Me‘âric Suresi

Mekke’de Hâkka sûresinden sonra indirilen, 44 âyetten oluşan, adını üçüncü âyette geçen “yükseliş mertebeleri” anlamındaki الْمَعَارِج el-me‘âric kelimesinden alan Me‘âric sûresi, inişte 46, resmî sıralamada ise 70. sûredir.

Me‘âric sûresi resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hâkka sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Ortak konu Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecidir. İki sûre peş peşe indirildiği için adeta birbirinin devamı durumundadır.

Me‘âric sûresinde ilk olarak kıyâmetin gerçekleşeceği hatırlatılmakta ve bunun engellenemez bir gerçeklik olduğu vurgulanmaktadır. Bu arada karar makamının yüceliğini kavratmak üzere meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a ancak elli bin yıllık bir günde ulaşabileceği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, muhataplarının azgınlığından etkilenen Hz. Peygamber’e moral verilerek inkârcıların uzak gördüğü kıyâmetin aslında yakın olduğu haber verilmektedir. Bu bağlamda kıyâmet sahnelerinden bir bölümü hatırlatılmakta ve mahşerde suçluların ne tür çaresizlikler içerisinde olacakları bildirilmektedir.

19. âyetten itibaren, insanın yaratılış özelliklerinin bir kısmı ve daha çok nankörlük özellikleri gündeme getirilmekte, ancak musallîn denen kişilerin bu olumsuzluklardan uzak oldukları ifade edilmektedir. Bu bağlamda, çeşitli sıfatlar sayılarak, sonuçta cennette kendilerine ikramlarda bulunulacağı müjdelenmektedir.

36. âyetten itibaren, inkârcılık yapanların şaşkın halleri üzerinde durulmakta, beklentileri reddedilmekte ve kendilerinin vazgeçilmez olmadıkları hatırlatılarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde yerlerine başkalarını getirebileceği durumu özellikle bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda bu nankör tiplerin dünya hayatında eğlenmeye devam etmeleri halinde mahşerde derin hüzünler yaşayacakları ifade edilmektedir. Ayrıca gözleri çökmüş halde ve kendilerini zillet kaplamış olarak diriltilecekleri mahşer gününün mutlak surette gerçekleşeceği haber verilmekte, sonuçta insanlık bütün bu gerçeklerle ilgili kesin bir şekilde bilgilendirilmektedir.

Sûrenin 36-44. âyetlerinde inkârcıların kötü niyetle Hz. Peygamber’e karşı davranışları hatırlatılmakta, nimet beklentilerine yer verilmekte ve bunların karşılığında Yüce Allah’ın onlara yönelik tehdidi gündeme getirilmektedir. Sûrenin son bölümünde söz konusu inkârcılara yönelik nasıl bir tavır takınılması gerektiği hatırlatılmakta, sonuçta mahşerde kendilerini bekleyen feci akıbet noktasında bir bilgilendirme yapılmaktadır.

a) Kâfirlerin Alaycılıkları ve Sonuçsuz İstekleri

Yüce Allah sûrenin 36-41. âyetlerinde öncelikle kâfirlerle ilgili bir açıklama yapmakta ve “O kâfirlere ne oluyor ki, sağdan ve soldan bölük bölük sana doğru boyunlarını uzatıyorlar?” ifadesiyle onların alaycı tavırlarına değinmekte, bu arada hak etmedikleri halde cennete gönderilme beklentilerine işaret etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın nankör insan tipinin bu beklentisine verdiği cevap dile getirilmekte, bu arada insanın yaratılış kaynağı gündeme getirilerek onun vazgeçilmez olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Daha sonra, büyük bir yemine yer verilerek şu bilgiler zikredilmektedir: “Doğuların ve batıların Rabbine yemin ediyorum ki onların yerine daha iyilerini getirmeye Bizim gücümüz yeter ve Biz hiçbir şekilde geçilebilenler değiliz (hiç kimse, hiçbir şekilde önümüze geçemez).”

ı. Her Fırsatta Alay Etmeleri

فَمَا لِ‌الَّذ۪ينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِع۪ينَ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِز۪ينَ “Kâfir olanlara ne oluyor ki sağdan ve soldan bölük bölük sana doğru boyunlarını uzatıyorlar!”

Buradaki فَمَا لِ‌الَّذ۪ينَ كَفَرُوا fe mâlillezîne keferû ifadesi “o kâfirlere, inkar etmiş kişilere ne oluyor ki”; قِبَلَكَ kıbeleke ifadesi “senin önünde”; مُهْطِع۪ينَ muhtı‘îne kelimesi “boynu eğerek uzatırlar, hızlıca yönelirler”; عَنِ الْيَم۪ينِ ‘ani’l-yemîni ifadesi “sağdan, sağ taraftan”; وَعَنِ الشِّمَالِ ve ‘ani’ş-şimâli ifadesi “ve soldan, sol taraftan”; عِز۪ينَ ‘ızîne sözcüğü ise “bölük bölük, gruplar halinde” demektir.

Burada inkarcıların alaycı tavırları ve rahatsız edici hareketleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerin iniş sebebi olarak şöyle bir olay rivayet edilmektedir: “Müşrikler Hz. Peygamber’in önünde gruplar halinde toplanırlar, söylediği şeyleri alay ederek dinlerler ve şöyle derlermiş: Eğer Muhammed’in dediği gibi bunlar cennete gireceklerse biz onlardan daha önce gireriz.” İşte bu âyetler bu olay üzerine indirilmiştir.(1) Ebû Müslim el-Isfehânî ise bu âyetlerin münafıklar hakkında indirildiğini beyan etmektedir.(2) Sûrenin Mekkî oluşu bu görüşü şüpheli kılmaktadır.

İniş sebeplerinin mesajı daraltmaması gerektiğini beyan ederek, âyetteki mesajın evrensel olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü nüzul sebeplerinin özel olması âyetlerdeki mesajın genel ve evrensel olmasına engel değildir.

1. فَمَا لِ‌الَّذ۪ينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِع۪ينَ “O kâfirlere ne oluyor ki, sana doğru boyunlarını uzatıyorlar?” Âyetin izahına geçmeden önce kefera fiili hakkında kısa bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz.

Kalem 68/51’de zikredildiği üzere, kâfir kelimesi “örten” anlamıyla “gerçeğin üzerini örten kişi” demektir. Hem bu âyette, hem de diğer âyetlerde “inkârcılık yapan kişi” anlamında kullanılan bu kelime, Hadîd 57/20’de küffâr kalıbında çoğul olarak “çiftçiler, tarımla uğraşan üreticiler” anlamında kullanılmaktadır. Çiftçiler tohumu toprakla kapattıkları için kendilerine “örtenler” anlamında bu kelime sıfat olmuştur. İşte hak ve hakikati örtenler de aynı kelimeyle ifade edilmektedir.

İnkâr konusunda enkera kalıbının tercih edilmeyip, kefera kökünden kelimelerin seçilmesinin çok önemli başka bir sebebi daha vardır. İnkâr, “bir şeyi bütünüyle reddetmek, kabul etmemek” demektir; küfür ise “var olan bir şeyin üzerini örtmek” anlamına gelmektedir. Kâfirler aslında Yüce Allah’ın onlarda da yarattığı fıtratın üzerini örttükleri için bu şekilde ifade edilmektedir. “Münâfık”, sonuçta inkârını örten kişidir; “kâfir” ise fıtratındaki inanç değerlerini örten kişi anlamına gelmektedir.

