İnfitâr Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 19 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yarılmak, fıtrata kavuşturulmak” anlamına gelen انْفَطَرَتْ infetarat fiilinden alan İnfitâr sûresi, inişte 49, resmi sıralamada ise 82. sûredir.

İnfitâr sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Tekvîr sûresiyle “mahşerin çeşitli sahneleri ve orada herkesin her şeyi öğreneceği” noktada konu ilişkisine sahiptir.

Sûrenin ilk grup âyetinde, “Gökyüzü yarıldığı, gezegenler serpildiği, denizler fışkırtıl(ıp kabar)tıldığı ve kabirler boşaltıldığı zaman, her can (herkes, yapıp) gönderdiklerini ve (yapmayıp) geride bıraktıklarını bilmiş (olacak)tır” ifadeleri gereği, mahşer için sistemin yeniden inşa süreci hakkında bilgi verilmektedir. İşte o günde insanoğlunun dünyada yapıp ettiği veya yapmayıp ertelediği her ne varsa, onları bileceği özellikle hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, “Ey (nankör/inkarcı) insan! Seni yaratan, şekillendiren ve istediği şekilde (parçalardan) oluşturduğu sûrette (yaratılışını) dengeli hale getiren cömert Rabbine karşı seni aldatan nedir!?” beyanı gereği, Yüce Allah’a karşı nankörlük ve aldanmışlığın anlamsızlığı üzerinde durularak, O’nun insanı yaratmasındaki bazı sıfatları gündeme getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, “Hayır, hayır, sizler hesabı yalanlıyorsunuz.’ Üzerinizde, yapmakta olduklarınızı bilen, değerli yazıcılardan oluşan kaydediciler vardır” ifadeleri gereği, nankörlüğün bir devamı olarak, bazılarının mahşer duruşmasını inkâr ettiği, oysa onların yaptığı her şeyi kaydeden meleklerin görevli olduğu ve kayda devam ettikleri beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, iyilerin nimetler içinde, azgınların ise cehennemde olacakları hatırlatıldıktan sonra, cehennemde kalış süresi hakkında bilgi verilmektedir. Sûrenin son grup âyetinde ise Hesap Günü’nün mahiyetinin nasıllığını hiç kimsenin bilemeyeceği belirtilerek, o günde hiçbir canın, başka hiçbir can için hiçbir yetkisinin olamayacağı, ayrıca hükümranlığın bütünüyle Yüce Allah’a ait olduğu prensibiyle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde âhiret âleminin inşası hakkında birtakım bilgiler vermekte, ardından, asıl maksadının insanı uyarmak olduğunu beyan ederek, yaratıp şekillendirdiği insanın, Rabbine karşı aldanmaması gerektiğini hatırlatmaktadır.

a) Mahşer’in Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde mahşer âleminin yapısıyla ilgili olarak dört değişik olayı ve o dönemde insanoğlunun gerçeği bilip öğreneceğini şu şekilde dile getirmektedir: “Gökyüzü yarıldığı, gezegenler serpildiği, denizler fışkırtılıp kabartıldığı ve kabirler boşaltıldığı zaman herkes (yapıp) gönderdiklerini ve (yapmayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlayacaktır.”

ı. Gök, Gezegenler, Denizler ve Kabirlerin Durumu

اِذَا السَّمَآءُ انْفَطَرَتْ وَاِذَا الْكَوَاكِبُ انْتَثَرَتْ وَاِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ وَاِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ “Gök yarıldığı zaman; gezegenler serpiştirildiği zaman; denizler fışkırtıl(ıp kabar)tıldığı zaman; mezarlar(ın içindekiler dışarı) çıkartıldığı zaman.”

Buradaki اِذَا السَّمَآءُ ize’s-semâu ifadesi “gökyüzü (şöyle olduğu) zaman”; انْفَطَرَتْ infetarat fiili “yarıldı(ğı), yeni bir fıtrata kavuşturuldu(ğu)”;وَاِذَا الْكَوَاكِبُ ve ize’l-kevâkibu ifadesi “ve gezegenler (şöyle olduğu) zaman”; انْتَثَرَتْ inteserat fiili “serpildi(ği)”; وَاِذَا الْبِحَارُ ve ize’l-bihâru ifadesi “ve denizler (şöyle olduğu) zaman”; فُجِّرَتْ füccirat edilgen fiili “fışkırtıldı(ğı), kabartıldı(ğı)”; وَاِذَا الْقُبُورُ ve ize’l-kubûru ifadesi “ve kabirler (şöyle olduğu) zaman”; بُعْثِرَتْ bu‘sirat edilgen fiili ise “boşaltıldı(ğı)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak çeşitli hakikatlerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah dünya hayatının sonunda yeni bir âlemin kurulacağı gerçeğini izah bağlamında dört değişik oluşumdan söz edip konuya “gök”, “gezegenler”, “denizler” ve “kabirler”le ilişkilendirmekte, nihayetinde her nefsin dünyada yapıp ettiği veya yapmayıp terk ettiği ne varsa hepsini mutlak surette bilmesinin sağlanacağını haber vermektedir.

1. Göğün Yeni Bir Fıtrata Kavuşturulması

اِذَا السَّمَآءُ انْفَطَرَتْ “Gök yarıldığı zaman.” Sûrenin ilk âyetinde mahşer şartlarının ilk değişimi hakkında bilgi verilmekte ve konu “gökler”le ilişkilendirilmektedir.

Bu âyette ifade edilen “göğün yarılması”, Tekvîr 81/1’dekinden farklıdır ve tıpkı İnşikâk 84/1’de olduğu gibi sistemin yıkılışını değil, yeniden inşasını ifade etmektedir.

Âlimlerimiz bu sûrenin ilk âyetlerinde sayılanları tıpkı Tekvîr sûresinin ilk altı âyetinde sıralanan kıyâmet sahnelerinin bir parçası kabul etmişlerdir. Oysa sûrenin devam eden âyetlerinde mahşer sonrasıyla ilgili açıklamalar getirildiği için, ilk gruptakilerin de Son Saat’le değil, mahşerle ilgili olduğu gayet açıktır.

a) Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da mahşer şartları bağlamında değişik kullanımlar söz konusudur. Konuyla ilgili olarak burada ve daha başka âyetlerde f-t-r ve ş-k-k kökünden kelimeler kullanılarak âhiretin kendine özel yeni bir şekilde düzenleneceği beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen infetarat fiili nedeniyle bu kavram üzerinde bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, kök olarak “yükseklik”, “her şeyin tavanı, üstü” anlamındaki s-m-v/es-sümüvv’den türetilmiştir.(1) Yaygın kullanıma göre, ilgili kelime “gök” anlamına gelse de, maksat dünyaya göre görsel olarak yüksekte bulundukları için bütünüyle “uzay ve içerdiği gök cisimleri”dir.

