Kalem Suresi

Mekke döneminde risaletin ilk zamanlarında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki الْقَلَم el-kalem kelimesinden alan Kalem sûresi, iniş olarak 7, resmî olarak ise 68. sıradadır.

Sûrenin kaçıncı sırada indirildiği tartışmalıdır. Sûrenin hem üslubu hem de içeriği bu noktada belirleyici olmalıdır. ‘Alak’tan sonra indirildiğini söyleyenler olduğu gibi, daha sonra indirildiğini iddia edenler de vardır. Bu son yaklaşımın haklı gerekçeleri vardır. Zira sûrenin ilk bölümünde ele alınan konular, belli oranda bir tebliğin gerçekleştirildiği ve müşriklerin de şiddetli bir şekilde buna karşı çıktıkları anlaşılmaktadır.

Başındaki mukatta‘a harfi, içerdiği infak konusu ve kıssa, ayrıca Hz. Yûnus hatırlatması ve kâfirlerin Hz. Peygamber’e nefret dolu gözlerle bakması gibi nedenler sûrenin indiriliş zamanı hakkında kısmen fikir vermektedir. Bu nedenle, biz bu sûrenin 7. sırada indirildiği fikrini benimsemekteyiz.

Kalem sûresi, resmi sıralamada kendisinden önceki Mülk sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de ana konusu “risalet ve âhiret”le ilgilidir. Bu itibarla Kalem sûresi adeta öncesindeki Mülk sûresinin bir devamı gibidir. Özellikle Mülk 8-9. âyetlerdeki “risalet vurgusu”yla bu sûrenin içeriği büyük oranda örtüşmektedir.

Kalem sûresinde ilk olarak Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve muhataplarına karşı nasıl davranması gerektiği kendisine öğretilmektedir. Bu çerçevede çeşitli özelliklere sahip insanlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, muhataplara bir infak ahlâkı kazandırılsın diye “bahçe sahipleri” şeklinde bilinen bir kıssaya veya darb-ı mesele yer verildikten sonra, mahşerde yaşanacaklara dair çeşitli hatırlatmalar yapılmaktadır.

34. âyetten itibaren, müşriklerle Müslümanların asla ve asla bir tutulmayacağı, müşriklerin inançta delilsiz ve mesnetsiz oldukları beyan edilmekte, herhangi bir kitaba sahip olmadıkları belirtilmekte, ölüm anında ve sonrasında yaşayacakları felaketler hatırlatılmaktadır.

44. âyetten itibaren, vahyi yalanlayanların durumuyla ilgili olarak onlara Yüce Allah’ın ceza vereceği bildirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’e moral verici ifadeler zikredildikten sonra, Hz. Yûnus hatırlatmasıyla devam eden sûrede, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik nefret içerikli bakışları ve onu delilikle suçlamaları yer almaktadır.

Nihayet vahyin veya Hz. Peygamber’in âlemler için hatırlatma olduğu bilgisiyle sûre sona ermektedir.

Kalem sûresinin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’in durumu, muhataplarının ona karşı düşmanca tutumu, suçlayıcı ifadeleri ve onlara verilen cevap ele alındıktan sonra, 8-16. âyetlerde Hz. Peygamber ve bütün zamanların müminleri inşa edilmektedir. İnkârcı ve yalanlayıcı muhataplara kesinlikle itaat edilmemesi gerektiği vurgulanarak bir mümin şahsiyeti oluşturulmaktadır. Bu arada inkârcıların yağcılık yaptıkları ve şahsiyet sorunu yaşadıkları hatırlatıldıktan sonra, vahye karşı alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

a) Kimlere İtaat Edilmez?

Yüce Allah, sûrenin 8-13. âyetlerinde Mekke müşriklerinin hakkı yalanladıklarını ifade ederek, onların daha başka olumsuz yanlarının bulunduğunu da beyan etmektedir. Bu çerçevede müşriklerin tavizkâr olduğunu hatırlatarak, Hz. Peygamber’i ve bütün zamanların müminlerini uyarmaya devam etmekte, bu defa yağcılıktan farklı, ancak benzer sonuçlar doğuran diğer ahlâkî zaafların sahiplerine itaat edilmemesi gerektiğini gündeme getirmektedir.