Küfür, kâfir ve inkâr kavramları hakkında bu kısa açıklamayı yaptıktan sonra âyetin izahına geçebiliriz.

a) İbrâhîm 14/43 ve Kamer 54/8’de de geçtiği üzere, âyetteki مُهْطِع۪ين muhtı‘îne kelimesi “boynu eğerek uzatmak, hızlıca yönelmek” anlamlarına geldiği için, burada sözü edilen husus, kâfirlerin Hz. Peygamber’in önüne hızlıca gelip bir anlamda onunla alay etmeleri veya kâfirlerin Hz. Peygamber’in önüne alaycı bir tavırla, boyun kıvırarak gelmeleridir. Her iki durumda da kâfirlerin Hz. Peygamber’e alaycılıkla, kin ve öfkeyle yaklaştıkları anlaşılmaktadır.

b) Bu durum Kalem 68/51’de de geçtiği üzere, “kâfirlerin sanki gözleriyle Hz. Peygamber’i devirecekleri” şeklinde beyan edilmektedir. Âyetin bulunduğu bölüm itibariyle bu bakışta herhangi bir hayır amacının olmadığı son derece açıktır. Anlaşılan o ki kâfirler özellikle Hz. Peygamber’i rahatsız etmek, sözleri ve fiilleriyle onu huzursuz etmek için çaba sarf ediyorlardı. Kâfirlerin Hz. Peygamber’in önüne gelmesi Âl-i İmrân 3/176’daki “inkârda yarışanlar” ifadesini hatırlatmaktadır.

c) Alaycı bir ifadeyle gözlerini Hz. Peygamber’e diken bu inkârcılar, davranışlarının karşılığını yaptıkları cinsten göreceklerdir. Kur’ân’da toplam üç kez geçen mühtı’îne kelimesinin diğer iki kullanımı ise mahşerle ilgilidir. Nitekim hem İbrâhim 14/43’te hem de Kamer 54/8’de aynı kelime inkârcıların mahşer sabahı durumlarını deşifre etmektedir.

Başları yukarı kalkık veya başları enseye düşük bir şekilde yuvalarına geri dönemeyen gözlerin ve bomboş yüreklerin sahipleri panik içerisinde sağa sola yalpalayacak veya duruşma çağrısını yapan görevliye doğru seğirteceklerdir.

Dünyada hakka ve hakikate karşı burun kıvırıp olabildiğince alaycı davrananlar bunun sıkıntısını mahşerde çekeceklerdir. Hatta Mutaffifûn 83/29-32’de yer aldığı üzere, Müslümanları her gördüklerinde onlara gülen, kaş göz hareketleri yapıp kafadarlarının yanına döndüklerinde eğlenen, dahası Müslümanların sapık olduğunu iddia edenler bu yaptıklarının karşılığını elbette göreceklerdir. Nitekim Mutaffifûn 83/34-36’da bu konuda çok önemli bilgiler verilmektedir.

2. عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِز۪ينَ “Sağdan ve soldan bölük bölük (sana doğru boyunlarını uzatıyorlar?)” Me‘âric sûresinin 37. âyetinde kâfirlerin Hz. Peygamber’in önüne nasıl geçtikleri beyan edilmektedir. Âyetteki عِز۪ين ‘ızîne kelimesi “bölük bölük, gruplar halinde” demektir. İnkârcılar gruplar halinde koşup alaycı tavırlarıyla Hz. Peygamber’in yanına geliyorlardı. Âyette yer alan “sağından ve solundan” ifadesi de aslında onların her taraftan ve her fırsatta bunu yaptıklarını göstermektedir.

Esasında Kur’ân bize bu hareketin çok daha önceden başkaları tarafından başlatıldığını haber vermektedir. Bu bağlamda önce İblis’in sözünü hatırlatalım: “Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından yaklaşacağım ve Sen onların çoğunu şükredenlerden bulamayacaksın, dedi.”(3)

İblis nasıl ki inananlara kötü niyetle yaklaşıyorsa, kâfirler de aynı şekilde ve onun yolunu takip ederek Hz. Peygamber’in yanına geliyorlardı. Benzer bir tutum kâfirlerin müminlere karşı tutumlarında da görülmektedir: “Siz bize hep sağdan (yani suret-i haktan görünerek) yanaşırdınız.”(4)

Âyette sözü edilen “sağdan ve soldan gelmek” ifadesi aslında “her fırsatta” demektir. Nitekim Sebe’ 34/33’te bu durum şöyle ifade edilmektedir: “Zayıf bırakılanlar büyüklük taslayanlara diyecekler ki: Hayır, siz bize gece gündüz dolap çevirmek için gelirdiniz, Allah’ı inkâr etmemizi ve O’na ortak koşmamızı emrederdiniz.” İşte bu ve benzer âyetler küfrün aynı kaynaktan beslendiğini açıkça göstermektedir.

3. Her iki âyeti birlikte düşünerek şu değerlendirmeyi yapmak gerekir: Âyetteki mühtı‘îne kelimesi hakikat anlamında müşriklerin vahiy karşısındaki olumsuz ve küstahça tutumlarını ifade ettiği gibi, mecâzî olarak onların bu ilâhî ışık karşısındaki çaresizliklerini ve şaşkınlıklarını da ortaya koymaktadır.(5) Ayrıca söz konusu kelimenin “yaratılıştan boynu aşağı doğru eğik, yatık olan deve” şeklinde de bir anlamı vardır. Anlaşılıyor ki inkârcıların niyetleri ve düşünceleri de devenin boynu gibi eğridir.

Kâfirler maksatlı düşünce, kötü niyet ve çarpık bir inanışla Hz. Peygamber’e karşı çıkıyorlar, alçak ve zelil bir anlayış içinde, sırf alay etmek için müslümanların yanına koşup geliyorlardı. O devirde koşmadan veya yüz yüze gelmeden tepkilerini ve alaylarını belirtmeleri mümkün değildi. Şimdi ise kitap, dergi, makale, gazete, karikatür, elektronik posta, televizyon, tiyatro, film gibi çeşitli görsel ve yazılı iletişim araçları ile hücum etmektedirler.(6)

Söylemek istediğimiz ve âyetlerin de günümüze mesajı şudur: Küfür tek millettir; hedefi ve mantığı aynıdır; çünkü aynı kaynaktan beslenmektedir. Ona karşı dikkatli ve uyanık davranmak ise sorumluluk gereğidir. Vahye karşı olumsuz tavır sergileyenler bu yaptıklarının karşılığını hem dünyada, hem de mahşerde göreceklerini bilmelidirler.

ıı. Nimet Cennetine Girmek İstemeleri

اَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ اَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَع۪يمٍ “Onlardan her bir kişi nimet cennetine konulacağını mı umuyor!”