“Bir şeyi uzunlamasına yarmak”, “yaratmak”, “orucu açmak” anlamlarındaki fetara kökünden gelen انْفَطَرَ infetara fiili, “yarılmak” demektir. Bu kelime “ıslâh”, yani yapım için kullanıldığı gibi, “fesâd”, yani yıkım için de kullanılır.(2) Üç harfli fiil olarak fetara şeklinde “yoktan var etmek” anlamında Yüce Allah’a nispet edildiği gibi,(3) fâtır şeklinde “Göklerin ve yerin yaratıcısı” anlamında yine Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(4)

“Yoktan var etmek” için fetara kelimesi de kullanıldığına göre, özellikle âhiretin inşası için bu kelimenin kullanılması manidardır. Nitekim “bir şeye yeniden fıtrat kazandırmak” şeklindeki anlam gözetildiğinde şunu söyleyebiliriz: Hem bu âyetteki infetarat fiili, hem de Müzzemmil 73/18’deki münfetır kelimesi, göklerin yok olması değil de, yeniden inşası anlamında değerlendirilmelidir; bu son derece doğru ve delile sahip bir bakış açısıdır.(5)

b) İnfitâr ile aynı kökten gelen fıtrat, “Yüce Allah’ın insanın yaratılışına potansiyel olarak yerleştirdiği tevhîd çizgisinde iman sahibi olabilmesi yeteneği”dir.(6) Fıtrata uygun davranmak, insanın yaratılışına yerleştirilen potansiyelin iradeli olarak dışa vurulması eylemidir. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te ifade edildiği gibi, Yüce Allah her şeye hidayetini vermiştir. Varlıklara hidayetlerinin verilmesi, yaratılış amaçlarına uygun olarak programlanmaları demektir.

Suyun, kuşun, yağmurun, bulutun, Güneş’in, Ay’ın, yıldızların, ağaçların, bitkilerin, yeryüzünün, göklerin vs. bütün varlıkların hidayeti, yaratıldıkları amaç doğrultusunda farklıdır. “Elest” denen sözleşme, bu programın yaratılış sürecinde her insan için mecaz yoluyla ifade edilmesinden ibarettir.(7) Hz. Peygamber bu konuda şöyle buyurmuştur: “Her doğan fıtrat üzere doğar…”(8) Hz. Peygamber

c) Müzzemmil 73/18’de genişçe ele aldığımız gibi, انْفَطَرَ infetara kalıbı, Arapçada “mutâva‘at” diye isimlendirilir ve “etki altında kalmak, bir şeyi kabullenmek” gibi bir anlam verir. Bu fiil, İnfitâr 82/1’de “başka bir güç tarafından yarılmak zorunda bırakılmak” anlamına gelir. Fiiller bazen doğrudan edilgen kalıpta, bazen de edilgen anlam veren kalıplarda getirilir. Bunun sebebi olayın önemine dikkat çekilmek istenmesidir.

d) Müzzemmil 73/18’de genişçe ele aldığımız gibi, İnfitâr sûresinin ilk âyetinde ve daha pek çok âyette dile getirilen “göğün yarılması”, genellikle sistemin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(9) Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, Son Saat’in peşi sıra kıyamet yani sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır. Bu yarılmada öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(10) çok güçlü bir şekilde bina edilen(11) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gök(12) bütün direncini kaybedecektir.(13)

Gökler açılıp, kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(14) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(15) O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte parçalanacaktır.(16) Yani bütün halinde uzayın varlığı değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gök ve bulutlar değil, yeryüzü de çok hızlı bir şekilde yarılacak,(17) insanlar hızlıca kabirlerden çıkacaktır.(18) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(19)

İnşikâk sûresinin ilk âyetlerinde dile getirilen, göğün ve yerin yarılması, sahip oldukları sistemi kaybetmeleri demektir. Hiç şüphe yok ki bu bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. Enbiyâ’ 21/104’te dile getirilen “göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”, âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir.

Rûm 30/26-27’de göklerin ve varlıkların yaratılışından, yaratılışın tekrarından ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağından söz edilmektedir. Ayrıca Tekvîr 81/1-6’da Güneş’in dürülmesi gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken, hem İbrâhim 14/48, hem Tekvîr 81/11, hem İnfitâr 82/1-4, hem de İnşikâk 84/1-5’te bu sistemin yeniden inşa edileceği ve âhiret şartlarına göre yeni bir sistemin kurulacağı ifade edilmektedir. Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu toprakta ve uzayda,(20) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir.

Târık 86/11’de dile getirilen “göğün dönüşü” ile bu dönüşümün amaçlandığı da söylenebilir. Bununla, göğün ve cisimlerinin Son Saat’te parçalanıp mahşer için yeniden bir var oluş sürecine girmesi kastedilmiş olabilir.(21)

Anlaşılan o ki, kıyâmet bir yok oluş değil, bir sistem değişikliğidir. Bu anlamda İnfitâr kelimesi, sanıldığının aksine parçalanıp yok olmayı değil, özünde potansiyel olarak var kılınan bir yapının tıpkı çekirdeğin yarılması gibi yeniden hayat sahnesine çıkartılmasıdır. Gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

2. Gezegenlerin Serpiştirilmesi

وَاِذَا الْكَوَاكِبُ انْتَثَرَتْ “Gezegenler serpiştirildiği zaman.” Burada mahşer şartlarının ikincisi gündeme getirilmekte ve gök cisimlerinin yeniden bir yapıya kavuşturulacağı beyan edilmektedir.

K-v-k-b kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da beş kez(22) geçmektedir. Kevkeb, “ışığı en parlak gök cisimleri”ni ifade eder. en-Necm/en-nücûm kelimesinden farklı olarak, bu kelimeye “gezegen/gezegenler” manası verilmesi daha doğru olabilir. Ancak hem yıldızları hem de gezegenleri içerecek şekilde söz konusu kelimeye “gök cisimleri” manasını vermek çok daha kapsayıcı olacaktır.