Buna göre “sürekli (yalan yere) yemin edip duranlara, aşağılıklara, (herkesi) kötüleyenlere, söz götürüp getirenlere, hayra engel olan (cimri)lere, saldırganlara, günaha gömülenlere, kaba-sabalık yapanlara, ardından da kötülükle damgalı olanlara (dalkavuklara) itâat etmemesi gerektiği”ni hükme bağlamaktadır.

Burada dikkat çeken nokta, söz konusu sıfatların ilgili kişiler için “mübalağa” kalıbında, yani “abartı” ve “çok çok” anlamını içerecek şekilde getirilmesidir.

ı. Yalancılar

فَلَا تُطِعِ الْمُكَذِّب۪ينَ “(Gerçeği) yalanlayanlara itaat etme! (Aldırış etme, onlara boyun eğme)!”

Âyetteki فَلَا تُطِعِ fe lâ tutı‘ emri “sakın itaat etme, boyun eğme, aldırış etme”; الْمُكَذِّب۪ينَ el-mükezzibîne kelimesi ise “yalanlayanlara” demektir.

Yüce Allah, tebliğ faaliyetleri esnasında Hz. Peygamber’i bekleyen sıkıntılar noktasında onu uyarmakta ve karşılaşacağı tepkilere nasıl davranması gerektiğini kendisine öğretmektedir. Bu bağlamda ilk emir “yalancılara itaat ememesi”dir.

Burada dikkat çeken hususlardan birisi, kullanılan fiil ile ilgilidir. “İtaat etmemek” şeklinde anlaşılan لَا تُطِع lâ tutı‘ ifadesi, bir taraftan “boyun eğmeme”yi, diğer taraftan da “aldırış etmeme”yi, “onların arzu ve heveslerine uymama”yı içermektedir. Hz. Peygamber’den ve bütünüyle ümmetten istenen şey, zalimlere meyletmemeleri ve hiçbir şekilde onlara eğilim göstermemeleridir.(1)

Aşırı baskılar neticesinde bir süre sonra yaşanacak birtakım yönelme eğilimlerinin görülebileceği gerçeğinden hareketle,(2) çok daha önceden uyarı yapılmakta ve hatanın yapılmaması sağlanmaktadır. Hataları önceden bilip onların önünü kesmeye çalışmak, eğitimde uygulanması gereken etkili bir metottur.

Sorun çıktıktan sonra onu çözmek bir maharettir; ancak çıkmadan önce önlem almak, hataya sebep olacak yollara girmemek, yani önceden tedbiri elden bırakmamak çok daha önemlidir. Bu nedenledir ki, Kur’ân’da bazı eylemleri yapmak yasaklanmışken, bazı eylemlere yaklaşmak bile haram kılınmıştır ki(3) bunun mantığı işte budur.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i yalanlayan, ona şâir, mecnûn veya büyücü deyip, tebliğ ettiği hakikatleri reddeden müşriklere karşı nasıl bir tutum içerisinde olması gerektiğiyle ilgili olarak onu bilinçlendirmekte ve müşriklerin vaatlerine kanmamasını kendisine öğretmektedir. Mekke müşrikleri sahip oldukları bâtıl dinî kabullere, yani şirke yönelik davetler gerçekleştirmekte, çeşitli dünyevi çıkar veya menfaatlerle Hz. Peygamber’in davetini, yani tevhidi bulandırmaya gayret etmekteydiler.

Bu bağlamda ekonomik vaatlerin yanında idari görevler, yönetime katılım ve istediği kadınlarla evlenebilmeyi ona teklif etmekteydiler.(4) İşte bu ve benzer girişimlere karşı dik durması, onlara itaat etmemesi, boyun eğmemesi ve kendilerini ciddiye alıp itibar göstermemesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

Bu âyetten önce sözü edilen “Yüce Allah’ın nimeti sayesinde Hz. Peygamber’in mecnûn olmaması, kendisine başa kakılmayan ve engellenemeyip bitip tükenmeyen ödülün verilmesi ve üstün bir ahlâka sahip kılınması” gibi hususlar, aslında Hz. Peygamber’e Rabbimizin birer ihsanıdır, nimetidir. İşte bu ve benzer nimetleri kendisine veren “Yüce Allah’a itaat etmek” demek, kendisini yalanlayanlara karşı durmak, onlara itaat etmemek ve onları ciddiye almamak demektir. Âyette verilmek istenen asıl mesajın bu olduğu kanaatindeyiz.