Âyettekiاَيَطْمَعُ eyatme‘u sorusu “ister mi, arzu eder mi, umar mı, istiyor mu”; كُلُّ امْرِئٍ küllümriin tamlaması “her biri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”;اَنْ يُدْخَلَ yüdhale edilgen fiili “sokulmayı, konulmayı, yerleştirilmeyi”; جَنَّةَ نَع۪يمٍ cennete na‘îmin tamlaması ise “nimet cennetine” demektir.

Yüce Allah bu âyette inkârcı insan tipinin bir yüzsüzlüğünü deşifre etmektedir. Aslında inanmadıkları, ancak eğer varsa da imkânlarından istifade etmeyi arzu ettikleri nimet yurdunu istedikleri beyan edilmektedir.

Âyetin mesajına geçmeden önce bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

1. Sözün burasında Mekkeli müşriklerin âhirete iman noktasındaki durumlarına değinmek gerekir. Genelde Mekke müşriklerinin âhirete inanmadıkları, bu nedenle oradaki yargılamadan da korkmadıkları kabul edilir. Elbette bu yaklaşımı doğrulayan âyetler vardır.(7) Ayrıca içlerinde “zamana tapanlar” anlamında dehrîler bulunduğu da bilinmektedir.(8)

Mekkelilerin tamamının bu şekilde âhirete inanmadıkları da sanılmamalıdır. Nitekim belli belirsiz bir âhiret inancına sahip olanlarının bulunduğu bir gerçektir.(9) Dahası onların âhirete iman konusunda ihtilaf içerisinde bulundukları Nebe’ 78/2-3’te beyan edilmektedir. İhtilafın olması farklı fikirlerin bulunması anlamına gelmektedir. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3 gibi çeşitli âyetlerde dile getirilen şefaat beklentileri, aslında çok net olmasa da Mekkelilerin önemli bir bölümünde âhiretle ilgili kabullerin bulunduğunu göstermektedir.

Tama‘ Etmek Ne Demektir?

Tamâ‘ etmek “bir şeyi gönülden istemek” demektir. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da Hz. İbrahim’in,(10) kibir göstermeyen keşişlerle rahiplerin(11) ve Hz. Mûsâ’ya iman etmiş büyücülerin duasında(12) kullanılmaktadır. Ayrıca Yüce Allah’a samimiyetle yalvarıp yakarmak için korku ve ümit içerisinde bulunmada kullanılan kelimelerden birisi de tama‘ sözcüğüdür.(13) Bu arada şimşek çakmasında korku ile beraber yağmurun geleceği ümidi için de aynı kelime dile getirilmektedir.(14)

A‘râf’ta bulunup henüz cennete giremeyenlerin cennete girme istekleri de bu fiille ifade edilmektedir.(15) Sonuçsuz bir beklenti için de,(16) kötü niyetli bir gönül hissedişi için de bu kelimenin kullanıldığına dair âyetler vardır.(17) Bütün bu âyetlerdeki kullanım örneklerinin yanında özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki anlam bir umma şeklinde yorumlanmalıdır.

2. Mekke müşriklerinin âhiret algısı ve tama‘ etmek fiili hakkındaki bu hatırlatmalarımızdan sonra, âyette ele alınan konuya dönelim.

Burada üzerinde durulan nokta şudur: İnkârcılar kendilerine dünyada sunulan çeşitli nimetlere karşı nankörlük yaptıklarını unutarak çok daha fazlasını hırsla istemekte herhangi bir sakınca görmemektedir. Bu durum aynı fiil kullanılarak Müddessir 74/15’te Velîd b. Müğîre örnekliğinde hatırlatılmaktadır. Bu nankör tip çeşitli nimetlere kavuşturulmuş olmasına rağmen, çok daha fazlasını istemekte bir sakınca görmemekte, kendisine verilenlerin hakları olduğunu zannederek daha fazlasına göz dikmektedir.

Âyette yer alan اَيَطْمَعُ eyatme‘u ifadesinin başındaki hemze edatı “alay” manası vermekte ve şu mesajı içermektedir: “İnkârları ve alayları yetmiyormuş gibi, şimdi bir de cennete sokulmak mı istiyorlar! Bu durum yüzsüzlüğün zirvesidir.” Müddessir 74/12-14’te de benzer bir mesaj vardır.

Yüce Allah Velîd’e ikram ettiği çeşitli nimetleri hatırlattıktan sonra, Me‘âric 70/15. âyette kendisine verdiği nimetleri daha da arttırması isteğini gündeme getirmekte ve sümme edatını kullanmaktadır. Yani “bütün bunlar yetmiyormuş gibi, kalkıp bir de nimetlerin daha da arttırılmasını istemektedir” diyerek onu ayıplamakta ve kınamaktadır.

İnançsız nankörlerin dünyadaki durumu böyle olduğu gibi, mahşerde de benzer, hatta çok daha fazlasını elde edeceklerini düşünerek hak etmedikleri cennete sokulmak istemektedirler. Müddessir 74/52’de ifade edildiğine göre, bu inkârcılar vahye karşı da aynı tutumu sergilemekte, Hz. Peygamber’e indirilen prensipleri beğenmeyip “her biri kendisine özel sahifeler gönderilmesini arzu etmekteydi”ler.

Bu yüzsüz tavır dünya hayatında çeşitlilik arz ettiği gibi mahşere de yansıtılmakta, hor ve hakir gördükleri müminlere vaadedilen cennetin kendilerine de verilmesini ve orada da nimetlerle buluşturulmayı canı gönülden arzu ettikleri bildirilmektedir.

Âyette yer alan كُلُّ امْرِئٍ küllümriin tamlaması “her biri” anlamına gelmekte ve alaycı inkârcıların her birinin özel bir cennet istediği mesajını vermektedir. Anlaşılan o ki, imanları nedeniyle beğenmedikleri müminlerin gireceği cennetlere girmeyi istememektedirler.

Ayrı vahiy sahifeleri istedikleri gibi, ayrı bir nimet cennetine sokulmayı arzu etmekte, böylece özel bir ödül muamelesine tabi tutulmayı beklemektedirler. Onlar dünyadaki seçkinci mantıklarını mahşere de yansıtmakta, buradaki ahlâksızlıklarının ve kibirlerinin âhirette de işe yaracağını sanmaktadırlar ki bu beklenti derin bir yanılgıdır.

ııı. Aldıkları Cevap

كَلَّا اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِمَّا يَعْلَمُونَ “Hayır! Şüphesiz ki biz onları bildikleri şeyden yarattık.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;خَلَقْنَاهُمْ halaknâhum ifadesi “onları da biz yarattık”; مِمَّا يَعْلَمُونَ mimmâ ya‘lemûne ifadesi ise “bildikleri şeyden” demektir.

Bu âyette hiç hak etmedikleri halde cennet beklentisine girenlere cevap verilmektedir.

1. Âyette yer alan كَلَّا kellâ edatının anlam çeşitliliği hakkında ‘Alak 96/6’da geniş açıklamalar yapacağız. Söz konusu edatın buradaki anlamı “hayır” şeklindedir. Çünkü inkârcı insan tipinin âhirette ödül beklentisinin yersiz olduğu ifade edilmektedir.

