektedir: Kıssaların gerçekleşmediği acaba neden iddia edilmektedir? Bize göre bunun cevabı şudur: Musa-Bilgin kul, Ashâb-ı Kehf vs. bazı kıssaların anlaşılmasında çeşitli sorunlar yaşanmaktadır. İzahında zorluk bulunan kıssaların anlaşılması yerine, onların mitolojiye terk edilmesi bir tercih olarak seçilmiş olabilir. Oysa mitoloji diye isimlendirilseler de onların asıl kaynağında yine de ilâhî bir bildirimin olmasının önünde hiçbir engel yoktur.

İnsanlık tarihinin en eski dönemlerinden beri yaşanmış olaylar arasından seçilip anlatılan bu kıssaların ilk örnekleri hakkında yeterli bilgi olmadığı için, şimdilerde izahında sorunlar yaşananlar mitolojinin konuları arasına atılmışlardır. Yüce Allah, isim, yer ve zaman bildirmemiş olmasına rağmen, yorumcuların isim vermesi, yer tanımları yapması ve zaman belirlemesi, kıssanın mesajının doğru anlaşılmasının önünü tıkamaktadır. Sonuçta bir çıkar yol olarak bu tür tercihler devreye sokulsa da, mesajın yöresel ve dar kalmasına neden olunmaktadır.

Hâlbuki meselâ Yüce Allah, Musa-Bilgin kul kıssasında “Bilgin kul” için herhangi bir isim zikretmemesine rağmen, insanlar bunu “Hızır” diye tanımlayınca, bu defa “gemiyi yaralamak”, “sebepsiz yere çocuğu öldürmek” gibi eylemler haliyle anlaşılamamaktadır. Hâlbuki “Bilgin kul”un aslında bir melek olduğu ihtimalinden hareket edilerek, meseleler gayet net bir şekilde anlaşılmakta ve kıssalar da mitolojiye terk edilmekten kurtarılabilmektedir; diğer kıssalarda da durum aynıdır.(34)

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Kur’ân kıssaları yaşanmış olayların anlatımıdır; üretilmiş veya uydurulmuş masalların aktarımı değildir.

e) Kur’ân Kıssaları Kıssaların Tamamı Mıdır?

ı. Kur’ân’daki kıssalar bütün peygamberlerin ve geçmiş bütün toplumların hayatlarını içermez. Nisâ’ 4/164 ve Mü’min 40/78’de beyan edildiği üzere, Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi, kıssası anlatılmayan peygamberler de vardır. Risalet tarihi Kur’ân’da adı geçen 25 veya 28 peygamberden ibaret olamaz. Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi çeşitli âyetlerde her ümmet içinde bir uyarıcının veya peygamberin görevlendirildiği beyan edilmektedir.

Nitekim Hz. Peygamber peygamberlerin sayısının 24.000 veya 124.000 olduğunu beyan ederek bu gerçeği dile getirmiştir. Biliyoruz ki peygamberler tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Bu nedenle peygamberlerin sayısı hakkında tam bir rakam vermektense, Hz. Peygamber’in ifadesinde de olduğu gibi “çokluk” anlamı verilerek, sayının çok fazla olduğunu belirtmekle yetinmek gerekir.

ıı. Kıssalar bir grubun veya kişinin hayatının tamamını değil, müminlerin gönüllerini motive edecek kısmını içerecek şekilde anlatılır. Bu husus Hûd 11/120’de açıkça belirtilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34, A‘râf 7/101, Hûd 11/100, Tâhâ 20/99 ve Kasas 28/3’te ise kıssaların anlatılan kısmının, olayın sadece bir bölümü olduğu, bu ümmete örnek olacak kısmının seçildiği ve bu nedenle tamamının anlatılmadığı ifade edilmektedir. Söz konusu âyetlerdeki مِنْ min edatı, anlatılan kısmın sadece bir bölümden oluştuğu anlamını vermektedir. Hz. Mûsâ ve Hz. Yûsuf kıssası en geniş anlatılan örnekler olmasına rağmen, bu iki peygamberin bile hayatlarının tamamı değil, gerekli olan kısımları nakledilmiştir.

ııı. Kur’ân’da yer alan kıssa sahiplerinin Orta Doğu’ya gönderilmiş peygamberlerden seçilmesi de dikkatlerden kaçmamaktadır. Elbette bunun muhtemel bazı gerekçeleri olmalıdır:

- Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin hayatlarında bu son ümmet için yeterli ibretler bulunduğu için sadece bu peygamberlerin kıssaları anlatılmış olabilir.

- Kur’ân’da zikri geçen peygamberler ve halkları, isimlerini ve hayatlarının bir bölümünü Mekke ve Medine toplumunun bildikleri kişiler ve toplumlardır. Bu nedenle ortak kabullerden hareket edilerek daha kısa sürede ve etkin sonuç alınması hedeflenmiş olabilir.

- Dünyanın başka yerlerine gönderilmiş olmasına rağmen, isimleri bilinmeyen peygamberlerden söz edilseydi, bu durumda ilk muhatapların karşı çıkışları ve yalanlamaları artabilirdi. Seçilen örnekler bilinenler olduğu için yalanlamanın da önüne geçilmiş olmaktadır. Elbette daha başka gerekçeler de vardır; ancak bu kadarını hatırlatmakla yetinelim.

f) Kur’ân’da Zikri Geçen Kıssalar

Bilindiği gibi Kur’ân’da pek çok kıssa zikredilmektedir. Hz. Âdem-İblis, melekler, şeytan, cennetten kovulma olayı ile ilgili diyaloglar, Hz. Âdem-eşi, Hâbil-Kâbil olayı ve Kâbe’nin inşası gibi kıssalar ilk dönem insanlık tarihiyle ilgilidir. Tâlût-Câlût, Hz. Dâvûd-Câlût arasındaki mücadele, ayrıca İsrailoğullarının Firavun ile aralarında geçen olaylar, Hz. Mûsâ’nın Firavun ve sihirbazlarıyla mücadelesi, Hz. Mûsâ’nın Hz. Şu‘ayb ile diyalogu, İsrailoğullarının kurban kesme (Bakara) olayı, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Lût’un kavimleriyle olan mücadeleleri ve âkıbetleri, ibret içerikli kıssalardandır.

Bununla birlikte, Eyke ve Medyen halklarının helakleri, Hz. İbrâhim’in babasıyla ve kavmiyle mücadelesi, oğullarıyla diyalogları, Bâbil, Hârût-Mârût ve sihir meselesi, Hz. Süleyman’ın Belkıs ve cinlerle yaşadığı bildirilen hususlar da çok önemli mesajlar vermektedir. Hz. Yakûb ve Hz. Yûsuf’un kıssası, Hz. Lokman’ın oğluna nasihatleri, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, İmrân ailesi, Hz. Meryem, Hz. İsâ’nın doğumu, Havâriler, gök sofrası, Hz. Lokman, Hz. Üzeyir, Zülkarneyn, Ashâb-ı Kehf ve Ebrehe ordusunun helakine ilişkin anlatımlar da Kur’ân’daki belli başlı kıssalar arasında yer alır.