Âyette “yıldızlar” anlamında en-nücûm kelimesinin değil de, el-kevâkib kelimesinin kullanılmış olması manidardır. Nitekim Tekvîr 81/2’de sistemin yıkılmasından söz edilirken en-nücûm kelimesi kullanılmış, İnfitâr’da ise el-kevâkib sözcüğüne yer verilmiştir. Buradan hareketle, maksadın yıkımdan farklı bir şey olduğunu, muhtemelen yeniden bir yaratılış, yani inşâ ve yapımın kast edildiğini söyleyebiliriz.

Demek ki, âhiret âleminde göklere serpilecek varlıkların adı kevâkib denilen “yeni doğmuş, genç gezegenler ve yıldızlar”dır. Yeni bir dizayn gerçekleştirilecek, muhtemelen sayıları ve yapıları da mevcut gök cisimlerinden farklı olacaktır.

“Saçmak, dağıtmak, yaymak, ayırmak, bir şeyi eliyle ayrı ayrı atmak” anlamlarındaki n-s-r kökünden türetilen انْتَثَرَ intesera fiili de aynı anlamı vermektedir.(23) Gezegen ve yıldızların serpilmesi genellikle sistemin yıkılması anlamında Son Saat’te etrafa saçılması olarak yorumlanmıştır.(24) Aslında bu fiil, “yayılmak, serpilmek, ayırmak” anlamlarıyla bir yıkılışı değil, daha çok yeni bir sistemin kuruluşunu anlatmaktadır.(25) Genç gezegen ve yıldızların serpilmesi, ince detayına kadar yeniden inşayı işaret etmektedir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, beş harfli “mutâvaat” kalıbı “etki altında kalmayı” veya “bir şeyi kabullenme”yi ifade eder. Bu nedenle, genç gök cisimlerinin serpilmesi, Tekvîr 81/2’de ifade edilen “yıldızların sönmesi”nden sonra meydana gelecek olan “yeniden serpiştirilme” demektir.

Esasında en-nesra kelimesinin “gökteki yıldız”(26) anlamından hareketle, İnfitâr 82/2’deki serpilmenin “yeniden yıldız olmak, yeniden fonksiyon icra etmek” anlamına gelebileceği düşünülmelidir. Bu durumda, ikinci âyetin anlamı “(Sönen) yıldızlar yeniden yıldızlaşınca” veya “Sönen bir yıldız yeni bir yapıda ışık verir hale gelince” şeklini alır.(27)

3. Denizlerin Kabartılması

وَاِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ “Denizler fışkırtıl(ıp kabar)tıldığı zaman.” Burada mahşer şartlarının üçüncüsü gündeme getirilmekte ve denizlerin yeniden faaliyete geçirilmesinden söz edilmektedir.

İnfitâr sûresinin bu ilk âyetlerini Son Saat’le ilişkili görenler âyetteki maksadın, aralarındaki berzah denilen engelin kaldırılıp birbirine karışması, bütün suların birleşip tek deniz haline gelmesi ya da suların tamamen çekilmesi olduğunu beyan etmişlerdir.(28) Tekvîr 81/6’da süccirat/tescîr, yani denizlerin ateşlenmesi ve kaynatılıp buharlaşmasından söz edilirken, maksadın sistemin özelliğini kaybetmesi olduğunu belirtmişlerdir. Nitekim Hz. Peygamber de, “Bir damla bile su kalmayacak” buyurarak bu gerçeği dile getirmişti.(29)

Tekvîr 81/6’da konu elbette Son Saat’le ilişkilidir; ancak burada ise denizlerin füccirat/tefcîr, yani fışkırtılması veya kabartılmasından söz edilmektedir. Önceki iki âyete uygun olarak bu âyetteki ifadeden de, denizlerin yeniden oluşturulacağı, kaynaklardan fışkırtılacağı ve yeni sistemdeki yerini alacağı anlaşılmaktadır. İnsân 76/6’da el-ebrâr denen “iyiler”in cennette, yani mahşerde su gözelerinden kaynak suyu fışkırtmaları için de aynı kökten gelen yufeccirûne/tefcîr kelimelerinin kullanılması dikkat çekmektedir.

Mahşer için önce uzay ve içindekiler yeniden inşa edilecek, gök cisimleri sistemdeki yerini alacak, ardından yeryüzündeki denizler kaynaklarından fışkırtılıp kabartılacaktır. Şekil olarak son aşama ise bir sonraki âyettedir.

4. Kabrilerin Boşaltılması

وَاِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ “Mezarlar(ın içindekiler dışarı) çıkartıldığı zaman.” Burada mahşer şartlarının dördüncüsü gündeme getirilmekte ve insanların yargılanmak için kabirlerden çıkartılmasından söz edilmektedir.

İlk üç âyette ve diğer sûrelerde konuyla ilgili sayılan hususlar, bir anlamda mahşerdeki duruşmanın hazırlık aşamalarıdır. Bunların sonunda duruşma için kabirler boşaltılacaktır.

Sıklıkla gündeme getirdiğimiz üzere, âhiret sürecinde şu yedi aşama yaşanacaktır: “Diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ile “cennete veya cehenneme sevk edilme.” İnsanın mahşer duruşması için yaşayacağı ilk olay, “diriltilmesi”dir. Bu anlamda Kur’ân’da pek çok kelime kullanılmaktadır. İşte bunlardan biri de, “bir şeyin/toprağın altını üstüne çevirmek, toz toprağa çevirmek, dışarı çıkarmak” anlamındaki be‘sera kelimesidir.(30)

Bu kelime, بعث bu‘ıse ve أثير üsîra kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen bileşik bir kelimedir.(31) ‘Âdiyât 100/9’da da geçen bu kelime, “kabirlerde bulunanların mahşer duruşması için dışarı çıkartılması” anlamına gelmektedir. Bazıları bu âyeti yorumlarken “kabirlerin altüst olması” ifadesini kullanmışlardır.(32) Bunun nedeni, bu dört âyeti Son Saat’le ilişkili görüp mahşerle ilişkilendirmemiş olmalarıdır.

Bizce bu yaklaşım, meseleyi Son Saat’in dehşetini anlatan Vâkı‘a 56/3 ile karıştırmaktan kaynaklanmaktadır. Orada tıpkı Tâhâ 20/106-107’de olduğu gibi, fiziksel olarak dünyanın yüksek ve çukur yerlerinin yer değiştirip, tümsekliğin ve çukurluğun, yerini dümdüz bir şekle terk etmesi anlatılmaktadır. İnfitâr’da ise, konu fiziksel olarak yeryüzünün şekil değiştirmesi değil, insanın yargılanmak üzere diriltilmesiyle ilgilidir.