2. Yüce Allah, nankör insanların mahşerde nimet cenneti beklentilerini reddettikten sonra, sözü onların ve elbette bütün insanların yaratılış kaynağına getirmektedir. Pek çok âyette hakkında detay verilen “insanın yaratılışı” konusuna dair burada ayrıntı verilmemekte, sadece “iyi bildikleri şeylerden yarattık” cümlesiyle yetinilmektedir. ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız bu konu daha önce onlarca âyette ele alınmış, insanın elementer ve biyolojik aşamalar geçirerek var edildiği ifade edilmiştir.

3. Bu arada âyetin içeriği mesajı hakkında bilgi vermekte ve âhirete inanmayan inkârcı muhataplara esaslı ve susturucu bir cevap verilerek şöyle seslenilmektedir: “Siz mahşerde diriltilmeye inanmıyorsunuz da orada ödüllendirilmeyi nasıl umuyorsunuz?” denmek istenmektedir.

4. Burada önemli olan nokta, âhirette ödül beklentisinde olan inkârcılara cevap verilirken yaratılışın neden gündeme getirildiğidir. Buna birkaç açıdan cevap verilebilir:

a) Öncelikle belirtmeliyiz ki inkârcı insan tipinin en büyük sorunlarından biri âhirete inanmamaları veya sağlam iman etmemeleriydi. Bir önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, onların belli belirsiz bir âhiret inancına sahip olanlarının yanında, hiç inanmayanları da vardı. Bu nedenle söz konusu sakat inanç durumu yeniden gündeme getirilmekte ve yoktan yaratma anlamında ilk yaratmanın sahibi olan Yüce Allah’ın onları yeniden yaratmaya da kâdir olduğu hatırlatılmaktadır.

b) Ayrıca müminlerle alay eden nankörlere, “siz neden onlarla alay ediyorsunuz ki, siz nereden yaratıldıysanız onlar da aynı şeyden yaratılmışlardır” denmiş olmaktadır. Kendini üstün görenlere yaratılış kaynakları hatırlatılarak, asılsız ve mesnetsiz gurur ve kibrin ne kadar yanlış olduğu yeniden gündeme getirilmektedir. Zaten Hucürât 49/13’te de bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

c) Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, burada daha başka bir anlam inceliği vardır: Âhiretteki nimet cenneti ödülü yüksek derecelerin ve Yüce Allah’ın ikramının karşılığıdır.(18) Orası değer anlamında çok ulvi bir makamdır; oraya bu maddî varlıkla gidilemez; çünkü bu bedenin yaratıldığı kaynak insanların tiksindiği ve pis kabul ettiği bir sıvıdır. O halde, anlaşılıyor ki cennet nimetleriyle buluşmak için yaratılış kaynağı değil, manevî dereceler etkin olacaktır.

Öyleyse, inananları hor ve hakir görmemek gerektiği gibi, ödüllerle buluşturulmak için de ilâhî rızayı kazanmak bir zorunluluktur. İman ve ma‘rifetullâh denen “Allah bilinci” ile bezenmeyenler, yani böyle bir mücevhere bürünmeyenler mücevher değerinde olan cennet nimetleriyle de buluşamazlar.

ıv. Yüce Allah’ın Kudreti

فَلَآ اُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ اِنَّا لَقَادِرُونَ عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ خَيْرًا مِنْهُمْ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ “Hayır! Doğuların ve batıların Rabbine yemin ederim ki onların yerine daha iyilerini getirmeye bizim gücümüz yeter ve biz asla geçilebilenler değiliz (bize kimse engel olamaz).”

Âyetteki فَلَآ اُقْسِمُ fe lâ uksimu fiili “yemin ediyorum”; بِرَبِّ الْمَشَارِقِ bi rabbu’l-meşârıkı tamlaması “doğuların Rabbine, sahibine”; وَالْمَغَارِبِ ve’l-meğâribi kelimesi “ve batıların (Rabbine)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَقَادِرُونَ lekâdirûne kelimesi “elbette gücü yetenler(iz), kadir olanlar(ız)”; عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ ‘alâ en nubeddile ifadesi “değiştirmeye”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlıyı, iyi olanı”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; ِ وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”; بِمَسْبُوق۪ينَ bi mesbûkîne ifadesi ise “önüne geçilenler, engellenebilenler, aciz bırakılabilecekler (değiliz)” demektir.

Bu âyette Kur’ân’da kullanılan yemin tekniklerinden birine yer verilmekte, böylece mesajın önemi ve sıradışılığı hatırlatılmaktadır.

1. فَلَآ اُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ“Hayır! Doğuların ve batıların Rabbine yemin ederim ki.” Bu cümledeki yemin ifadesi hakkında kısa hatırlatmalar yapmak gerekmektedir.

a) فَلَآ اُقْسِمُ “Yemin ediyorum.” Vâkı‘a 56/75’te ele aldığımız üzere, sekiz âyette geçen lâ uksimü kullanımı ve anlam çeşitliliği hakkında doğru bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Bunlar kısaca “muhakkak yemin ediyorum ki”, “yemin ediyorum ki”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değil, yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde ifade edilebilir.

Görüldüğü üzere, söz konusu anlam ihtimallerinden sonuncusu ifadeye doğrudan olumsuz anlam vermektir. İşte merhum Elmalılı bu tercih doğrultusunda âyeti şöyle tercüme etmiştir: “Artık o maşrıklerin, mağriblerin Rabbi için yemine ne hacet, şüphesiz ki Biz elbette kadiriz.” Bu tercihin de doğru olduğunu kabul etsek de, genelde tercih edilen anlamı önceleyerek meali olumlu anlamda “Yemin ediyorum” şeklinde vermeyi uygun bulduk.

b) بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ “Doğuların ve batıların Rabbine.” “Doğunun ve batının Rabbi”, “İki doğunun ve iki batının Rabbi” ve “Bütün doğuların ve batıların Rabbi” şeklindeki ifadelerin kullanım örnekleri ve konu içerikleri hakkında Müzzemmil 73/9’da detaylı bilgi vereceğiz. Bu nedenle burada sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Bu ifadelerin birtakım yorum çeşitlilikleri vardır:

ı. Buna göre Kur’ân’da yer alan söz konusu ifadeler, “bütün gün doğumu ve gün batımı noktalarının Rabbi Allah’tır; O’nun yaratması ve sistemi dışında hiçbir alan veya nesne yoktur” anlamına gelebilir. Buradaki mesaj âyetin sonundaki “Biz elbette kâdiriz” şeklindeki ifadeden anlaşılmaktadır ki bu da Yüce Allah’ın kudretini beyandır.

ıı. Râzî’nin de belirttiği gibi, الْمَشَارِق el-meşârık “doğular” kelimesi, “yükselen değerler” anlamında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği “vahiylerin aydınlığı”nı ifade edebileceği gibi, bütün “hidayet türleri”ni de ifade edebilir. Ayrıca الْمَغَارِب el-meğârib “batılar” sözcüğü peygamberlerin mesajlarının insanlar tarafından itibara alınmaması, bir anlamda “mesajların öldürülmesi” olabileceği gibi, hidayet vesilelerinin zıddı olarak onların “çaresizlikleri” anlamına da gelebilir.(19)

ııı. Bu arada “doğu ve batı”, “iki doğu ve iki batı” veya “doğular ve batılar” ifadeleri iki taraflı bir hakikati de ortaya koyabilir. “Gerçekler, yalanlar” ve “hakikat yolları, zulüm yolları” gibi çeşitlilikler bu ifadelerin anlam alanında vardır. Ancak özellikle bu âyetlerdeki konu gereği maksadın “hayat ve ölüm” veya “dünyadaki ölüm ve âhiretteki diriltilme” olması da mümkündür.