Bazı kıssalar diğerlerine göre uzun, bazıları oldukça vecîz ibarelere sahiptir ve kısadır. Bazı kıssalar da vardır ki, Kur’ân’da birden fazla yerde zikredilmişlerdir. Bunun sebebi, her zikredilen yerde detaya ait farklılıklar üzerinde durmaktır. Ayrıca, içinde bulunduğu konu bütünlüğü açısından, yani siyak ve sibaka uygun mesajlar vermek ve söz konusu mesajı daha farklı boyutlarıyla işleyip muhatabı daha iyi bilgilendirmek de sebepler arasındadır. Kur’ân’da hiçbir kıssa, iki veya daha fazla yerde tamamen aynı içerikte ele alınmamış, aksine aynı kıssanın farklı vurgularla farklı yönleri üzerinde durulmuştur.

2. Kıssaların Anlatılma Gerekçeleri

a) Kıssaların asıl amacı, derin saygı duymak isteyenler için onlardan “ibret almak”tır.(35) Bu konuda diğer gerekçeler müminlere ve sağduyu yani derin kavrayış sahiplerine rehberlik etmek(36) şeklinde belirlenmiştir. Kur’ân’daki örneklerden hareketle söyleyelim ki, azgınların küstahlığından ve hak ettikleri akıbetten dersler çıkarmak, sonuçta isteyenlere saygıyı öğretecek ve korkunç felâketten onları kurtaracaktır. Saygısız toplumların kıssasının anlatılması, saygılı insanlar yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’da zikri geçen kıssaların her geçtiği yerde farklı boyutlarda dersler içerdiği kesindir.

b) Yûsuf 12/111, Hıcr 15/75, 77, Şu‘arâ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190 ve Sâd 38/43’te kıssalarda “ibret, ders, mesaj” bulunduğu belirtilerek, bunun özellikle ulü’l-elbâb için böyle olduğu ifade edilmektedir. “Çekirdeğin özü” anlamındaki lübb kelimesinin çoğulu olan el-elbâb kelimesinin ibretle ilişkilendirilmesi çok manidardır. Çünkü Kur’ân kıssalarından yeterince istifade edebilmek için kıssanın özüyle ilgilenmek, gereksiz ayrıntılara dalmamak ve kabukla sınırlı kalmamak gerekmektedir. Mesaja dayalı okumalar Nâzi‘ât 79/26’da da belirtildiği üzere haşyet denen “derin saygı”yı oluşturacaktır.

c) Kur’ân kıssalarının anlatılmasının ana gayesi, biraz önce de belirttiğimiz gibi bunlardan “ibret alınması”dır. Bu genel amaç ışığında, Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçeleri hakkında özetle şunları söyleyebiliriz:

- Kıssaların asıl amacı, derin saygı duymak isteyenler için onlardan “ibret almak”tır.(37)

- Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmek,(38)

- İnsanların düşünmesini ve tefekkür sahibi olmalarını sağlamak,(39)

- Gerçeği öğretmek, öğüt vermek, geçmişi hatırlatmak ve yaşayanları uyarmak,(40)

- Güçlü-pozitif duygulara, İslam inanç ve ilkelerine yöneltmeye, canı ve malı, hak, hayır ve iyilik uğruna fedâ etmeye yönlendirmek,(41)

- İnananların yüreklerine güven ve huzur, inanmayanların kalplerine ise korku, endişe ve psikolojik ıstırap içeren bir gözdağı vermek,(42)

- Hz. Peygamber’in hak peygamber olduğuna, ona vahiy indirildiğine ve onun vahiy bilgilerini tebliğ ettiğine işaret etmek,(43)

- Gerçeği hatırlatmak,(44)

- Gerçeği fark eden bir bilinç ortaya koymak.

d) Hacc 22/46’da şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar? Böylece akledecekleri bir kalbe, yani işitecekleri bir kulağa sahip olurlar. Bilinmeledir ki gözler kör olmaz, fakat göğüslerdeki kalpler körelir.”

Kâf 50/37’de ise şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz ki bu (helak edilenlerin kıssaları)nda (akleden) bir kalbi olan, yani gerçeği görerek ona kulak verenler için alınacak nice dersler vardır.”

Hâkka 69/12’de dile getirildiği üzere, kıssaların amacı, gerçeği hatırlatmak ve hakikati iyice kavrayan kulakların (beyinlerin) bunu hakkıyla anlamasını sağlamaktır.

İşte bu âyetlerde de beyan edildiği gibi, geçmiş milletlerin, özelikle de helak edilen kavimlerin yurtlarının ziyaret edilmesi insanların bir bilince ulaşmalarını sağlamayı amaçlamakta, “akleden kalb” ve “hakikati iyice belleyen kulaklar” kavramları gündeme getirilmektedir.

e) Yeniden vurgulamak gerekirse, kıssa aktarımı Kur’ân’da takip edilen çok önemli bir anlatım metodudur. Kıssalar insanlık tarihinin bir özeti olduğu için, Kur’ân bütün insanlık tarihini ve birikimini adeta bu son ümmetin önüne sermektedir. Kıssalar insanlık tarihinin hafızasıdır. Anlatılmak üzere seçilen peygamber kıssaları tam bir tebliğ örneği oluşturduğu için, anlaşılması ve uygulanması durumunda muhatapların önü açılmış ve çok kısa zamanda uzun mesafelerin kat edilmesi sağlanmış olacaktır.

Nahl 16/125’te yer aldığı gibi, Yüce Allah’ın yoluna davette el-mev‘ızah denen öğütlerin kullanılması ilâhî bir emirdir. Yûnus 10/57’de beyan edildiğine göre, Kur’ân’ın bir ismi de mev‘ıza’dır. Hûd 11/120’de belirtildiği üzere, kıssaların anlatılma gerekçelerinden birisi de mev‘ızah, yani öğüt vermek olduğuna göre, Kur’ân kıssaları dinin anlatımında çok önemli bir yer tutmalıdır. Öğüt içerikli yapıları gereği Kur’ân kıssaları din tebliğinin vazgeçilmez unsurlarındandır. Kıssalar varken uydurma anlatımlara sırayı getirmemek, sorumluluklarımız arasında öncelikli olarak yer almalıdır.