İnfitâr sûresinin bu ilk grup âyetinden, âhiret için yeni bir âlem şekillenmesinin yaşanacağı anlaşılmaktadır. Uzay, potansiyel olarak kendisine yerleştirilen yeni özelliklerini, bir çekirdeğin yarılıp filiz çıkarması gibi ilâhi bir emirle ortaya dökecektir. Gök cisimleri yeniden ve muhtemelen değişik sayı ve özelliklerde, farklı şekillerde bambaşka bir sisteme kavuşturulacaktır. Bütün bu hazırlık aşamalarından sonra, sıra insanın diriltilmesine gelecek ve bu anlamda kabirlerde bulunanlar, yani bütün insanlar mahşer için, bulundukları konumdan dışarı çıkartılacaklardır.

Varlıklar bu dönüşümü ilâhî bir programın icrası şeklinde gerçekleştirecek, tıpkı Fussılet 41/11 ve İnşikâk 84/2 ve 5’te de ifade edildiği gibi, âhiret için bütün dönüşümler söz konusu varlıkların kaderi olarak yeniden hayat bulacaktır. İbrâhim 14/48, Enbiyâ’ 21/104, Rûm 30/27, İnfitâr 82/1-4 ve İnşikâk 84/1-5’te açıkça ifade edildiği üzere, âhiret için sistem yeniden şekillendirilecektir. Bu yeni inşa, bir yok oluşun değil, bir dönüşümün parçası olarak yaşanacaktır. Kanaatimizce, İnfitâr sûresinin bu âyetlerinde, kendi şartlarına uygun fiziksel inşa sürecinin değişik kalemlerinden bir kesit vardır.

ıı. İnsanın Gerçeği Bilmesi

عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَاَخَّرَتْ “Her can (dünyada yapıp) öne sürdüklerini ve (yapmayıp) geride bıraktıklarını bilecektir.”

Âyetteki عَلِمَتْ ‘alimet fiili “bildi, bilmiş (olacak)tır”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “her kişi, her can, insan”; مَا قَدَّمَتْ mâ kaddemet ifadesi “öne sürdüğü şeyleri”; وَاَخَّرَتْ ve ahharat fiili ise “ve geriye bıraktığı şeyleri” demektir.

Buırada herkesin dünyada yapıp ettiği her şeyi mahşerde bileceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyette mahşerde her insanın gerçeği bütün çıplaklığıyla ögreneceği beyan edilmektedir. Tıpkı Tekvîr 81/14’te olduğu gibi, âhiretteki detayların verilme nedeni, insanın bilgilendirilmesidir. Burada, dünyevî işlerde de insanları bilgilendirmenin önemi hakkında dolaylı olarak hatırlatma yapılmaktadır.

İşte sonuç: İnsanoğlu dünyada yapıp öne sürdüğü veya yapmayıp tehir ettiği her bir şeyi görecek ve bilecektir. Sûrenin ilk grup âyetinin sonu burasıdır. Âhiret âlemi yeniden inşa edilecek ve herkes dünyada neleri yaptığını ve neleri terk ettiğini çok iyi bilmiş olacaktır.

“Takdim edilen ve tehir edilen şeylerin ne olduğu” konusunu çeşitli şekillerde anlamak mümkündür:

1. “Her insan neyi öncelediğini ve neyi ertelediğini fark edecektir.”(33) Bu tercüme, insanın daha fazla önem verdikleriyle, kendince değersiz görüp terk ettiklerini içerir. Buna göre, âyette bu tür insanın övgüye değer herhangi bir eyleminden söz edilmemekte, karar ve tercihlerinin tamamen hatalı olduğu belirtilmektedir.

2. “Her insan, yaptıklarını ve yapması gerektiği halde yapmadıklarını bilecektir.” Bu ifade, insanın görev ve sorumlulukları noktasındaki duruşunu ortaya koyar. Görevini yaptıysa “takdimi”, yapmadıysa “tehiri” söz konusudur. Takdimi, “yaptığı farzlar”, tehiri ise “yapmadıkları”dır.(34) Buna göre, takdimler sevapları, tehirler günahları sembolize eder. Bu anlamıyla âyet, Müddessir 74/37’de sözü edilen iki seçeneği içerir: “Ya iyilik yapıp cennete gitmek ya da kötülük yapıp cehennemi tercih etmek”.

3. “Her insan bütün hazırladıklarını bilecektir.” Bu anlama göre âyet, Tekvîr 81/14’ün değişik bir anlatımıdır.

4. “Her insan (ekonomik anlamda) takdimini ve tehirini bilecektir.” Buna göre, kişinin kendisi için harcadığı malı onun takdimi, vârislerine bıraktığı ise tehiri olmaktadır.(35) Burada bir yergi ve kınama yoktur.

5. “Her insan, yaptığı her şeyi bilecektir.” Buna göre kişi, yaptığı hayır ve şerri görecektir ki buna “takdîm” ettiği şey denilir. “Tehir ettiği ise, örnek olup geriye bıraktığı ve sonrakilerin de işlemesine sebep olduğu iyi veya kötü şeylerdir.(36) Bu anlamın Kur’ân’dan da delili vardır: “Her kim bir işe öncülük eder veya destek verirse ona da bir pay vardır. Kötülüğe öncülük eden veya destek verene de sorumluluk vardır.”(37)

Konuyla ilgili hadisten delili ise Hz. Peygamber’in ilan ettiği şu prensiptir: “Her kim güzel bir çığır açarsa, onu yapanların sevabından ona da vardır. Her kim de kötü bir çığır açarsa, ona da onu işleyenlerin vebali vardır.”(38) Adeta davranışların kaydedildiği defterde araya bir karbon kâğıdı konulmaktadır.

6. “Her insan (sonunda), ilerisi için ne hazırladığını ve (bu dünyada) ne bıraktığını anlayacaktır.”(39) Bu tercüme, insanın neler yaptığını ve neleri yapmadığını ifade eder. Âyetin bu şekildeki mesajı çift yönlü olarak insanın bütün eylemlerini kapsar. Hem yapması gerektiği halde yaptıklarını, hem de görevi olup yapmadıklarını, ayrıca hem yapmaması gerektiği halde yaptıklarını, hem de yapması gerektiği halde yapmadıklarını içerir.