ıı. Taviz Koparmak İsteyenler

وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ “Onlar senin (kendilerine) yumuşak davranmanı isterler ki kendileri de (sana) yumuşak davransınlar.”

Âyetteki وَدُّوا veddû fiili “ve (şunu) isterler, arzu ederler”; لَوْ تُدْهِنُ lev tüdhinü fiili “sen yumuşak davranasın, meyledesin, yağcılık yapasın, taviz veresin, ikiyüzlülük yapasın”; فَيُدْهِنُونَ fe yüdhinûne fiili de “onlar da yağcılık yapsınlar, yumuşak davransınlar, taviz versinler” demektir.

Bu âyette kendilerine itaat edilmemesi istenenler “yağcılık yapıp taviz koparmak isteyenler” şeklinde dile getirilmektedir.

1. Mekkeli müşrikler mutlak manada inkârcı oldukları için, yani sahte bir inanç ortaya koyup içlerinde inkârı gizlemedikleri için “münafık” diye isimlendirilmemişlerdi. Kendilerine uygun olan kelime “yağcı” veya “tavizkâr” olabilir. Bu nedenle, Rabbimiz onların bu girişimlerini ifade etmek için تُدْهِنُ/ يُدْهِنُونَtüdhinü/yüdhinûne fiillerini tercih etmiştir.

Bu fiil müşriklerin Kur’ân’a, yani vahye karşı tutumlarını ifade bağlamında Vâkı‘a 56/81’de de geçmektedir. Ayrıca söz konusu fiille aynı kökten gelen ed-dühn kelimesi Mü’minûn 23/20’de, ed-dihân sözcüğü ise Rahmân 55/37’de “yağ”(5) ve “yağ (gibi kırmızlık)”(6) anlamında geçmektedir. Bu kelimenin fiil kalıbındaki anlamı ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “yağcılık yapmak” olarak ifade edilebilir.

2. Bu âyette Mekke müşriklerinin Hz. Peygamber’e karşı ikiyüzlü tutum ve davranışları deşifre edilmektedir. Onlar yağcılık yaparak, aslında içlerinde besledikleri kin ve nefreti göstermeyerek birtakım tavizlerin peşine düşmüşlerdi. Önceleri belki bu şekilde kararlı bir duruş beklemedikleri Hz. Peygamber’e karşı, bu defa göz boyayıcı ve aldatmaya dayalı bir tavır geliştirmişlerdi. Kendileri yapmaya alışık oldukları yağcılık ve ikiyüzlülüklerinin Hz. Peygamber’den de karşılık bulacağını düşünerek böyle bir yola tevessül etmişlerdi.

Müşriklerin bu konudaki tavırlarıyla ilgili olarak Zümer 39/64’te şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Ey cahiller! Bana Allah’tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz?” Âyetten anlaşıldığına göre, Araplar Hz. Peygamber’in tebliğine müsaade etmek ve ona yumuşak davranmak için ondan bazı ödünler istemişlerdi. Kafirun suresinde de benzer şekilde içerik arz eden konuda Hz. Peygamber’in şirk usurlarından uzaklığına dair bilgilendirmelere yer verilmektedir.

İlahlarını övmesini veya hiç olmazsa kötülememesini ve inançlarını yermemesini teklif etmişlerdir. Bunun birkaç kez tekrarlandığı, doğrudan Hz. Peygamber’in kendisine gelip veya amcası Ebû Tâlib’e gidip aradaki gerginliğin kalkması için ondan bazı tavizler istedikleri En‘âm 6/51-52, Yûnus 10/15, İsrâ’ 17/73-74 ve Kehf 18/28’den de anlaşılmaktadır.(7)

Bu konuyla da ilişkilendirilebilecek şekilde Fussılet 41/13. âyetin nüzul sebebi olarak şöyle bir rivayet nakledilmektedir:

“Rivayet olunduğuna göre Ebû Cehil, Kureyş’ten bir topluluğun içinde, ‘Muhammed’in işi bize karışık geliyor; tam seçip- anlayamaz olduk. Dolayısıyla şiiri, sihri ve kehâneti bilen bir adam arayıp bulun da o onunla konuşup sonra onun ne demek istediğini bize açıklasın’ dedi. Bunun üzerine ‘Utbe b. Rebî‘a ‘Vallahi, ben şiiri, sihri, kehâneti dinledim ve benim bu hususta bilgim var.”