f) Kur’ân kıssalarında seçilen peygamberlerin hepsinin hayatıyla ilgili aktarılan özellikler her insanın hayatında şu veya bu şekilde aynısı olmasa da benzeri noktalar bulunmaktadır. Hz. Âdem’in İblis’le mücadelesinde kendimizden yansımalar görebilir, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve Hz. Lût’un kıssalarında aile içi sorunlar üzerinden kendimize paylar çıkartırız. Her peygamberin kıssasında bizden bir şeyler bulmaya çalışarak aslında kâmil bir insan olabilmenin kodlarını yakalamış oluruz.

g) Kur’ân kıssalarının anlatılmasının çok önemli bir başka gerekçesinin ise bu son ümmetin fertlerine şu mesajı vermek olduğu kanaatindeyiz: Yüce Allah bize kimin izini sürdürmemiz gerektiğini öğretmekte, olumlu mesajları hayatımıza taşımamızı, olumsuz olanlarından ise uzak durmamızı öğütlemektedir. Bir anlamda inancımızın, söylemlerimizin ve eylemlerimizin kimlere benzediğine karar vermemiz bildirilmektedir. Mü’minûn 23/24’te belirtildiği üzere Hz. Nûh’a kâfir kavminin dediği “Bunu önceki atalarımızda işitmedik” sözünü Kasas 28/36’da dile getirildiği gibi onun izinden giden Firavun’un adamları Hz. Mûsâ’ya söylemişlerdi.

h) Bu iki olumsuz çıkışı kendilerine rehber edinen Mekkeli müşrikler de bunların izinden gitmişler ve aynı suçalamayı Hz. Peygamber’e yönlendirmişlerdi. Konuyla ilgili olarak Sâd 38/7’de müşriklerin şöyle dedikleri hatırlatılmaktadır: “Son dinde (yaşayan son inançların hiç birisinde) bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan (ortalığı karıştırmaktan) başka bir şey değildir.”

İşte kıssalar bizlere seslenmekte, düşüncemizin, inancımızın, söylemlerimizin ve eylemlerimizin kime benzediğini, dahası kimin değirmenine su taşıdığımızı iyi bilerek yolumuzu ve sözümüzü doğru olarak şekillendirmek durumunda olduğumuzu bizlere öğretmektedir. Yolunu peygamberlerin yolu olarak belirleyen ve onlara iman edip tâbi olan müminler gibi yaşayabilen yiğitlerden olabilme duasındayız.

Kur’ân’daki kıssalarla ilgili bu bilgileri verdikten sonra, şimdi de “en güzel kıssa” olarak tanıtılan Hz. Yûsuf’un kıssasıyla ilgili âyetlerin izahına geçmek istiyoruz. Yahudiler kendi ellerinde bulunan kitaptaki kıssalarla Müslümanlara karşı övününce, Yüce Allah en güzeli kıssayı anlatacağını beyan ederek Müslümanların isteğini yerine getirmiştir.(45)

1. نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ اَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْاٰنَ “Biz sana bu Kur’an’ı vahyetmekle (eskilere dair) haberleri sana en güzel (en doğru) şekilde anlatıyoruz.” Yüce Allah kıssaların en güzelini Hz. Peygamber’e anlatmakta olduğunu beyan ederek, bu sûrede ele aldığı Hz. Yûsuf kıssasının en güzel kıssa olduğunu ifade etmiş olmaktadır. Başından sonuna kadar bir peygamberin çocukluğundan hareketle ilerleyen dönemine kadar son ümmete gerekli olan ibret ve ders içerikli bütün mesajlar bir kronoloji dâhilinde ele alınmakta, böylece “kıssaların en güzeli” olarak bu sûrede ele alınan kıssa sunulmaktadır.(46)

Âyette yer alan بِمَآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْاٰنَ “Bu Kur’ân’ın sana vahyedilmesi sayesinde” meâlindeki cümleden anlaşıldığına göre, “en güzel kıssa anlatımı”nın Kur’ân’da yer aldığı, başta Hz. Yûsuf kıssası olmak üzere bütün Kur’ân kıssalarının en güzel şekilde anlatıldığı beyan edilmiş olmaktadır.

Âyetteki اَحْسَن الْقَصَصِ ahsenü’l-kasas tamlaması “kıssaların en güzeli” manasına gelmekte, ancak baştaki نَقُصُّ nekussu fiiliyle ilişkili yani bu fiilin mef‘ûlü mutlak’ı olduğu için de ele alınan kıssaların en güzel şekilde anlatıldığı bildirilmiş olmaktadır. Ayrıca نَقُصُّ nekussu fiilinde “izini sürmek, takip etmek” manası da bulunduğu için kıssaların ibret ve ders içerikli sunumlar olduğu ortaya konulmaktadır.

Kur’ân bütünüyle hidayet kaynağıdır; ele aldığı her konuyu en güzel şekilde işlemekte ve muhatapların dikkatini en yüksek düzeyde çekmeyi hedeflemektedir. Buradan bakılınca yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki maksadın Kur’ân’ın bir meseleyi anlatmadaki en güzel üslubu takip ettiğini hatırlattığı görülmektedir. Zümer 39/23’e göre sözün güzeli Rabbimizin indirdiğidir; yani vahiydir; yani Kur’ân’dır; çünkü Kur’ân en Güzel’in sözüdür. Mesele “Kur’ân’ın vahyedilmesi”yle ilişkilendirildiği için mesajı Hz. Yûsuf kıssasından kareketle kıssalar özelinden bütün Kur’ân mesajına yaygınlaştırmamız çok daha doğru bir okuma biçimidir.

2. وَاِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِه۪ لَمِنَ الْغَافِل۪ينَ “Elbette sen bu (vahiy)den önce habersizlerdendin.” Bu ifadeler Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’in risalet öncesi dönemde bu tür bilgilere sahip olmadığının açık göstergelerindendir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in daha önce bu konuda bilgi sahibi olmadığını beyan etmektedir.

Burada sözü edilen “gafillik”, din adına hak ve hakikati bilmemek veya onu reddetmek manasına gelmemektedir. Âyette geçen “gafiller”den maksat bu konuda doğru bilgi sahibi olmayanlar, kıssaların içeriklerini bilmeyenler demektir. Bu arada sözü edilen gafilliğin herkesi içermediği, ele alınan kıssayı bilenlerin de olabileceği ifade edilmek istenmektedir. Çünkü “gafillerdensin” demek, gafil olmayanlar, yani yaşandığı zaman itibariyle elbette kıssayı bilenler vardır demektir.

Kıssaların gayb haberlerinden olduğu ve muhatapların onları bilememesiyle ilgili olarak Hûd 11/49’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) İşte bunlar sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir. Bundan önce onları ne sen biliyordun ne de kavmin. O halde sabret. Muhakkak ki akıbet (mutlu son, yani cennet) duyarlı davrananlarındır.”

Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, kıssalarla ilgili gayb göndermesi “mutlak gayb” değil, “mukayyet” yani belirli kişiler ve dönemlerle ilgili gaybdır. Durum böyle olunca, söz konusu kıssaların yaşandığı dönemlerde veya yakın zamanlardaki insanların bir kısmı elbette ilgili olaylardan haberdardı. Sonraki dönemlerde bilgiler sağlıklı aktarılmadığı ve büyük oranda kaybolduğu için bunları bilmeyenler, bu bilgilerden gafil olanlar, yani habersiz olanlar denmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dikkat çekilen husus budur. Yûsuf sûresinin 102. âyetinde de dile getirildiği gibi, Hz. Peygamber’in Hz. Yûsuf’un kıssasını bilmediği, çünkü bunun da gayb haberlerinden olduğu bu şekilde ortaya konulmaktadır.

b) Hz. Yûsuf’un Gördüğü Rüya ve Yorumu

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un gördüğü Güneş, Ay ve 11 gezegenin onun için secde ettiği rüyasını kardeşlerine anlatmamasıyla ilgili olarak babası Hz. Yakup’un uyarısını, ardından bu rüyanın te’vilini nasıl yaptığını dile getirmektedir. Bu doğrultuda Yüce Allah’ın onu peygamber olarak seçeceği, olayların yorumunu ona öğreteceği, Hz. İbrâhim ve Hz. İshâk gibi ona da nimetini tamamlayacağı, çünkü Yüce Allah’ın her şeyi bilen ve hikmetli iş yapan kudret olduğunu söylediği bildirilmektedir.

ı. Güneş, Ay ve 11 Gezegenin Secdesi

اِذْ قَالَ يُوسُفُ لِاَب۪يهِ يَآ اَبَتِ اِنّ۪ي رَاَيْتُ اَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَاَيْتُهُمْ ل۪ي سَاجِد۪ينَ “Hani Yusuf, babasına (Yakup’a) şöyle demişti: Ey Babacığım! Şüphesiz ki ben (rüyamda) on bir gezegeni, Güneş’i ve Ay’ı gördüm; onları benim için secde ederlerken gördüm.”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يُوسُف yûsufu kelimesi “Yûsuf”; لِاَب۪يهِ li ebîhi ifadesi “onun kendi babasına”; يَآ اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey babacığım”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَاَيْتُ raeytü fiili “gördüm”; اَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا ehade ‘aşere kevkeben ifadesi “on bir gezegen”; وَالشَّمْسَ ve’ş-şemse sözcüğü “ve Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera kelimesi “ve Ay’ı”;رَاَيْتُهُمْ raeytühum fiili “onları gördüm”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; سَاجِد۪ين sâcidîne sözcüğü ise “secde edenler olarak” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüya ve bunu babası Hz. Yakup’a anlatması gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَ يُوسُفُ لِاَب۪يهِ يَآ اَبَتِ اِنّ۪ي رَاَيْتُ اَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “Hani Yusuf, babasına (Yakup’a) şöyle demişti: Ey Babacığım! Şüphesiz ki ben (rüyamda) on bir gezegeni, Güneş’i ve Ay’ı gördüm.” Yüce Allah bu cümle ile Hz. Yûsuf’un kıssasını başlatmakta ve sûrenin yedinci âyetinde de belirtildiği gibi “Yûsuf ve kardeşlerinin kıssasında sorup öğrenmek isteyenler için nice âyetler bulunduğu”nu beyan ederek ibret levhalarını sunmaya başlamaktadır.

a) Hz. Yûsuf daha çocuk yaşındayken gördüğü rüyayı anlatmaktadır. Burada her ne kadar ru’yâ kelimesi geçmemiş olsa da bir sonraki âyette söz konusu kelime yer aldığı için âyette anlatılanların bir rüya olduğunu söylemek durumundayız. Hz. Yûsuf babası Hz. Yakup’a seslenirken يَآ اَبَتِ yâ ebeti yani “ey babacığım” diyerek hitabındaki nezaheti ve nezaketi ortaya koymuş olmaktadır. Onun bu ifadesi tıpkı Hz. İbrâhim’in üstelik de müşrik olan babası Âzer’e hitabında da görülmekte, peygamber ailesinde aile fertleri arasındaki hitaplarda ne kadar dikkatli ve sahiplenici bir üslubun takınıldığı görülmektedir.

b) Hz. Yûsuf rüyasında gördüklerini babasına aktarırken 11 gezegen, Güneş ve Ay’dan söz etmiştir. Burada sözü edilen كَوْكَب kevkeb kelimesi parlak bir ışık yansıtıcısı olarak “gezegen” manasına gelmektedir. Katâde’nin de isabetle vuguladığı gibi onun gördüğü rüyadaki bu 11 gezegenin aslında “onun kardeşleri” olduğu, dolayısıyla maksadı kardeşleriyle ilişkilendirmek gerektiği Yûsuf sûresinin 100. âyetinden açıkça anlaşılmaktadır. Demek ki Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin sayısı 11 idi. Bu arada Hz. Yûsuf الشَّمْس eş-şems “Güneş” ve الْقَمَر el-kamer “Ay”dan da söz etmektedir ki yine 99-100. âyetten delil alarak bunlardan maksadın da Hz. Yûsuf’un babası ve annesi olduğu söylenebilir.(47)

2. رَاَيْتُهُمْ ل۪ي سَاجِد۪ينَ “Onları benim için secde ederlerken gördüm.” Hz. Yûsuf rüyasından gördüğü 11 gezegen ile Güneş ve Ay’ın kendisi için secde ettiğini ifade etmiştir. Burada sözü edilen “secde” elbette bilinen manada herhangi bir eylemi değil, mecazi manada mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde bir boyun büküşü ifade etse gerektir. Dahası, bu secde ayetteki ل۪ي lî “benim için” ifadesi gereği Hz. Yûsuf’a değil, tıpkı meleklerin Hz. Âdem için yaptıkları secde gibi bu da Hz. Yûsuf sebebiyle Yüce Allah’a yapılan bir secde olarak yorumlanmalıdır. Sûrenin 100. âyetindeki secde ifadesi de bunu desteklemektedir. Hz. Yûsuf’un rüyasında gördüğü secde “boyun bükmek, saygıyla eğilmek” manasına gelmektedir.

Âyette geçen هُمْ hum zamiri de elbette dikkat çekmektedir. Maksadın 11 gezegen ve Güneş ile Ay olmasının yanında Yûsuf 12/100. âyette de dile getirileceği üzere Hz. Yûsuf’un 11 kardeşi, annesi ve babasıyla ilgili oluşuna gönderme yepılıyor demektir. Ayetlerin birbirini açıklaması metodu gereği bu türden ayetler arasındaki ilişkiyi görmek bir zorunluluktur.