7. Ebû Müslim el-Isfehânî’nin kanaatine göre, her insanın ömrünün başında (muhtemelen zamanında) yaptığı şeyler “takdimi”ni, ömrünün sonuna bırakıp yapamadığı şeyler ise “tehiri”ni oluşturur.(40)

Sözün özü şudur: Kehf 18/49, Yâsîn 36/12, Kıyâmet 75/13, Tekvîr 81/14 ve Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, bu âyete göre “insanoğlu bu dünyada yapıp ettiği ve yapmayıp terk ettiği her şeyi mahşerde görecek ve bilecektir.” İşte sûrenin ilk beş âyetindeki ortak mesaj, insanın gerçekleşecek mahşer duruşmasına hazır olmasını sağlamaktır.

b) Cömert Rabbe Karşı Nankörlük

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde âhirette bilgilendirileceği ifade edilen insanın, hiçbir şekilde inkâra saplanmaması ve kendini garantide görmemesi gerektiğini “Ey insan! Rabbine karşı seni aldatan nedir?” şeklinde dile getirmektedir.

Ardından, âhireti inkâr eden kişiye yönelik olarak Yüce Allah’ın kendisini “Seni yaratan, şekillendiren ve istediği herhangi bir şekilde parçalardan oluşturup yaratılışını dengeli hale getiren ihsanı bol (Rabbine karşı seni aldatan nedir?)” şeklinde bazı sıfatlarıyla tanıtması ve yoktan var eden ilâhî gücün, insanı öldükten sonra mahşerde yeniden diriltmeye de gücünün yeteceği bildirilmektedir.

ı. İnsanın Kendini Sorgulaması

يَآ اَيُّهَا الْاِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ “Ey insan! Rabbine karşı seni aldatan nedir?”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الْاِنْسَانُ yâ eyyühe’l-insânu hitabı “ey (nankör) insan, ey insanoğlu”; مَا غَرَّكَ mâ ğarrake sorusu “seni aldatan nedir”; بِرَبِّكَ birabbike ifadesi ise “senin Rabbine karşı” demektir.

Bu âyette Yüce Allah, nankör insan tipine seslenmekte ve ikram sahibi Rabbine karşı onu nelerin aldanmaya sevk ettiğini sormaktadır.

1. Bu soru elbette cevabı beklenen bir soru değildir. Çünkü Yüce Allah, kimin, neyi, niçin yaptığını çok iyi bilmektedir. Buradaki maksat, bu durumdaki kişinin kendisini sorgulamasını sağlamak, yaptığının yanlış olduğunu ona öğretmek ve hayatına çekidüzen vermesi gerektiğini hatırlatmaktır.

2. Âyetteki hitabın kime veya kimlere yönelik olduğu noktasında temelde iki yaklaşım sözkonusudur:

a) Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi bütünüyle insanoğlu, yani insanlık değil de, Taberî’nin dediği gibi inanç ve davranışları yanlış olanlar anlamında “kâfir insan” olmalıdır.(41) Bu nedenle, tercümeyi “ey insanoğlu” değil de “ey (nankör/inkarcı) insan” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Burada sözü edilen kişinin kimliği veya âyetin iniş sebebi hakkında tefsirlerimizde çeşitli rivayetler yer almaktadır. Bu doğrultuda âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksadın Ebu’l-Eşed b. Kelede,(42) Velîd b. Muğîre ve Übeyy b. Halef gibi kişiler olduğu ifade edilmektedir.(43)

Şahısların kimlikleri çok önemli değildir; çünkü “iniş sebebinin özel olması, mesajın genel olmasına engel değildir.” Bu itibarla Yüce Allah, âyette herhangi bir isim zikretmemekte, Rabbine karşı kendisini aldatan herkesin muhatap olduğunu beyan etmek istemektedir.

Âyette رَبِّكَ rabbike ifadesinin kullanılması, söz konusu kişilerin Yüce Allah’ı bilenler olduğunu da ortaya koyabilir. Önceki âyetler ve devam eden İnfitâr 82/9. âyetle birlikte düşünüldüğünde, bu nankör insanın aslında mahşer yargılamasını, yani bütünüyle âhireti yalanladığı anlaşılmaktadır.

Âyetin devamında Yüce Allah’ın insanı yoktan yaratıp ona şekil vermesi ve dengeli yaratması ifadeleri, ölümden sonra yeni bir hayatın varlığına vurgu yapmak içindir. Durum böyle olunca, âyetteki muhatabın özellikle inkârcı insan tipi olduğu ve maksadın “Allah ile aldatma” değil de, ikramı bol olan Yüce Allah’a karşı kişinin kendisini aldatması olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Burada, inanan insanın aldanmasından ziyade, âhirete inanmayanların dikkatlerinin çekilmesi ve mümkünse inanmalarının sağlanması söz konusu edilmektedir.

b) Bu hitaptan maksat genelde “insanoğlu” da olabilir. Bu durumda, buradaki aldanmanın, Yüce Allah’ın keremine, merhametine ve affediciliğine güvenerek, yapılan bütün hataları kapsadığı söylenmektedir.

Çok aldatıcı olan şeytanın, insanları Allah ile aldatmaması uyarısı(44) ile bu âyet birlikte düşünüldüğünde bu sonuç kaçınılmazdır. Ancak, Yüce Allah’ın ikramının bol olmasını insanı yaratması, şekillendirmesi, dengeli kılması ve dilediği şekilde onu bir araya getirmesi olarak, dünya hayatı için sunduğu imkânlar biçiminde anlamak daha doğrudur; bizim de kanaatimiz bu yöndedir.

Her iki ihtimali de göz önüne alarak, hem inkârcı insanın aldanmasının, hem de kişinin kendisini ikramı bol olan Yüce Allah ile aldatmasının yanlış olduğu âyetten anlaşılabilir. Yüce Allah, işte bu âyette, her ne sebeple olursa olsun, insanın Rabbine karşı veya Rabbinin ihsanına güvenerek kendisini aldatması, âhireti inkârı gibi yanlış gidişatına dikkatleri çekmektedir.

Bu sunumda meselenin düz bir cümle ile değil de soru şeklinde ortaya konulması daha fazla dikkat çekmeyi amaçlamakta, konunun sorgulanması gerektiğini ve sahibinin de kınanmayı hak ettiğini ortaya koymaktadır. Sorunun cevabı zaten İnfitâr 82/9. âyette yine Yüce Allah tarafından verilmektedir.

3. Âyette insanın aldanmasını ifade eden kelime غَرَّ ğarra fiilidir. Bu fiil ve aynı kökten gelen kelimeler Kur’ân’da hep olumsuz içerikte kullanılmaktadır. Bunlar “münafıkların müminleri suçladığı aldanmışlık,(45) dünya hayatının,(46) kuruntuların,(47) şeytanın,(48) iftiraların(49) ve kâfirlerin seyahatlerinin kendilerini aldatması,(50) kâfirlerin ve zalimlerin aldanması”(51) şeklinde kullanılmaktadır. Bu fiil daha çok “dünya hayatı”, “münafık”, “kâfir”, “zâlim” ve özellikle de el-ğarûr diye isimlendirilen “şeytan”a nispet edilmektedir.