“Bu işler bana kapalı değil’ dedi ve Hz. Muhammed’e gelerek, ‘Ey Muhammed, sen mi yoksa Hâşim mi; sen mi yoksa Abdulmuttalib mi, sen mi yoksa (baban) Abdullah mı daha hayırlı? Niçin bizim putlarımızı tenkid ediyor ve bizi saptırmaya uğraşıyorsun? Eğer maksadın başkanlıksa sancağı sana teslim edelim ve liderimiz ol. Yok, eğer evlenmeye ihtiyacın varsa seni istediğin on kızla evlendirelim; Kureyş’den dilediğin on kızı sana verelim. Yok, eğer maksadın mal ise seni zengin kılacak kadar mal toplayalım’ dedi.”

“Hz. Peygamber bütün bunları dinledi ve ‘Uybe sözünü bitirince, ‘Bismillâhirrahmânirrahîm. Hâ Mîm. (Bu) Rahmân rahîm tarafından indirilmiş bir kitabtır…’ diye başlayıp (bu sûrenin) ‘Âd ve Semûd’u çarpan yıldırım gibi size de bir azabın gelip çatması...’ ayetine kadar okudu.”

“Tam burada ‘Utbe, Hz. Peygamber’in ağzını kapatarak, ‘Hısım-akraban aşkına yeter’ dedi ve evine döndü; Kureyşlilerin yanına varmadı. Onların yanına varmayıp (bir süre ortalıklarda da görünmeyince) Kureyşliler, ‘Zannediyoruz ki ‘Utbe dinini değiştirdi’ dedi ve yanına gittiler. Ona, ‘Ey ‘Utbe! Seni bizden alıkoyan şey dinden çıkmış olmandır (herhalde)’ dediler.”

“Bunun üzerine ‘Utbe kızdı ve artık bir daha Hz. Muhammed ile konuşmayacağına yemin edip, ‘Vallahi onunla konuştum. Fakat o bana, şiir, sihir ve kehânet olmayan bir sözle karşılık verdi. ‘Ad ve Semûd'u çarpan yıldırım gibi...’ deyince, ağzını tuttum ve hısım akraba aşkına artık devam etmemesini istedim. Yemin olsun ki Muhammed bir şey söyleyince yalan söylemeyeceğini biliyorum. Dolayısıyla başınıza bir azab inmesinden korktum’ dedi.”(8)

3. Âyette iki kez kullanılan تُدْهِنُ/ يُدْهِنُونَtüdhinü/yüdhinûne fiilleri, “boyamak, yağlamak, sahte güler yüz göstermek” anlamlarıyla tam da müşrikleri nitelendirmektedir.(9) Burada şöyle bir soru akla gelebilir: Müşrikler Mekke’de hâkim olmalarına, Hz. Peygamber ise azınlıkta ve zayıf bulunmasına rağmen, neden ona karşı ikiyüzlülük veya yağcılık yapmaya tenezzül etmişlerdi?

Elbette genel anlamda bilindiği türden münafıklık Mekke’nin değil, Medine’nin konusudur. Çünkü orada Müslümanlar hâkim oldukları için kendilerine açıktan karşı gelemeyen inkârcılar sahtecilik yaparak, inanmadıkları halde inanmış gibi davranıyorlardı. Oysa Mekke’de müşrikler için böyle bir durum yoktu. O halde neden böyle bir yağcılık yapmak durumda kalmışlardı?

Şurası kesindir ki, Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’in bu kararlılığını önceden tahmin edememişlerdi. Çünkü ona karşı derin düşmanlık besleyerek çeşitli suçlamalarda ve hakaretlerde bulunmuşlardı. Karşılaştıkları kararlılık, onları tutum değiştirmeye mecbur bırakmış, inançlarının zayıflığını deşifre ederek bazı tavizler verebileceklerini ifade etmişlerdi.