ıv. “Doğular ve batılar” ifadesinin çoğul getirilmesinin muhtemel bir başka sebebi ise gerek Güneş’in ve gerekse Ay’ın hiçbir zaman aynı yerlerden doğup batmamaları da olabilir. Zira hem yıl içerisinde doğup battıklerı yerler her gün değişmekte, hem de galaksimizin hareketliliği nedeniyle bu mekanlar sürekli değişiklik arz etmektedir.

Bu nedenlerle, ifadeler tekil veya tesniye getirildiği gibi çoğul da getirilmişlerdir. Güneş 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar çeşitli hareketleri sebebiyle farklı yerlerden doğar. Bu nedenle tek doğuşta onun mutlak doğuşu, tek batışta da onun mutlak batışı ifade edildiği gibi, “iki doğu” ve “iki batı” ifadeleri işte bu iki tarihteki iki uç noktasını içerebilir.

c) Yeminlerin maksatlarından biri de yemin edilen varlıkların insanlara şahit kılınacaklarının bildirilmesidir. Her neye yemin ediliyorsa, bilinmelidir ki o şeyler insanlar için birer şahit olacaktır.(20) Buradan hareketle, bütün doğuşlar ve doğuş mekânları ile bütün batışlar ve batış mekânları insanların şahidi olacaktır. Kâinat bizim şahidimizdir; o halde hakkımızda hak şehadette bulunmaları için gayret sarf etmeliyiz.

2. اِنَّا لَقَادِرُونَ عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ خَيْرًا مِنْهُمْ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ “onların yerine daha iyilerini getirmeye bizim gücümüz yeter ve biz asla geçilebilenler değiliz (bize kimse engel olamaz).” Önceki âyetteki yeminin gerekçesi işte bu cümlede verilmekte ve Yüce Allah’ın kudreti gündeme getirilmektedir.

Özellikle inkârcı insanların kendilerine verdikleri payelerin yersiz olduğu, başta kâfirler olmak üzere diğer bütün insanların Yüce Allah için vazgeçilmez olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Âyetin sonunda mâ … bi harflerinin birlikte kullanımı manaya “hiçbir şekilde” katkısı sağlamaktadır.

a) Bağlam gereği buradaki ifade, aslında inkârcılar için bir gözdağı mesabesindedir. Onlar kendilerine dünyada verilen onca nimeti kendi hak edişleri olarak görmekte ve tenezzülsüz bir tutum veya davranış içerisine girmekteydiler. İşte Yüce Allah onları helâk edebileceğini ve yerlerine onlardan çok daha hayırlı olan başkalarını yaratabileceğini beyan ederek, kendilerinin Yüce Allah için vazgeçilmez olmadıklarını onlara bildirmektedir.

b) Bu âyet Vâkı‘a 56/60-61 ile tefsir edilmektedir. Yüce Allah orada “insanlar arasına ölüm kanunu koyduğunu, onları benzerleriyle değiştirmede ve hiç bilmedikleri bir mahiyette (âhirette) kendilerini yeniden inşa etmede hiç kimsenin O’nu engelleyemeyeceğini” beyan etmektedir. Bağlam öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlarla ilgili olduğu için, “benzerleriyle değiştirme” ifadesi, yerlerine başkalarının yaratılması demektir.

“Bilemedikleri şekilde veya bilmedikleri yerde” ifadesi ise inkâr ettikleri mahşer âlemi olsa gerektir. Zaten Vâkı‘a 56/62’de de konu ilk yaratılışın bilinmesiyle ilişkilendirilmekte, dolayısıyla mesaj âhiretteki diriltilmeye bağlanmaktadır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın daha iyi kavranabilmesi için birkaç âyeti daha hatırlatmakta yarar vardır. Bu bağlamda Yüce Allah inkârcılık veya “yeni bir yaratılış ve hayat” anlamında âhireti reddeden inkârcıların ele alındığı çeşitli âyetlerde, dilemesi halinde onları yok edebileceğini ve yerlerine yepyeni bir yaratık türü ya da yeni bir toplum var edebileceğini beyan etmektedir.(21)

Bu arada Mâide 5/54’te benzer bir ifade yer almakta ve Yüce Allah’ın dininden dönenlerin yerine Allah’ın sevdiği ve kendileri de Allah’ı seven bir topluluk getirebileceği haber verilmektedir.

d) Hayat Yüce Allah’ın bir ikramıdır; dilediğine hayat verir; dilediğini ise öldürüp yerine başkalarını yaratır. Bu noktada O’nun engellenmesi veya aciz bırakılması ya da önüne başka varlıkların geçmesi kesinlikle mümkün değildir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki meydan okumada ifade edilen husus budur. Bu arada elbette inkârcıların ilâhî huzurdan kaçabilmesinin mümkün olmadığı da mesajlar arasında yer almaktadır.

Onların yerine daha hayırlılarının getirilmesi kendilerinden sonra düzgün bir neslin yaratılması anlamına da gelebilir. Burada o dönem Müslümanlarından olan Muhâcir ve Ensâr’ın kastedilmiş olması da akla gelebilir. Dahası bu âyetteki mesajı evrensel kabul edip, bütün zamanların inkârcılarına yönelik bir meydan okuma olduğunu kabul etmek de mümkündür.

Sözün özü şudur: Hiç kimse Yüce Allah için vazgeçilmez değildir; ayrıca hiçbir varlık Yüce Allah’ın gücünü ve kudretini deneme cüretinde bulunmamalıdır. Herkes görevini ve haddini bilmelidir.

b) Mahşere Kadar Zaman Tanınması

Yüce Allah, sûrenin 42-44. âyetlerinde çok önemli bir uygulama ilkesi gündeme getirmekte ve “O halde, sen onları (şimdilik) bırak da, kendilerine vadedilen günlerine kavuşuncaya dek (boş ve anlamsız işlere) dalsınlar, oynayadursunlar” buyurarak inkârcılara karşı hemen cezalandırıcı bir tutum izlenmemesi ve kendilerine fırsat tanınması gerektiği üzerinde durmaktadır.

Ardından, inkârcıların mahşer için mezarlardan diriltilip kaldırılacakları ve âhirette yaşayacakları sıkıntıların bir bölümü hatırlatılmaktadır. Kendilerine vaadedilmesine rağmen, ısrarla alay ettikleri sorgulanma zamanı ve mekânı bir kez daha bütün zamanların inkârcılarına bildirilmektedir.

ı. Vadedilen Azap

فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتّٰى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذ۪ي يُوعَدُونَ “Sen onları (şimdilik) bırak da kendilerine vadedilen günlerine kavuşuncaya kadar (boş işlere) dalsınlar, oynasınlar!”