Âyette yerilen ğurûr ile günümüzde kullanılan “gurur” kelimelerini karıştırmamak gerekir. “Onur” anlamını verdiğimiz gurur, kişinin haklı bir davadaki başarısını ve övüncünü de ifade edebilir. İnsanlar yaptıkları güzelliklerle veya hayır işleriyle ya da elde ettikleri başarılarla gurur duyabilirler, bunda herhangi bir sakınca yoktur. Âyette konusu edilen şey, şeytan kaynaklıdır; aldanmaya dayalıdır ve adı da el-ğurûr olarak özellikle belirlenmiştir.

ıı. Yüce Allah’ın Bazı Sıfatları

الْكَر۪يمِ اَلَّذ۪ي خَلَقَكَ فَسَوّٰيكَ فَعَدَلَكَ ف۪يٓ اَيِّ صُورَةٍ مَا شَآءَ رَكَّبَكَ “(O ki), cömerttir. Seni yaratandır, şekillendirendir, dengeli kılandır. Dilediği şekilde seni oluşturandır.”

Buradaki الْكَر۪يمِ el-kerîmi kelimesi “cömert(tir)”;اَلَّذ۪ي خَلَقَكَ ellezî haleka ifadesi “seni yaratan(dır)”;فَسَوّٰيكَ fe sevvâke fiili “ve seni tesviye etti, şekillendirdi”; فَعَدَلَكَ fe ‘adeleke fiili “ve senin yaratılışını dengeli yaptı, organları uyumlu yarattı”; ف۪يٓ اَيِّ صُورَةٍ مَا fî eyyi sûratin mâ sorusu “herhangi bir şekilde (ki)”; شَآءَ şâe fiili “diledi, dilemiş (olduğu)”; رَكَّبَكَ rakkebeke fiili ise “seni bir araya getirdi” demektir.

Âhireti inkâr eden kişiye yönelik olarak Yüce Allah kendisini bazı sıfatlarıyla tanıtmakta ve yoktan var eden ilâhî gücün, insanı öldükten sonra mahşerde yeniden diriltmeye de gücünün yeteceğini bildirmektedir.

1. Cömertliği

الْكَر۪يمِ “(Rabbin) cömerttir.” Burada Yüce Allah’ın kendisini ifade ettiği “ilk” sıfatı, “cömertliği”dir.

Bazıları, bu kelimenin “her yapılanı dikkate almayarak ihsan eden”(52) veya “cezada acele etmeyerek ihsan eden”(53) anlamına geldiğini ifade etmektedir. Bu bakış açısıyla, aldanmanın inananları da içerdiği ve bunun Yüce Allah’ın merhametine güvenden kaynaklandığı ifade edilmiş olur. Oysa buradaki الْكَر۪يمِ el-kerîm kelimesi,(54) Yüce Allah’ın varlıkları yaratmasını ve insanlar için sınırsız nimetler vermesini ifade eder.

Bakara 2/28-29’da bu mesele şu şekilde ortaya konulmaktadır: “Cansız iken size hayat bahşeden, ardından sizi öldürecek, sonra da diriltecek olan, en sonunda sizi kendisine döndürecek Allah’a karşı nasıl nankörlük ediyorsunuz? Yeryüzündekilerin tümünü sizin için yaratan, sonra göğe yönelerek onu yedi gök olarak düzenleyen O’dur. Nihayet her şeyin bilgisine sahip olan da O’dur.”

İşte bu âyetler Yüce Allah’ın kerem sahibi oluşunun en güzel ifadelerindendir. Bu nedenle İnfitâr 82/6’ya “Bu kadar cömert olan Rabbine karşı seni aldatan nedir?” anlamını vermeyi tercih ettik. Zaten kelimenin ne anlama geldiği devam eden iki âyette ortaya konulmakta ve şöyle buyurulmaktadır:

2. Yaratıcılığı

اَلَّذ۪ي خَلَقَكَ “Seni yaratandır.” Burada Yüce Allah’ın kendisini ifade ettiği “ikinci” sıfatı, cömertliğinin gereği ve sonucu olarak gerçekleşen “yaratması”dır.

Bu sıfatı ile Yüce Allah, insanı bir amaç uğruna yarattığını da anlatmış olmaktadır. Âyetteki اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi, aslında خالق hâlık demektir. Bu nedenle, yaratıcı olmak, Yüce Allah’ın ayrılmaz bir sıfatı olduğu için ifade isim cümlesi olarak verilmiştir.

Halk/haleka fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, bunun “yoktan var etmek”ten ziyade, “var olandan başka bir şeyi var etmek” anlamında kullanıldığı görülmektedir. İnsanın yaratılış objesinden söz edildiği gibi, başka varlıkların da nereden yaratıldığı noktasında bazı bilgilendirmeler görmekteyiz. Bu durum böyle olsa da, bütün varlıkların yoktan var edicisi Yüce Allah’tır, bunda hiçbir şüphe yoktur. Yoktan var etme eylemi için diğer fiiller değil de fetara, bede‘a gibi farklı fiiller kullanılmaktadır.

3. Şekillendiriciliği

فَسَوّٰيكَ “Seni şekillendirmiş (olan)dır.” Burada Yüce Allah’ın kendisini ifade ettiği “üçüncü” sıfatı, “insanı şekillendirmesi”dir.

Âyetteki سَوّٰى sevvâ fiili, yaratılan insanın düzgün bir şekle sahip kılındığını ve rastgele olmaktan uzak tutulduğunu ortaya koymaktadır. Her varlığın bir yaratılış gayesi olduğu için, yaratılışın da o gayeyi gerçekleştirecek şekilde düzenlenmesi gerekiyordu.

İşte âyetteki sevvâ fiili, bir anlamda insanın bu amaç doğrultusunda şekil düzgünlüğüne sahip olarak yaratılması anlamına gelmektedir. Kehf 18/37’de, insanın topraktan ve zigottan yaratılışının peşinden, onun insan şeklinde tesviyesi, yani düzenlenmesi zikredilmektedir.

Sevvâ fiili, A‘lâ 87/2’de de burada olduğu gibi yaratmanın peşinden getirilmektedir. Bu fiil, insan ile ilgili olunca anlamı “hücrenin insan şekline sokulması” demek olur ve Şems 91/7 ile Tîn 95/4’teki gibi en güzel kıvamda yaratılmış olmayı ifade eder.