Sağlam inanç taviz kabul etmez; ancak onlardaki dini inanışın temelden yanlış oluşu, bazı tavizleri de beraberinde getirmekteydi. İstedikleri tavizleri koparacakları zannıyla hareket eden bu kişiler Hz. Peygamber’in tevhid davasından vazgeçeceğini ummuşlardı. Bu sayede ona muhalefetten vazgeçip sahte güler yüz göstermeyi adeta taahhüt ediyorlardı.(10)

Hesap edemedikleri şey, karşıdaki inancın Yüce Allah’a ve O’nun eşsiz değerdeki esaslarına dayalı oluşuydu. Kendileri tavizkâr olduğu için muhataplarının da öyle olduğunu zannetmişler ve böyle bir yola başvurmuşlardı. Kim bilir, belki de Mekke’nin gözde bir ferdi olan Abdullah’ın oğlu Muhammed’i kaybetmek istemiyorlardı. Bu yüzden üstün olmalarına rağmen taviz vermeyi göze almışlardı.

Kanaatimizce aslında onlar kelime oyunuyla veya kurnazlık yaparak Hz. Peygamber’in müşrik olmasını teklif etmekteydiler. Dinde gevşeklik istekleri bir anlamda inancı sulandırma girişimiydi. Çünkü onlar vahyi kabul etmiyor, onunla alay ediyorlardı.(11) Bu nedenle, Yüce Allah çok net ifadelerle Peygamberini uyarmakta, onu çok daha ileri düzeyde bilinçlendirmektedir.

4. Müşriklerin Hz. Peygamber’den neler istediği, ona neler teklif ettikleri noktasında çeşitli bilgiler aktarılmaktadır. Bu çerçevede bir süre kendi ilahlarına tapınmayı, bir süre de Yüce Allah’a tapınmayı önermişlerdi.(12) Kendilerince aslında bir kayıp yoktu; çünkü onlar zaten Allah’a inanıyorlardı; bir süreliğine put aracılığını belki ötelemiş olacaklardı. Oysa böyle bir teklifte Hz. Peygamber ve davası için büyük bir tehlike ve yıkım vardı. Çünkü Hz. Peygamber onların putlarını hiçbir şekilde kabul etmiyordu.

Kâfirûn 109/4’te ifade edildiğine göre, Peygamber Efendimiz hiçbir zaman putlara tapmamış, putperestlik yapmamıştı. Hz. Peygamber risalet öncesinde de sonrasında da, yani bir anlamda bütün hayatı boyunca puta tapmayı dinsizlik olarak görüyordu. Bu noktada koparacakları en küçük taviz bile Hz. Peygamber’in davetini geçersiz kılacak ve anlamsızlaştıracaktı.

5. Kalem sûresinin dördüncü âyetinde dile getirilen “Hz. Peygamber’in muhteşem bir ahlâka sahip kılınışı”, onun dik durmasını, tavizkâr olmamasını, kâfirlere boyun eğmemesini, onlardan yana tavır koymamasını, yanlış ve batıl inançları meşrulaştıracak anlayışlara hizmet etmemesini gerektirmektedir.

Sûrenin ilk âyetinde yemine konu olan kalem de yazılanlar da hakka hizmet ederlerse yemine layık olurlar. Yoksa kalemin ve yazılanların sahipleri eğer Mekke müşrikleri gibi inkâra, yağcılığa ve tavizkârlığa hizmet ediyorsa, o kalemler de yazılanlar da sahipleri de saygıdeğer olamazlar. Yağcı diller, yağcı kalemler ve onları dinleyenler yüce ahlâktan nasibini almayan kötü niyetli kişilerdir.(13)

Hûd 11/113’te de beyan edildiği üzere, bütün zamanların müminleri hiçbir zalime yanaşmamalı, onlardan yana tavır koymamalı ve onlara yaltakçılık yapmamalıdır. Aksi takdirde, hem dünyevi sıkıntılar anlamında “hasret ateşi”, hem de âhirette “cehennem ateşi” kendilerine dokunacaktır. Yalanlayanlar ile zalimleri aynı yerde buluşturan şey, Lokmân 31/13’te belirtildiği gibi, sahip oldukları şirkin zulüm olmasıdır.

Yüce Allah için adalet, O’nu tevhid dairesinde kabul etmek ve inanca ortak bulaştırmamaktır. Yüce Allah için zulüm ise “hakkı birlenmek olan Allah’a ortak koşmak” anlamında şirktir. Allah için tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Bu âyetlerde verilmek istenen mesajın özü budur.