Âyetteki فَذَرْهُمْ fe zerhum emri “sen onları bırak”; يَخُوضُوا yehûdû fiili “(boş işlere) dalsınlar”; وَيَلْعَبُوا ve yel‘abû fiili “ve oynasınlar”; حَتّٰى يُلَاقُوا hattâ yülâkû ifadesi “buluşuncaya kadar, karşılaşıncaya kadar”; يَوْمَهُمُ yevmehum tamlaması “onların (şu) günlerine, günleriyle”; الَّذ۪ي يُوعَدُونَ ellezî yû‘adûne ifadesi ise “kendilerine vaad edilmekte olan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere yönelik bir davranış modeli gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah tamamen aynı ifadelerle Zuhruf 43/83’te de geçen bu âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona bir tebliğ metodu öğretmektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri de Tûr 52/45’te şu şekildedir: “Artık çarpılacakları günlerine kavuşuncaya kadar onları kendi hallerine bırak.”

1. Söylenmek istenen şudur: İnanmıyorlar diye hemen cezalandırmak doğru değildir. Kaldı ki sûrenin Mekke dönemi sûrelerinden olduğu düşünüldüğünde ceza vermekten değil, müşriklerin inanmamalarına üzülmemekten söz etmek çok daha doğrudur.

a) Âyette yer alan يَخُوضُوا yehûdû fiili “(boş işlere) dalmak, lafazanlık yapmak, laf ebeliği yapmak” anlamlarına gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da hep olumsuz ve yerilen içeriklerde kullanılmaktadır.(22) Nisâ’ 4/140 ve En‘âm 6/68’den anlaşıldığına göre, bu kişilerin uğraşları daha çok Yüce Allah’ın âyetleri hakkında ileri geri konuşma ve alay şeklinde gerçekleşiyordu.

b) Burada inkârcılar için kullanılan diğer bir kelime ise “oynamak” anlamına gelen يَلْعَبُوا yel‘abû fiilidir. Bu fiil, Kur’ân’da daha çok sonuçsuz ve faydasız işlerle meşgul olmak anlamında kullanıldığı için, çeşitli âyetlerde(23) yehûdû/nehûdu/havd kelimesiyle birlikte gelmektedir.

2. İnkârcılar bir taraftan hakikati reddetmekte, diğer taraftan da gerçekleri bastırmak için onlar hakkında laf üretmeye çalışmakta, eylem ve söylemleriyle bu olumsuz tavrı devam ettirmekteydiler. İşi sulandırmak veya konuyu alaya almak için çeşitli argümanlar geliştirmekte, vahyin sesini kısmak için ellerinden gelen her şeyi yapmaktaydılar.(24)

3. Mekke’de bu bilinçli ve olumsuz davranış sahiplerinin dışında, meseleyi ciddiye almayıp vurdumduymaz bir tutum sergileyenler de vardı. Onlara yönelik olarak da Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’e şöyle seslenmektedir: “Onları kendi hallerine bırak, boş işlerle uğraşsınlar, ömürlerini oyunla geçirsinler; ancak sonunda kendilerine vaadedilen azapla mutlaka karşılaşacaklardır.” Onlar kıyâmet ve âhireti alaya alsalar da zamanı gelince bu gerçeklerle mutlaka yüzleşecekler ve pişman olacaklardır; fakat son pişmanlık fayda vermeyecektir.

4. İşte Yüce Allah onların bu tutumlarına karşılık Hz. Peygamber’i motive etmekte, yaptıklarına takılıp kalmamasını öğütlemekte ve sonuçta hak ettikleri azabın inkârcıları bulacağını beyan etmektedir. Böylece bir taraftan Hz. Peygamber’in ve müminlerin morali yükseltilirken, diğer taraftan da inkârcı muhataplara gözdağı verilmektedir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’i, kendi işine bakması noktasında bilgilendirmekte ve vahiyden yararlanmak isteyenlerle meşgul olmasının daha doğru olacağını ona bildirmektedir.

Esasında vahyin ilk dönemlerinde Müslümanların sayısı çok az olduğu için, karşıtlarıyla fiziksel olarak mücadele etmeleri mümkün değildi. Bu nedenle, Yüce Allah inkârcılık ve düşmanlık yapan muhatapları Hz. Peygamber’in gündeminden düşürmektedir. Onlarla fiziksel anlamda uğraşarak gereksiz düşmanlık filizlerinin yeşertilmesini engellemeyi amaçlamaktadır.

Âyetlerin mesajı evrensel olduğu için, aynı duygular bugün de gelecekte de geçerliliğini devam ettirecektir. Bu nedenle, âyetlerde günümüze verilmek istenen mesajı ele almak istiyoruz.

- Kâfirlere Karşı Tutumumuz Nasıl Olmalı?

Yüce Allah Kur’ân’da inkârcı insanlara karşı nasıl bir tutum sergilenmesi gerektiğini başta Hz. Peygamber olmak üzere herkese bildirmektedir. Kur’ân’da bu noktada Hz. Peygamber’i hem inşa eden, hem de motive edip moralini yükselten birtakım hatırlatmalar yer almaktadır. Bu çerçevede çeşitli âyetleri hatırlatmak gerekmektedir:

ı. A‘râf 7/182-183 ve Kalem 68/44-45’te ifade edildiği gibi, ısrarla inanmayacak olanlar farkına varmasalar da kâfirlerin yavaş yavaş, adım adım azaba sürüklendikleri kendilerine haber verilmektedir. Bu âyetlerdeki mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj aynı noktada buluşmaktadır. Söylenmek istenen şey, onları kendi şaşkınlıkları içerisine terk etmektir. Tercihlerinin sonucuna kendileri katlanmak zorunda kalacaklardır.

ıı. Yüce Allah Hıcr 15/3’te benzer içerikte yine Hz. Peygamber’e hitap ederek, onları kendi hallerine bırakmasını emretmektedir. Onların da yiyip içerek dünya nimetlerinden faydalanabileceklerini beyan ederek, ancak zamanı gelince gerçeği anlayacaklarını ifade etmektedir ki bu zaman “kıyâmet”tir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki asıl mesaj ile buradaki bilgi birbiriyle tamamen uyumludur.

ııı. Meryem 19/84’te şu uyarı yer almaktadır: “Onlar hakkında acele etme…” Kâfirlere zaman tanıma veya onları kendi hallerine bırakma işlemi aslında onların aceleyle hemen azaba uğratılmaları isteğinde bulunmamayı ifade etmektedir. Kişilerin inanmama hürriyetleri de vardır. Yüce Allah onlara bu hakkı verdiğine göre, yapılan tebliğe rağmen olumsuz bir tavır sergilemek isteyenlere bu fırsat da verilmelidir; çünkü bu durum irade hürriyetiyle ilgilidir ve Kur’ân’ın uyardığı bir husustur.