Bu arada çok önemli bir hususa daha işaret etmek gerekmektedir: “Hum zamiri sadece insanlar veya akıllı varlıklar için kullanılır” şeklindeki bilgi bu âyete aykırıdır. Çünkü bu ayette söz konusu gezegenler, Güneş ve Ay için hum zamirinin kullanılması bu yaklaşımımızı desteklemektedir.

ıı. Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’a Uyarısı

قَالَ يَا بُنَيَّ لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلٰىٓ اِخْوَتِكَ فَيَك۪يدُوا لَكَ كَيْدًا اِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “(Babası ona) ‘Ey yavrucuğum! Rüyanı kardeşlerine anlatma; sonra sana bir tuzak kurarlar! Şüphesiz ki şeytan, insana apaçık bir düşmandır.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا بُنَيَّ yâ büneyye hitabı “ey yavrucuğum”; لَا تَقْصُصْ lâ taksus emri “anlatma”; رُءْيَاكَ ru’yâke tamlaması “senin (gördüğün) rüyanı”; عَلٰىٓ اِخْوَتِكَ ‘alâ ıhvetike ifadesi “senin kardeşlerine”;فَيَك۪يدُوا fe yekîdû fiili “yoksa tuzak kurarlar”; لَكَ leke ifadesi “sana”;كَيْدًا keyden kelimesi “tuzak”; اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne kelimesi “muhakkak ki şeytan”; لِلْاِنْسَانِ li’l-insâni ifadesi “insan için”; عَدُوٌّ مُب۪ينٌ ‘adüvvun mübînun tamlaması ise “apaçık düşman(dır)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’a yaptığı uyarı ve şeytanın düşmanlığına dikkat çekişi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا بُنَيَّ لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلٰىٓ اِخْوَتِكَ فَيَك۪يدُوا لَكَ كَيْدًا “(Babası ona) ‘Ey yavrucuğum! Rüyanı kardeşlerine anlatma; sonra sana bir tuzak kurarlar!” Yüce Allah, Hz. Yakup’un oğluna yaptığı nasihati hatırlatmakta, kendisine anlattığı rüyasını kardeşlerine özellikle anlatmamasını tembihlediğini beyan etmektedir.

a) Hz. Yûsuf’un bir önceki âyette geçen يَآ اَبَتِ yâ ebeti “ey babacığım” şeklindeki nazik hitabına karşılık, babası Hz. Ya’kûb da ona يَا بُنَيَّ yâ büneyye “ey yavrucuğum” diye seslenerek nezaketi aynen devam ettiren bir üslup takınmış ve şefkat içerikli bir hitapla seslenmeyi tercih etmiştir. Demek ki konuşmalarda karşı tarafı rencide edecek bir tavır sergilenmemeli, küçük-büyük ayırımı yapmadan olabildiğince nazik bir konuşma üslubu kullanmaya dikkat edilmelidir.

b) لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلٰىٓ اِخْوَتِكَ “Rüyanı sakın kardeşlerine anlatma!” Hz. Yakup’un isteği, Hz. Yûsuf’un gördüğü rüyayı veya bundan sonra göreceklerini kardeşlerine anlatmamasıdır.(48) Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin sayısı önceki ve 100. âyetteki ifadelerden anlaşıldığına göre 11 tanedir. Kur’ân onların hiç birinin ismini vermediği için, biz de bu konuda herhangi bir isim naklinde bulunmayacağız. Sadece yaygın olarak bilindiği için en küçük kardeşin adının Bünyamin olduğunu beyanla yetineceğiz.(49)

Rüyalar üç türlüdür. Biri kişinin kendisine telkın ettiğidir; diğeri şeytan kaynaklıdır. Üçüncüsü ise sâlih olan rüyalardır.(50) Hz. Peygamber’in de rüyaları peygamberlikle ilgili 46 parçadan birisi olarak tanıttığı bilgisi kaynaklarda yer almaktadır.(51) Peygamberler için rüyalar sonrasında vahiy ile desteklenen bir bilgi kaynağı olsa da diğer insanlar için sadece hayır ve istikamet yönünde yorumlanması gereken görüntülerdir. Normal insanlar için rüyalar doğrudan bir bilgi kaynağı değildir. Nitekim Hz. Peygamber’e nispet edilen bir başka rivayette de “Peygamberlik bitti; ancak müjdeleyici bilgiler kaldı”(52) buyrularak konunun rüya boyutuna dikkat çekilmektedir. Rüyalar konusunda çeşitli bilgiler pek çok eserde yer almaktadır.(53)

c) فَيَك۪يدُوا لَكَ كَيْدًا “Sonra sana bir tuzak kurarlar!” Hz. Yakup, oğlu Hz. Yûsuf’a nasihat ederken rüyasını kardeşlerine anlatmaması gerektiği üzerinden uyarıda bulunmuş ve gerekçesini de “tuzak kurmaları” şeklinde belirlemiştir. Anlaşılıyor ki o dönemde insanlar bu veya benzer rüyalardan çeşitli sonuçlar çıkarabiliyor ve belki de yerli yersiz birtakım davranışlar sergileyebiliyorlardı. İşte Hz. Yakup da kıskançlık nedeniyle çocuklarının benzer bir faaliyete girişebileceklerinden endişelenmiş ve Yûsuf’a karşı diğer kardeşlerinin çeşitli tuzaklar kurabilecekleri uyarısında bulunmuştu.

2. اِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Şüphesiz ki şeytan, insana apaçık bir düşmandır.’ demişti.” Burada geçen الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesi bilinen anlamda “şeytan” olabileceği gibi insanda kötülük kaynağı duyguların kaynağı “nefs” de olabilir. Biz ilk yaklaşımı esas alarak yorumlarımızı yapmaya çalışacağız.

Hz. Yakup yaptığı uyarıda kardeşlerinin Hz. Yusuf’a kurabilecekleri tuzağın kaynağını belirlemiş ve şeytanın insanlar için apaçık düşman olduğunu belirtmişti. Burada bir baba şefkati gözlemlenebileceği gibi kötülüklerin kaynağında şeytanın bulunduğu gerçeği de söz konusu olabilir.

Yâsîn 36/60’ta da zikredildiği üzere, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(54) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(55) Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti insanın icabeti bulunduğu için, Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Tâhâ 20/117’de geçtiği üzere, şeytan ilk insanlar bağlamında Hz. Âdem ve eşi için düşman olarak tanıtılmıştır. Ayrıca Fâtır 35/6’da şeytanın insanlar için düşman olduğu ve mutlak sûrette düşman edinilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bir peygamber olarak, hatta bir peygamberin oğlu, bir peygamberin de torunu olan Hz. Yakup şeytan-insan ilişkisinde sözünü ettiğimiz bütün bu hususları elbetteki çok iyi biliyordu.