Elbette risaletin ilk dönemlerinde indirilen bu sûrenin âyetlerinde muhatap Hz. Peygamber’dir. Ancak mesele sadece Hz. Peygamber’i bu noktada uyarmaktan ibaret olamaz. Müslüman kimliği oluşturmak için onun şahsında bütün müminler mesaja dâhil edilmeli ve âyetlerden güncel ve evrensel sonuçlar çıkartılmalıdır. Bu cümleden olarak, zaman zaman karşılaşıldığı gibi inançtan tavizler kopartma girişimlerine karşı uyanık davranmak gerekir.

Konjonktür denilen “duruma ve ortama göre hareket etmek”, inançtan, ahlâktan ve farz ibadetlerden taviz verme noktasına varıyorsa burada büyük bir sorun var demektir. Başkaları memnun olacak diye veya dünyevi herhangi bir menfaat elde edileceği beklentisiyle Yüce Allah’ın buyruklarını ciddiye almamak, O’nun gazabını gerektirecek kabullere sahip olmak veya eylemlere kalkışmak akıllıca bir davranış olamaz. Hiçbir şey uğruna dinden taviz verilemez, verilmemelidir; çünkü taviz tavizi getirir ve kişi inandığı doğruları yaşamadığı sürece yaşadığı yanlışlara inanmaya başlar. İşte bu durum tam bir felakettir, büyük bir kayıptır.

Yüce Allah, Bakara 2/120’de Yahudî ve Hıristiyanların kendi dinlerine uymadığı sürece Hz. Peygamber’den razı olmayacaklarını beyan etmektedir. Kur’ân bütünlüğünde bakıldığında bir anlamda müşriklerin isteğinin de bu türden bir arzu olduğunu şimdilerde rahatlıkla söyleyebiliriz. Dini inançların istisna kaldırmayacağı gerçeğinden hareketle, bu tür taviz isteklerine itibar edilmemesi gerektiği her zaman bilinmeli ve uygulanmalıdır.

Güncel örneklerle söylemek gerekirse, itibar kazanmak, birilerinin gözüne girmek, ekonomik menfaat temin etmek, meşhur olma sevdasına kapılmak, belli makamlara veya görevlere gelmek, izleyici oluşturmak veya olanları daha da arttırmak gibi beklentilerle yapılan omurgasız davranışlar, sahibini kimliksizleştirir, omurgasızlaştırır, dik durmasını engeller.

Mekkeli müşrikler, yani o günün devleti veya yöneticileri Hz. Peygamber’den taviz koparmak istemişlerdi. Oysa günümüzde bu durum tersine döndü ve fertler menfaat temini için yönetici veya güçlü olduğu sanılan kişilere dalkavukluk yapmaya başladılar.

O gün kalabalıklar veya yöneticiler bu yağcılığı yaparlarken, bugün fertler karşı taraftakine şirin görünmek için çevirmedik numara, atmadık takla bırakmıyorlar. Günümüzde karşılıklı taviz koparma işleminde maksat, çevreden veya gruptan “aferin” almak, onlara “şirin görünmek” ve “bizim adamımızdır, bundan daha bilgilisi yoktur, asıl kahraman ve adam bizden olandır” şeklinde sahte övgülere muhatap olmaktır.

Yöneticiye, amire, işverene ve benzer kişilere şirin görünmek için yapılan bu dengesiz davranışlar toplumda derin yaralar ve şahsiyet yıpranması oluşturmakta, dengesiz ilişkiler meydana getirmekte ve adeta insanların gerçek yüzlerini gizlemeye neden olmaktadır. Böylece birbirine güvenmeyen, ilişkileri menfaat merkezli olan, sahte dostluk numaralarıyla işi idare etmeye alışan bir nesil meydana gelmektedir.

Bu gibi insanlar şeref ve onuru sahte dostların yanında ararlar ki bu derin bir yanılgıdır. Çünkü izzet, şeref ve itibar bütünüyle ve sadece ve sadece Yüce Allah’ın yanındadır.(14) Onuru yanlış yerde arayanlar onursuzlaşırlar, omurgasızlaşırlar. Öyleyse haysiyet ve şeref doğru yerde aranmalıdır. Gerçek izzet, şeref ve onur Yüce Allah’a, Hz. Peygamber’e ve müminlere aittir.(15) Bunlarla yapılan dostluk gerçektir ve iki âlemde de sonucu olan dostluk budur, vesselâm.