ıv. Müzzemmil 73/11’de şu emir yer almaktadır: “Nimet sahibi (kılınmış) o yalancıları Bana bırak ve onlara biraz mühlet ver.” Benzer bir ifade Müddessir 74/11’de de mevcuttur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile bu âyetler motivasyon içerikli bir mesaja sahiptir. Buna göre, Yüce Allah inkârcı ve güçlü kâfirler karşısında Hz. Peygamber’in moralsiz kalmasını engellemek için onu sahipleneceğini ifade etmektedir. Bu doğrultuda Yüce Allah hak ve hakikat düşmanlarını helâk edeceğini, bir anlamda onların hakkından geleceğini beyan etmektedir.

v. Târık 86/17’de Hz. Peygamber’e şöyle buyurulmaktadır: “(Desteğimiz sana geleceği için) kısa bir süre kâfirlere mühlet ver.” Burada sözü edilen “kâfirler”den maksadın “nankör insan tipi” olduğunu söylemeliyiz. Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e hitaben, ondan kâfirlere zaman tanımasını istemektedir. Âyetteki “az zaman”dan kasıt “Bedir” olabileceği gibi, “kıyâmet-âhiret süreci” de olabilir. Bedir anlamıyla kastedilen husus ortadadır; kıyâmet yorumu ise Allah için doğrudur. Çünkü O’na göre zaman yoktur. İnsanlar için uzun zamanlar O’nun için çok kısadır, yakındır.(25)

Yüce Allah, hem o dönemin, hem de her dönemin muhataplarına şu dersi vermek istemektedir: Düşmanlığı azgınlığa, alaycılığa, hakarete ve nihayet saldırganlığa dönüştüren kâfirler bilmelidirler ki, karşılarında daima Yüce Allah’ın iradesini, erişilmez gücünü ve engellenemez kudretini bulacaklardır. Bu buluşma er veya geç, dünyada veya âhirette mutlaka gerçekleşecektir.

ıı. Duruşma Alanına Hızlıca Gidilmesi

يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْاَجْدَاثِ سِرَاعًا كَاَنَّهُمْ اِلٰى نُصُبٍ يُوفِضُونَ “O gün onlar sanki dikili bir şeye koşuyorlar gibi mezarlar(ın)dan hızla çıkacaklar.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَخْرُجُونَ yahrucûne fiili “çıkacaklar, çıkarlar”; مِنَ الْاَجْدَاثِ mine’l-ecdâsi kelimesi “mezarlardan, kabirlerden”; سِرَاعًا sirâ‘an sözcüğü “süratlice”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; اِلٰى نُصُبٍ ilâ nusubin ifadesi “dikili şeylere (putlara)”; يُوفِضُونَ yûfidûne fiili ise “fırlarlar, koşarlar, koşacaklar” demektir.

Burada bir önceki âyette sözü edilen “Kendilerine vaadedilen gün ile buluşmak” ifadesinin açılımı gündeme getirilmektedir.

İnkârcılara yönelik tehdit içerikli va‘îd ile müminlere yönelik müjde içerikli va‘d hakikatinin gerçekleşme yeri ve zamanı mahşerdir. İnsanlar mahşer için sırasıyla “diriltilecek, toplanacak, Allah’a sunulacak, bilgilendirilecek, sorgulanacak, yargılanıp haklarında değerlendirme yapılacak ve sonuçta ya cennete ya da cehenneme sevk edilecekler”dir. İşte bu yedi aşamanın ilki “kabirlerden diriltilip kaldırılma” başlığında ele alınan hakikattir.

1. يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْاَجْدَاثِ سِرَاعًا “O gün onlar mezarlar(ın)dan hızla çıkacaklar.” Kur’ân’da “kabir” anlamı veren bir başka kelime de üç âyette geçenالجدث / الأجداث el-cedes/el-ecdâs sözcüğüdür. Yâsîn 36/51 ve Kamer 54/7. âyetinde de kullanılan el-ecdâs kelimesi, mekân olarak “kabir/kabirler” anlamına gelmektedir.(26)

Bu kelimenin kabr kelimesinden farklı olması, ikisi arasında ayrıntıda da olsa fark olabileceğini akla getirmektedir. Zira el-kabr, “mutlak anlamda cesedin bulunduğu toprak altı mekân” anlamına geldiği halde, el-ecdâs kelimesi, “diriltilme öncesinde herkesin bulunduğu değişik özellikteki yerler” anlamına alınabilir. Nitekim İbn Manzûr, dolaylı olarak da olsa bu manaya işaret etmiştir.(27)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanların kabirlerinden süratli bir şekilde çıkacakları beyan edilmekte ve bu çıkışın mahşer günü gerçekleşeceği belirtilmektedir. Konuyla ilgili olarak Rûm 30/25’te şu bilgiler verilmektedir: “Göğün ve yerin O’nun emri ile durması da O’nun delillerindendir. Sonra sizi yerden (dirilmeniz için) bir kez çağırdı mı bir de bakarsınız ki hemen (mezarlarınızdan) çıkıyorsunuz.”

Bu durum Yâsîn 36/51’de şöyle dile getirilmektedir: “Sûr’a (ikinci kez) üflenince insanlar kabirlerden (bulundukları yerlerden) çıkıp hemen Rablerine koşacaklar.” İşte bu âyetlerde ele alınan konu aynıdır ve mahşer diriltilmesini ortaya koymaktadır.

Kâf 50/44’te insanların diriltilmesi için yeryüzünün hızlı bir şekilde yarılacağı beyan edilmekte, burada ise yargılama yerine gitmeleri için kabirlerden süratlice çıkacakları belirtilmektedir. İşte bu dört âyet mahşerdeki diriltilmenin son derece anilik arz edeceğinin delilleridir.

2. كَاَنَّهُمْ اِلٰى نُصُبٍ يُوفِضُونَ “Sanki dikili bir şeye koşuyorlar gibi.” Âyetin bu kısmında, mahşer diriltilmesinde özellikle inkârcıların nasıl bir hal alacağı deşifre edilmektir.

a) Kur’ân’da sadece burada zikredilen يُوفِضُونَ yûfidûne fiili tıpkı Yâsîn 36/51’deki yensilûne fiili gibi “hızlı hareket etmek, koşmak, seğirtmek” anlamlarına gelmektedir.

b) Nasîbe kelimesinin çoğulu olan نُصُب nusub sözcüğü ise, “müşriklerin hayvanları üzerinde boğazladıkları ve kutsal saydıkları sunaklar” demektir.(28) Daha geniş bir bakış açısıyla söyleyecek olursak, nusub “Allah’tan başkası için dikilen ve kendisine tapınılan her şey, ilâhlar” anlamına gelmektedir.(29) Mâide 5/3’te de geçen kelimenin bu âyette verdiği anlam, mahşer diriltilmesi esnasında inkârcıların putların önünde duruşlarını ve onlara doğru hızlı gidişlerini andırmaktadır.

c) Dünyada putların önüne nasıl gitmişlerse bir ceza olarak kabirlerinden de öyle kaldırılacaklardır. Bu onlar için yargılama öncesi psikolojik bir travma meydana getirecektir. Dünya hayatında tapındıkları putların aslında ne kadar yanlış bir adres olduğunu diriltilme esnasında anlayacaklar, ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır.

Saygı gösterdikleri, önlerinde el pençe divan durdukları ve hürmette kusur etmemeye özen gösterdikleri putların nasıl derin bir yanılgıya sebep olduğu mahşerin başlangıcında kendilerine gösterilecektir. Âyetteki kinayeli anlatımın amacı budur. Fayda veya yardım beklenen varlıklar sahipleri için felaket habercisi olacaktır.