İşte bu duyarlılık çerçevesinde bir taraftan çocuklarının bir hataya düşmemeleri için tedbir almıştı; diğer taraftan da küçük oğlu Hz. Yûsuf’un da şeytanla ilgili doğru bir bilgiye sahip olmasını sağlamaya çalışmıştı.

ııı. Rüyanın Yorumu

وَكَذٰلِكَ يَجْتَب۪يكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلٰىٓ اٰلِ يَعْقُوبَ كَمَآ اَتَمَّهَا عَلٰىٓ اَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ اِنَّ رَبَّكَ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “İşte böylece Rabbin seni seçecek; sana (rüyada gördüğün) olayların yorumunun bir kısmını öğretecek ve daha önceki iki atan (ataların) İbrahim ve İshak’a nimetini tamamladığı gibi sana ve Yakup ailesine de nimetini tamamlayacaktır. Şüphesiz ki Rabbin ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”;يَجْتَب۪يكَ yectebîke fiili “seni seçecek”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; وَيُعَلِّمُكَ ve yu‘allimuke fiili “ve sana öğretecek”;مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ min te’vîli’l-ehâdîsi tamlaması “olayların yorumunun bir kısmını”; وَيُتِمُّ ve yütimmu fiili “ve tamamlayacak”; نِعْمَتَهُ nı‘metehû tamlaması “O’nun nimetini”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”;وَعَلٰىٓ اٰلِ يَعْقُوبَ ve ‘alâ âli ya‘kube ifadesi “ve Yakup ailesine”;كَمَآ اَتَمَّهَا kemâ etemmehâ ifadesi “onu tamamladığı gibi”; عَلٰىٓ اَبَوَيْكَ ‘alâ ebeveyke tamlaması “senin iki atana, iki babana”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhîme kelimesi “İbrahim’e”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshak’a”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; حَك۪يم hakîmun sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’a yönelik birtakım hatırlatmaları ve nimetin tamamlanması yönündeki beklentisi gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ يَجْتَب۪يكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “İşte böylece Rabbin seni seçecek; sana (rüyada gördüğün) olayların yorumunun bir kısmını öğretecektir.” Yüce Allah burada Hz. Yakup’un oğluna verdiği çok önemli iki bilgiye dikkat çekmektedir. Hz. Yakub’un verdiği bu bilgiler vahiy ile öğrendikleridir; çünkü kullanılan ifadeler ihtimal değil, kesinlik içermektedir.

a) يَجْتَب۪يكَ رَبُّكَ “Rabbin seni seçecek.” Hz. Yakup’un dile getirdiği husus, Hz. Yûsuf’un ileride peygamberlikle görevlendirileceğidir. Çünkü âyette geçen يَجْتَب۪ي yectebî fiili genelde “seçmek”, özelde ise Râzî’nin de dediği gibi Şûrâ 42/13’te de olduğu gibi “peygamber olarak görevlendirmek” manasına gelmektedir. Bu konuda benzer âyetlerde de aynı mesaj verilmektedir.(56) Bazılarına göre ise maksat onu güzel yaratmasıdır.(57) İşte Hz. Yakup da bir peygamber olduğu için kendisine bu konuda vahiy aracılığıyla bir bilgi verilmiş ve o da buna dayanarak oğlunun peygamber olacağını dolaylı olarak kendisine iletmiştir.

b) وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “Sana (rüyada gördüğün) olayların yorumunun bir kısmını öğretecektir.” Burada dile getirilen husus bağlam gereği görülen rüyaların yorumunun öğretilmesi olsa da,(58) maksadı daha geniş bir şekilde okuyarak olayların arka planının öğretilmesi, yaşananların gerçek mahiyetlerini anlayıp kavrama şeklinde de anlayabiliriz. Demek ki peygamberleri bilgilendiren Yüce Allah’tır ve peygamberlerini gerekli olan her türlü bilgi ile donanımlı hale getirmiştir.

Kur’ân’da 17 kez(59) geçen te’vîl kelimesi “varıp duracak yer, yorum, arkaplan, bir şeyi dönmesi gereken yere yani aslına döndürmek” gibi anlamlara gelmektedir. Burada geçen تَاْو۪يل الْاَحَاد۪يثِ te’vîlü’l-ehâdîs tamlaması “olayların yorumu”, “rüyaların yorumu”, “olayların iç yüzü” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da beş kez(60) geçen الْاَحَاد۪يث el-ehâdîs/ehâdîs kelimesi hem “sözler” hem de “olaylar” manasına gelmektedir. Hâdis ve hâdise kelimeleri de aynı kökten gelmekte ve iki anlamı da içermektedir.

Âyette geçen تَاْو۪يل te’vîl kelimesi gereği rüyalar “tasdik” edilmeyip “te’vil ve tabir” edilirler. Bu nedenle, Hz. Yakup Yüce Allah’ın Hz. Yûsuf’a olayların yorumlarından bir bölümünü öğreteceğini haber vermektedir. Yûsuf 12/21’de de geçtiği üzere, tamlamanın başındaki مِنْ min edatı her şeyin değil, bir kısmının öğretileceği manasını cümleye katmaktadır. Çünkü her konuda tam ve mükemmel bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.

Âyetteki ifadeden anlaşıldığına göre, demek ki bir “olaylar” vardır bir de “olayların arka planındaki hedefler ve gerçekler” vardır. Hz. Yûsuf Mısır’ın bir ferdi idi; Hz. Muhammed ise Mekke’nin. Hz. Yûsuf için nasıl bir plan devreye sokulmuşsa Hz. Peygamber için de benzer planlar elbette ilahi irade tarafından devreye sokulacaktır. Bu bağlamda Hz. Yûsuf örnekliği son derece ders verici ve ufuk açıcı bir mahiyet arz etmektedir.

2. وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلٰىٓ اٰلِ يَعْقُوبَ كَمَآ اَتَمَّهَا عَلٰىٓ اَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ “Daha önceki iki atan (ataların) İbrahim ve İshak’a nimetini tamamladığı gibi sana ve Yakup ailesine de nimetini tamamlayacaktır.” Hz. Yakup oğlunu bilgilendirmeye devam etmiş ve iki atası olan Hz. İbrâhim ve Hz. İshâk’a olduğu gibi kendisine ve Yakup ailesine de nimetini tamamlayacağını müjdelemiştir.