4. Denge Vericiliği

فَعَدَلَكَ “Seni dengeli hale getirmiş (olan)dır.” Burada Yüce Allah’ın kendisini ifade ettiği “dördüncü” sıfatı, “insanı dengeli bir şekilde var edişi”dir.

Buradaki عَدَلَ ‘adele fiili “yaratılışı dengeli yapmak, organları uyumlu yaratmak” anlamına gelmektedir.(55) Dolayısıyla insanın yaratılışının ölçüye bağlılığı, dengesizlikten ve rastgelelikten uzak olduğu ifade edilerek, bir anlamda onun itidal sahibi olarak yaratılmışlığı da âyette kastediliyor olabilir. Madde-mana ve beden-ruh birlikteliğinin bu düzende yer aldığını söylemek âyete aykırı olmaz. Kanaatimizce bir sonraki âyet bu anlamı vermektedir.

Tîn 95/4. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Biz, insanı en güzel biçimde/kıvamda yarattık/yaratıyoruz.” Anlaşılıyor ki hem bu âyette hem de yorumunu yapmakta olduğumuz İnfitâr 82/6, 7 ve 8’de, cömert olan Yüce Allah’ın insanı yarattığı, ona yaratılış amacına uygun şekil verdiği, ölçülü bir varlık haline getirdiği ve hem fiziksel, hem de ruhsal özelliklerini veya organlarını birbiriyle uyumlu hale getirdiği ifade edilmektedir.

Benzer bir mesaj Âl-i İmrân 3/6’da da yer almaktadır. Kehf 18/37’de insanın türâb “toprak” ve nutfe “zigot” aşamalarından sonra bir insan şekline sokulduğu beyan edilmekte, Mü’minûn 23/14’te de bu aşamalar yaşanırken başka bir yaratılışa ve yapıya sahip kılındığı bildirilmektedir. Benzer aşamalar hakkında Secde 32/7-9’da da bilgi verilmektedir.

Ayrıca A‘lâ 87/2’de insanın yaratılmasından ve en uygun şekle konulmasından söz edilmekte, Şems 91/7’de ise, nefse ve onu düzenleyen güce yemin edilerek, insanın yaratılıştan getirdiği mükemmel tasarıma dikkat çekilmektedir. İsrâ’ 17/70’te, insanoğlunun değerli oluşuna ve yaratıkların pek çoğundan farklı (farklı olduğu konularda üstün) tutulduğuna vurgu yapılmaktadır.

Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’te de insana Yüce Allah’ın en güzel şekli verdiği beyan edilmektedir. Tîn 95/4’te de işte bütün bu ifadeler özetlenerek, insanın en güzel biçimde yaratıldığı bilgisi bu özellikleri anlayabilecek olan insana vahiy aracılığıyla bildirilmektedir.

Secde 32/7’de şu bilgilere yer verilmektedir: “O (Allah) ki, yarattığı her şeyi güzel yapmıştır.” Yüce Allah bütün mahlûkatı en güzel şekilde yarattığını ifade etmektedir. Zerreden kürreye ne varsa hepsinin yaratılışı yerli yerincedir; olması gerektiği gibidir; kendine has özellikleriyle farklıdır ve her biri çok güzeldir.

Kur’ân’da “her şeyin bir kaderle, yani ölçü ile yaratıldığı”,(56) “Allah katında her şeyin bir ölçüsünün bulunduğu”(57) ve “kâinatta ilâhî yasaların hükümran olduğu”(58) ve “Yüce Allah’ın göğü yükselttiği ve bir denge kurduğu”(59) beyan edilmektedir. İşte bütün bu bilgiler, ilâhî sistemde herhangi bir boşluğun, tesadüfün veya bozukluğun olmadığını, her bir varlığın büyük bir planın parçası olduğunu, kâinata bir dengenin hâkim kılındığını ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin tüm mahlûkata hâkimiyetini göstermektedir.

Bilindiği gibi mahlûkatta muhteşem bir altın oran vardır. Altın oran, doğada sayısız canlı veya cansız varlıkların şekillerinde veya yapısında bulunan özel bir değerdir. Doğada bir bütünün parçaları arasında daima gözlemlenen, yüzyıllarca sanat ve mimaride uygulanmış, uyum açısından en yetkin boyutları verdiği sanılan geometrik  ve 1,618 rakamlarıyla ifade edilen sayısal bir oran bağıntısı vardır. Doğada en belirgin örneklerine insan vücudunda, deniz kabuklularında ve ağaç dallarında rastlanır.(60)

Sözün özü şudur: “Sahibi güzel olanın eseri de güzeldir.”

Cömert olan, yaratan, şekillendiren ve âdil yani dengeli bir şekilde insanı var eden Yüce Allah, bunu hangi surette yarattığının cevabını, devam eden şu âyette vermektedir:

5. Bir Ayara Getiriciliği

ف۪يٓ اَيِّ صُورَةٍ مَا شَآءَ رَكَّبَكَ “Seni istediği şekilde (parçalardan) oluşturduğu sûrette.” Bu âyet, insanın yaratılış şekli hakkında başka hiçbir varlığın söz sahibi olmadığını, kararı bütünüyle Yüce Allah’ın verdiğini ve insan için dilediği yapıyı O’nun belirlediğini ortaya koymaktadır.

İnsanın farklı şeylerden bir araya getirilmesi, madde olarak, yani elementer ve biyolojik yapısıyla ilgili olabileceği gibi, bunun farklı değerlerle desteklenmesi anlamına da gelebilir. Hıcr 15/29’da ifade edildiği gibi, bu işlem insanın yaratılış sürecinde gerçekleşen düzenlemeyi takip eden “ruhun üflenmesi” anlamına da gelebilir. İşte bu farklı değer, insanı insan yapan asıl değerdir ve adı da “ruh”tur.

Mü’minûn 23/14’te sözü edilen, “insanın başka bir yaratılışa sahip kılınması”nın anlamı da bu olsa gerektir. Böylece Tîn 95/4’e göre en güzel şekilde yaratılan insanın bu güzelliği içerisinde elbette ruhu da vardır. Yüce Allah, İsrâ’ 17/70’de dile getirilen “kerîm”, yani “değerli kılınan” insana bu ismi ruhu ve bedeniyle birlikte vermiştir. İçinde ruhun bulunmadığı cesedin “kerim” olmasının anlamı kavranamaz.