ııı. Gözlerin Perişanlığı

خَاشِعَةً اَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذٰلِكَ الْيَوْمُ الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ “Kendilerini aşağılanma kaplamış olarak gözleri (perişanlıktan) yıkılmış bir hâlde (mezarlarından hızla çıkacaklar). İşte bu kendilerine vadedilmiş gündür!”

Âyetteki خَاشِعَةً hâşi‘aten kelimesi “düşük olarak, perişan şekilde”;اَبْصَارُهُمْ ebsâruhum ifadesi “onların gözleri”;تَرْهَقُهُمْ terhekuhum ifadesi “onları kaplayacak, bürüyecek”; ذِلَّةٌ zilletün kelimesi “zillet, perişanlık”; ذٰلِكَ الْيَوْمُ zâlike’l-yevmü ifadesi “o gün(dür), o mahşer günü(dür)”; الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ ellezî kânû ifadesi “(şöyle) olan”; yû‘adûne edilgen fiili ise “kendilerine vaadedilmekte (olan)” demektir.

Sûrenin son âyetinde inkârcıların mahşerde gözlerinin durumu ele alınmakta ve yaşanacak perişanlığın gözlere yansıyacak bölümü hatırlatılmaktadır.

1. خَاشِعَةً اَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ “Kendilerini zillet kaplamış olarak gözleri (perişanlıktan) yıkılmış bir halde.” Bu cümle Kalem 68/43’te de yer almaktadır. Âyetin bu ilk bölümünde inkârcı insanların mahşerde gözlerinin nasıl bir hal alacağı beyan edilmektedir. Belli ki, mahşerdeki bedene bürünme kendi şartlarında kesinlikle fiziksel olacaktır; insanların çeşitli organları bulunacaktır.

a) Ğâşiye 88/2 ve Kalem 68/43’te de geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, “yere bakmak”, “düşkün olmak”, “zillet içinde kalmak” ve “eğik olmak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime mahşerdekinin aksine dünya hayatında “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(30)

b) Mahşerdeki perişanlığın bir sebebi de “kendilerini zilletin kaplaması”dır. Âyetteki تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ terhekuhüm zilletün cümlesi bunu ifade etmektedir. Zillet mahşerde bütünüyle inkârcıları kaplayacaktır.(31) Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da yedi kez(32) geçen الذِّلَّة/ذِلَّة zilleh/ez-zilleh kelimeleri ise “zillet”, “mahcubiyet”, “horlanma”, “aşağılanma”, “sıkıntı sebebiyle boyun bükme”, “onursuzluk”, “ilâhi hışım” ve “alçaklık” gibi anlamlara gelmektedir.(33)

Ayrıca orada inkârcıların yüzleri gibi bazı organlarını da kaplamasından söz edilmektedir.(34) Bu arada dünya hayatında hayırlı ve güzel davranışlar yapanlara daha güzel karşılıklar verileceği gibi, onların yüzlerini karalar kaplamayacak ve zillet de bürümeyecektir.(35)

Kalem 68/43’te de ele aldığımız ve vurguladığımız üzere, dünya hayatında Yüce Allah’tan başkasının önünde boyun eğerek onları kutsayanlar âhirette Yüce Allah’ın huzurunda boynu bükük kalacaktır. Kendilerini zillet kapladığı için gözleri perişan bir halde olanlar, dünyada izzet ve şerefin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu unutmuş olanlardır.

2. ذٰلِكَ الْيَوْمُ الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ “İşte bu, sürekli olarak kendilerine vaadedilen gündür!” Yüce Allah veya melekleri sûrenin bu son cümlesinde inkârcılara bu sözü söyleyecek, böylece kâfirler dünyadayken inkâr ettikleri ve alay ettikleri mahşerin gerçek olduğunu bir kez daha anlamış olacaklardır.

“Onlar, ‘Bu vaad ne zaman gerçekleşecek, eğer sözünüzde sâdık iseniz (haber verin de görelim)!’ diye meydan okuyorlar.”(36) İşte bu meydan okumalara ve alay içerikli sözlere karşılık bunu hak edenlere mahşerde bu şekilde cevap verilecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Me‘âric sûresinin son âyetinde ve Rûm 30/56, Yâsîn 36/52, 63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Mülk 67/27 gibi âyetlerde verilmek istenen mesaj, âhiretin gerçekliğini hafızalara kazımaktır.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 186. 2 - Râzî, age., XXX, 131.
• 3 - A‘râf 7/17.
  • A‘râf 7/17
• 4 - Sâffât 37/28. 5 - İslâmoğlu, age., s. 1170’te 13. not.
  • Sâffât 37/28
• 6 - Bayraklı, age., XIX, 592.
• 7 - Necm 53/27; Müddessir 74/53. 8 - Câsiye 45/24. 9 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Necm 53/27 Müddessir 74/53 Câsiye 45/24 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 10 - Şu‘arâ’ 26/82. 11 - Mâide 5/84. 12 - Şu‘arâ’ 26/51. 13 - A‘râf 7/56; Secde 32/16. 14 - Ra‘d 13/12; Rûm 30/24. 15 - A‘râf 7/46. 16 - Bakara 2/75. 17 - Ahzâb 33/32.
  • Şu‘arâ 26/82 Mâide 5/84 Şu‘arâ 26/51 A‘râf 7/56 Secde 32/16 Ra‘d 13/12 Rûm 30/24 A‘râf 7/46 Bakara 2/75 Ahzâb 33/32
• 18 - Râzî, age., XXX, 132.
• 19 - Râzî, age., XXX, 132.
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 1171’de 2. not.
• 21 - İbrâhim 14/19; Sebe’ 34/7; Fâtır 35/16.
  • İbrâhîm 14/19 Sebe' 34/7 Fâtır 35/16
• 22 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68, 91; Tevbe 9/65, 69; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12; Müddessir 74/45. 23 - En‘âm 6/91; Tevbe 9/65; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Tevbe 9/69 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Müddessir 74/45 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12
• 24 - Fussılet 41/26.
  • Fussilet 41/26
• 25 - Me‘âric 70/6-7. Benzer bir âyet için de bk. Nebe’ 78/40.
  • Me‘âric 70/6 Nebe' 78/40
• 26 - İbn Fâris, Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Lüğa, s. 190; Mücmelü’l-Lüğa, I, 180; Ezherî, age., I, 551; Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, s. 134; Isfehânî, age., s. 188-189; Cevherî, age., I, 173; İbn Manzûr, age., I, 559. Bu kelimenin çoğulunun ecdüs şeklinde olduğu da aynı kaynaklarda ifade edilmektedir.
• 27 - İbn Manzûr, age., I, 559. Bu konuda bilgi için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 55-56.
• 28 - Isfehânî, age., s. 807. 29 - Ferrâ, age., III, 186; Zemahşerî, age., IV, 602.
• 30 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 31 - Yûnus 10/27. 32 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 33 - Semerkandî, age., II, 115; Taberî, age., XI, 108; Zemahşerî, age., II, 331. 34 - Kalem 68/43; ‘Abese 80/41. 35 - Yûnus 10/26.
  • Yûnus 10/27 Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Kalem 68/43 ‘Abese 80/41 Yûnus 10/26
• 36 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25