Burada sözü edilen “nimet”ten kasıt, “peygamberlik, islam” olmalıdır.(61) Çünkü anlaşılan o ki Hz. İbrahim’in oğlu Hz. İshâk ve onun oğlu Hz. Yakup birer peygamber oldukları için Hz. Yûsuf’a da aynı nimet verilecektir ki o da peygamberliktir. Buradan hareketle, o aileden, yani Hz. Yakup’un neslinden artık peygamber gelmeyeceği de bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır. Hz. İbrâhim’in oğlu Hz. İsmâil soyundan Hz. Peygamber risaletle görevlendirileceği için, âyette Yakup ailesine, yani Hz. İshâk soyuna değinilmiş olmaktadır. Ayrıca Hz. İbrâhim’e oğlu Hz. İsmail’in kurban edilme girişiminde kurbanlık ihsanı, ateşe atılma girişiminden kurtarılması, onu dost edinmesi de burada hatırlatılanlar arasında sayılabilir.(62)

3. اِنَّ رَبَّكَ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde de ifade edilmektedir.(63) Hz. Yakup oğluna olan hitabında Yüce Allah’ın onun da Rabbi olduğunu beyan ederek bilinçlenmesini sağlamak istemiştir. Önceki âyette dile getirildği üzere, “şeytanın apaçık düşmanlığı”na karşılık, Yüce Allah’ın da her şeyi hakkıya bildiği ve her hükmünde hikmetler sahibi olduğu vurgulanmış olmaktadır.

Kur’ân’da âyet sonlarıyla âyet içeriklerinin mutlak anlamda mana ilişkisi vardır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudr. عَل۪يم ‘alîm sıfatı Yüce Allah’ın hem her şeyi, bu çerçevede kardeşlerinin kurabileceği tuzakları, hem de kime peygamberlik vereceğini gayet iyi bildiğini göstermektedir. حَك۪يم hakîm sıfatı ise verdiği hükümlerde hikmet sahibi oluşunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah her şeyi vasıtasız bir şekilde tastamam bilir ve verdiği her bir kararında da mutlak isabet eder. Bağlama uygun olarak düşünürsek, buradaki bilmeyi olayların arka planıyla, hükmü de sonuçtaki hükümle ilişkilendirmemiz mümkündür.

Ayetteki mesaj vesilesiyle bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir: İslam âlimleri “akıl”, “vahiy” ve “duyu-ları” (bilim) bilgi kaynakları olarak kabul ederken “rüya”, “ilham”, “keşif” vb. kişisel tecrübeleri bilgi kaynağı olarak kabul etmezler. Burada rüya tabirinin hükmü ve kimlerin tabir yapabileceği, sonrası kişinin yapması gerekenler ile ilgili farklı anlayışlar devreye girmektedir.

Esasında peygamberlerin rüyaları bile ilgili konuda vahiy gelirse geçerli olmaktaydı. İşte Hz. Yusuf örnekliğinde de Yüce Allah ona gördüğü rüyanın yorumunu kendisinin öğreteceğini bildirmektedir ki bu durum görülen rüyanın Allah tarafından vahiy ile muhatap olan peygambere açıklanmasıdır; bir anlamda rüyanın dışında bir vahiy ile kendisine bildirilmesidir.

Mesele rüyada görülenden ibaret bırakılmamış, ayrıca vahiyle desteklenerek bir öğretime tabi tutulmak söz konusu edilmiştir. Nitekim Hz. İbrahim’in gördüğü “oğlunu kurban etme” şeklindeki rüyayı uygulamaya koyma teşebbüsüne de Yüce Allah müdahale etmiş ve onu oğlunu kesmekten (onu kurban etmekten) menetmiştir. Demek ki “rüya ile vahiy alma konusu” sadece rüyada görülenden ibaret değildir; aksine o rüyanın içeriğine dair melekle gönderilen ilahi hatırlatma yani vahiy de muhtemelen söz konusuydu.