Yüce Allah, bu beş sıfatını gündeme getirerek, insanın nankörlük yapmaması gerektiğini ona öğütlemekte, insana verdiği bütün bu nimetlerin karşılığının nankörlükle sonuçlandırılmasının önünü kesmek istemektedir. Bunca nimetin karşılığı “kendini aldatmak, yani aldanmak” olmamalıdır. Cömert olan Yüce Allah’ın hakkı tevhiddir, birlenmektir; ortak koşulmamaktır; gönderdiği prensiplere uyulmasıdır. Yaratılışın değişik evreleri insana hatırlatılarak, onu yoktan var eden Allah’ın yeniden yaratmaya da gücünün elbette yeteceği herkese hatırlatılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Halil b. Ahmed, age., VII, 318-319. 2 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredâtu Elfâzı’l-Kur’ân, Beyrut, 1997, 640. 3 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 4 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 5 - Bu yorumu Mustafa İslâmoğlu’na borçlu olduğumuzu itiraf etmeliyiz. Bk. İslâmoğlu, age., s. 1230’da 1. not. 6 - Halil b. Ahmed, age., VII, 418; Isfehânî, age., s. 640.
• 7 - Bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri 1, Şems sûresi, 8. âyet. 8 - Buhârî, Cenâiz, 92; Süleymân b. Eş‘as Ebû Dâvûd, es-Sünen, Beyrut, 1992, Sünne, 17; Tirmizî, Kader, 5; Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 393, 410, 481; III, 353.
• 9 - İnfitâr sûresinin ilk âyetleri kıyâmet olarak, yani yıkılış anlamında değerlendirilmiştir. Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Ebussu‘ûd, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243. 10 - Rahmân 55/37. 11 - Zâriyât 51/47. 12 - Rahmân 55/7. 13 - Hâkka 69/16. 14 - Nebe’ 78/19. 15 - Tekvîr 81/11. 16 - Furkân 25/25. 17 - Kâf 50/44. 18 - Rûm 30/25; Me‘aric 70/43. 19 - Kamer 54/1.
  • Rahmân 55/37 Zâriyât 51/47 Rahmân 55/7 Hâkka 69/16 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Furkân 25/25 Kâf 50/44 Rûm 30/25 Me‘âric 70/43 Kamer 54/1
• 20 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/106-107.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/107
• 21 - Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri II, Târık sûresi, 11. âyet.
• 22 - En‘âm 6/76; Yûsuf 12/4; Nûr 24/35; Sâffât 37/6; İnfitâr 82/2.
  • En‘âm 6/76 Yûsuf 12/4 Nûr 24/35 Sâffât 37/6 İnfitâr 82/2
• 23 - Halil b. Ahmed, age., VIII, 219; Isfehânî, age., s. 790. 24 - Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Ebussuûd, age., IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243. 25 - İslâmoğlu, age., 1230’da 2. not.
• 26 - İbn Fâris, age., III, 854-855. 27 - İnsân 76/19’da kullanılan mensûr kelimesi “saçılmış, serpilmiş” anlamıyla incilerin etrafa saçılmasını, serpilmesini, bir anlamda görülmesini ifade etmektedir. Bu kelime aynı kalıpta Furkân 25/23’te ise kötülük sahiplerinin kötülüklerinin etrafa saçılması, yani zerreler halinde bile olsa görünür hale getirilmeleri anlamında kullanılmıştır.
  • İnsân 76/19 Furkân 25/23
• 28 - Örnek için bk. Yazır, age., IX, 47. 29 - Buhârî, Tefsîr sûre 81.
• 30 - Bu anlam için bk. Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh: Tâcu’l-Luğa, Beyrut, 1979, I, 99.
• 31 - Bu görüş ve kelimenin anlamı için bk. Isfehânî, age., s. 133. 32 - Esed, age., s. 1243.
• 33 - İslâmoğlu, age., s. 1230 ve 1231’de 5. not. 34 - Taberî, age., XXX, 86.
• 35 - Yazır, age., IX, 48. 36 - Taberî, age., XXX, 86. 37 - Nisâ’ 4/85.
  • Nisâ 4/85
• 38 - Müslim, Zekât, 69; İlim, 15; Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb en-Nesâî, es-Sünen, Haleb, 1986, Zekât, 64; Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd ibn Mâce, es-Sünen, İstanbul, 1992, Mukaddime, 14; Ahmed b. Hanbel, IV, 357, 359, 360, 361. 39 - Esed, age., s. 1243.
• 40 - Râzî, age., XXXI, 77.
• 41 - Taberî, age., XXX, 87.
• 42 - Semerkandî, age., III, 554. 43 - Kurtubî, age., XIX, 161.
• 44 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/5
• 45 - Enfâl 8/49; Ahzâb 33/12. 46 - Âl-i İmrân 3/185; En‘âm 6/70, 130; A‘râf 7/51; Lokmân 31/33; Fâtır 35/5; Câsiye 45/35; Hadîd 57/20. 47 - Hadîd 57/14. 48 - Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Lokmân 31/33; Fâtır 35/5; Hadîd 57/14. 49 - Âl-i İmrân 3/24. 50 - Âl-i İmrân 3/196; Mü’min 40/4. 51 - Mülk 67/20; Fâtır 35/40.
  • Enfâl 8/49 Ahzâb 33/12 Âl-i İmrân 3/185 En‘âm 6/70 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Câsiye 45/35 Hadîd 57/20 Hadîd 57/14 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Hadîd 57/14 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/196 Mü'min 40/4 Mülk 67/20 Fâtır 35/40
• 52 - Kurtubî, age., XIX, 161. 53 - Semerkandî, age., III, 554. 54 - Bu kelimenin anlamı ve Kur’ân’daki kullanım örnekleri için bk. Tekvîr sûresi, 19. âyetin tefsîri.
• 55 - Zemahşerî, age., IV, 702; Râzî, age., XXXI, 80; Kurtubî, age., XIX, 161.
• 56 - Kamer 54/49. 57 - Ra‘d 13/8. 58 - En‘âm 6/38, 59; Yûnus 10/61; Hûd 11/6; Ra‘d 13/39; Neml 27/75; Sebe’ 34/3; Kâf 50/6-11; Mülk 67/3-5. 59 - Rahmân 55/7.
  • Kamer 54/49 Ra‘d 13/8 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Hûd 11/6 Ra‘d 13/39 Neml 27/75 Sebe' 34/3 Kâf 50/11 Mülk 67/5 Rahmân 55/7
• 60 -  Bu konuda http://altinoran.nedir.com web sitesine bakılabilir.