Bütün bu gerçeklere rağmen rüyasında Hz. Peygamber’den talimat alanlar (!), hatta rüyasında Yüce Allah’ı gördüğünü (!) iddia eden şaşkınlar da maalesef bulunmaktadır. Meselenin peygamber boyutu ortadayken insanların rüyalarıyla amel etmeleri, başka insanlara yönelik davranış istikameti çizmeleri asla ve asla kabul edilemez. Rüyalar gündüz yaşananların bilinçaltındaki tezahürleridir. Bunun ötesinde herhangi bir bağlayıcılıkları kesinlikle söz konusu değildir. Artık insanoğlu rüyalardan değil, apaçık vahiy olan Kur’an’dan bilgi edinmeli ve onun uygulayıcısı olan Hz. Peygamber’den örnek alarak dini hayatı yaşamalı, başka hezeyanlara hiçbir şekilde itibar etmemelidir.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1. 2 - Semerkandî, age., II, 184.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1
• 3 - Zemahşerî, age., II, 278, 315. 4 - Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 80; Râzî, age., XVII, 3. 5 - Taberî, age., XI, 80; XIII, 92; Râzî, age., XVII, 3.
• 6 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 7 - Taberî, age., XII, 149.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 8 - Nahl 16/89.
  • Nahl 16/89
• 9 - Zemahşerî, age., II, 423.
• 10 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 11 - Semerkandî, age., II, 184; Taberî, age., XII, 149; Zemahşerî, age., II, 423.
• 12 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Osman Eyüpoğlu, “Günümüze Bakan Yönleriyle Peygamber Kıssaları”, XI. Kur’an Sempozyumu -Kur’an ve Risâlet-, Fecr Yay., Ankara 2009, 103-120; Mustafa Kara, “Kur’ân Kıssalarında Konu ve Kapsam Merkezli Bir Analiz”, İslâmi İlimler Dergisi, yıl: IX, cilt: IX, sayı: 1, ss. 91-94; Mustafa Kara, “Kur’ân Kıssalarının Anlaşılması”, Günümüz Tefsir Problemleri, ed. Ali Karataş ve Yunus Emre Gördük, Bilimsel Araştırma Yay., Ankara 2018, s. 209.
• 13 - Hıcr 15/75, 77; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 14 - Konuyla ilgili geniş bilgiler için bk. Mustafa Kara, “Kur’ân Kıssalarında Konu ve Kapsam Merkezli Bir Analiz”, İslâmi İlimler Dergisi, yıl: IX, cilt: IX, sayı: 1, ss. 91-94. 15 - Ebu’l-Kâsım Huseyin b. Muhammed Râğıb el-İsfehânî, Müfradâtü Elfâzı’l-Kur’ân, Dâru’ş-Şâmiyye, Beyrut 2011, s. 671. 16 - Ebu’l-Fadl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, Dar Sâder, Beyrut 2000, V, 3651. 17 - Yûsuf 12/3. 18 - Takıyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed İbn Teymiyye, Mecmû‘u Fetâvâ, Dâru’l-‘Arabiyye, Beyrut 1398, XVII, 18-19. 19 - Ebû ‘Abdillah Zeynüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. ‘Abdilkadr er-Râzî, Muhtâru’s-Sıhâh, Matbaatü’l-Amireti’ş-Şarkıyye, Dımaşk 1315H, I, 225. Benzer bir görüş için ayrıca bk. Ebu'l-‘Abbâs Ahmed b. Muhammed b. ‘Ali el-Hamevî el-Feyyûmî, el-Misbahu'l-Münîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr li’r-Rafi‘î, Matbaatü’l-Meymeniyye, Kahire 1895, II, 505-506.
  • Hicr 15/75 Hicr 15/77 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Yûsuf 12/3
• 20 - Kasas 28/25. 21 - Nisâ’ 4/164; Nahl 16/118; Mü’min 40/78. 22 - En‘âm 6/57; Neml 27/76. 23 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/35. 24 - Nisâ’ 4/164; Mü’min 40/78. 25 - A‘râf 7/7. 26 - A‘râf 7/101; Hûd 11/100; 120; Yûsuf 12/3; Kehf 18/13; Tâhâ 20/99. 27 - A‘râf 7/176. 28 - Yûsuf 12/5. 29 - Âl-i İmrân 3/62; A‘râf 7/167; Yûsuf 12/3, 111; Kasas 28/25. 30 - Eğer bu kıssaların yaşanmamış olma ihtimali varsa, yaşanmamış şey bâtıldır, asılsızdır; “Kur’ân’a önünden de arkasından da bâtıl şeyler yaraşmaz.” Bu âyet için bk. Fussılet 41/42. 31 - Geniş bilgi için bk. Mustafa Kara, Güncel Değeri Açısından Kur’ân Kıssaları, Samsun, 2011, ss. 45-59; Sadık Kılıç, Tarih Felsefesi Açısından Kur’ân Kıssaları, I. Kur’ân Sempozyumu, Bilgi Vakfı, s. 89. 32 - İdris Şengül, Kur’ân Mesajını Ulaştırmada Kıssaların Önemi, I. Kur’ân Sempozyumu, Bilgi Vakfı, s. 135.
  • Kasas 28/25 Nisâ 4/164 Nahl 16/118 Mü'min 40/78 En‘âm 6/57 Neml 27/76 En‘âm 6/130 A‘râf 7/35 Nisâ 4/164 Mü'min 40/78 A‘râf 7/7 A‘râf 7/101 Hûd 11/100 Yûsuf 12/3 Kehf 18/13 Tâhâ 20/99 A‘râf 7/176 Yûsuf 12/5 Âl-i İmrân 3/62 A‘râf 7/167 Yûsuf 12/3 Yûsuf 12/111 Kasas 28/25 Fussilet 41/42
• 33 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, ss. 1-4.
• 34 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası, ss. 1-4.
• 35 - Hûd 11/103; Yûsuf 12/7, 111; Nâzi‘ât 79/26; Sâd 38/43. 36 - Hûd 11/120.
  • Hûd 11/103 Yûsuf 12/7 Yûsuf 12/111 Nâzi‘ât 79/26 Sâd 38/43 Hûd 11/120
• 37 - Hûd 11/103; Yûsuf 12/7, 111; Nâzi‘ât 79/26; Sâd 38/43. 38 - En‘âm 6/33; Yûnus 10/94; Hûd 11/12; 120; Hıcr 15/97; Tâhâ 20/1-9; Şu‘arâ 26/3-4; Kasas 28/3-6; Kalem 68/48-49; Nûh 71/1-28. 39 - A‘râf 7/176. 40 - Hûd 11/120. 41 - A‘râf 7/11-27; Yûnus 10/75-83; Fussılet 41/15-16; Şu‘arâ’ 26/69-104. 42 - Hûd 11/84-95; Mü’min 40/51-52; Kamer 54/9-32; Hâkka 69/1-8. 43 - Nisâ’ 4/163-166; Şûrâ 42/13; Müzzemmil 73/15-16. 44 - Tâhâ 20/99.
  • Hûd 11/103 Yûsuf 12/7 Yûsuf 12/111 Nâzi‘ât 79/26 Sâd 38/43 En‘âm 6/33 Yûnus 10/94 Hûd 11/12 Hicr 15/97 Tâhâ 20/9 Şu‘arâ 26/4 Kasas 28/6 Kalem 68/49 Nûh 71/28 A‘râf 7/176 Hûd 11/120 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Fussilet 41/16 Şu‘arâ 26/104 Hûd 11/95 Mü'min 40/52 Kamer 54/32 Hâkka 69/8 Nisâ 4/166 Şûrâ 42/13 Müzzemmil 73/16 Tâhâ 20/99
• 45 - Semerkandî, age., II, 184-185. 46 - Zemahşerî, age., II, 423.
• 47 - Semerkandî, age., II, 185; Taberî, age., XII, 151-152; Zemahşerî, age., II, 426.
• 48 - Semerkandî, age., II, 185. 49 - Semerkandî, age., II, 187; Zemahşerî, age., II, 428. 50 - Müslim, Rü’yâ, 6. 51 - Buhârî, Ta‘bîr, 2, 4, 10, 26; Müslim, Rüya, 6, 7, 8, 9; Ebû Dâvûd, Edeb, 88; Tirmizî, Rüya, 1, 2, 6, 10; İbn Mâce, Rüya, 1, 3; Ahmed b. Hanbel, II, 18, 50, 219; IV, 10-13; V, 316, 319. 52 - Buhârî, Ta‘bîr, 5; Müslim, Salât, 207, 208; Ebû Dâvûd, Ruya, 2; Nesâî, Tatbîk, 9, 62; İbn Mâce, Rüya, 1; İmâm Mâlik, Muvatta’, Ruya, 3; Dârimî, Salât, 77; Ahmed b. Hanbel, I, 219; III, 267; V, 454; VI, 129, 381. 53 - Örnek için bk. Yazır, age., V, 47- 51.
• 54 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 55 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 56 - Âl-i İmrân 3/13; En‘âm 6/87; Nahl 16/121; Meryem 19/58; Tâhâ 20/122; Kalem 68/50. 57 - Semerkandî, age., II, 185; Taberî, age., XII, 153.
  • Âl-i İmrân 3/13 En‘âm 6/87 Nahl 16/121 Meryem 19/58 Tâhâ 20/122 Kalem 68/50
• 58 - Semerkandî, age., II, 185. 59 - Âl-i İmrân 3/7; Nisâ’ 4/59; A‘râf 7/53; Yûnus 10/39; Yûsuf 12/6, 21, 26, 37, 44, 45, 100, 101; İsrâ’ 17/35; Kehf 18/78, 82. 60 - Yûsuf 12/5, 21, 101; Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19.
  • Âl-i İmrân 3/7 Nisâ 4/59 A‘râf 7/53 Yûnus 10/39 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/26 Yûsuf 12/37 Yûsuf 12/44 Yûsuf 12/45 Yûsuf 12/100 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/35 Kehf 18/78 Kehf 18/82 Yûsuf 12/5 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19
• 61 - Semerkandî, age., II, 185-186. 62 - Semerkandî, age., II, 186; Taberî, age., XII, 154; Zemahşerî, age., II, 428.
• 63 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30