ııı. Yalan Yemin Eden Aşağılık Kişiler

وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَه۪ينٍ “Sürekli (yalan yere) yemin edip duranlara, aşağılıklara itaat etme (aldırış etme)!”

Âyetteki وَلَا تُطِعْ ve lâ tutı‘ emri “ve sakın itaat etme, boyun eğme, aldırış etme”; كُلَّ külle kelimesi “her bir”; حَلَّافٍ hallâfin kelimesi “(yalan yere) sürekli yemin eden kişiye”; مَه۪ينٍ mehînin sözcüğü ise “alçak, aşağılık (kişiye)” demektir.

Burada kendilerine itaat edilmemesi istenenlerden “sürekli yalan yere yemin eden aşağılık kişiler” gündeme getirilmektedir.

1. İtaat etmemeye konu ilk hatırlatma “sürekli yemin etme”yle ilgilidir. Âyetteki حَلَّاف hallâf kelimesi sadece bu âyette “mübalağa” denilen abartı kalıbında getirilmiştir. Bunun sebebi, bu tür yemin sahiplerinin bu işi sürekli yaptıklarının ortaya konulmasıdır.

Bu kelime Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yahlifûne şeklinde fiil kalıbında genellikle “münafıkların yeminleri”(16) için kullanılmaktadır. Ayrıca bu tür ikiyüzlülerin mahşerde de aynı işe tevessül edecekleri, yani orada da yalan yere yemin edecekleri beyan edilirken de aynı kelime onlara nispet edilmektedir.(17) Sadece bir örnekte müminlerden yalan yere yemin edenler için bu kelime tercih edilmektedir.(18) Anlaşılan o ki bu kelimede “yalan yemin” anlamı bulunmakta ve sahipleri yeminlerini yalana odaklamaktadırlar. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudur.

Sürekli yemin, kötü ve art niyetli olarak Yüce Allah’ın adını her işe karıştırmak, isminin yüceliğini zedelemek ve O’nu hafife almak anlamına gelebilir. Aslında yemin bir zorunluluk halinde hakkı elde etmek için yapılan bir destek ifadesidir. Bunu sıradanlaştırmak yeminin etkinliğini ve yapılış amacını ortadan kaldırır. Allah’ın adını anmak elbette önemlidir; ancak bunu başka amaçlar için kullanmak zikrin ve yeminin anlamını yitirmesine sebep olabilir.

Yüce Allah’a yemin etmek aslında O’na sığınmayı, O’nun adından yardım istemeyi ve O’nu anarken adeta titremeyi gerektirir. İşte bu hassasiyeti göz ardı edenler olabileceği için, olur olmaz yerde, gereksizce Yüce Allah’a yemin edenlerin aslında yüreklerinde başka bir amaç gizledikleri anlaşılır. Onların bu duyarsız halleri kendilerinin yeminsiz insanlar olmasına da neden olacaktır.(19)

Yüce Allah, müşriklerin bu halleriyle içlerinde gizli gündemlerinin bulunduğunu müminlere haber vermektedir. Demek ki bu müşrik ileri gelenler veya benzer şekilde yalan yere yemin edenler yeminleriyle hakikatleri gizlemeye çalışmaktaydılar. İşte âyette bu tip insanlara itaat ve aldırış edilmemesi, onlara boyun eğilmemesi emredilmektedir.

2. Âyetteki ikinci sıfat مَه۪ين mehîn sözcüğüdür. M-h-n kökünden gelen bu kelime “alçak”, “aşağılık”, “şerefsiz”, “haysiyetsiz”, “her kalıba giren”, “değersiz”, “yalancı”, “kendisini küçük düşüren” demektir. Kur’ân’da dört âyette geçen bu kelime, insanın yaratıldığı sıvının sıfatı olarak “basit”(20), ayrıca sözünü ifade edemeyen kişinin sıfatı olarak da “değersiz”(21) anlamlarına gelmektedir. İşte kendisine itaat edilmemesi istenen tipin ikinci özelliği bu şekilde belirlenmektedir. İmam Ferrâ’ya göre bu kelime burada “günahkâr” anlamındadır.(22)

Anlatılmak istenen husus, bu tip insanların “görüşlerinin olmadığı ya da sözlerinin çok basit, değersiz, anlamsız, kendisini küçük düşüren, aşağılık, içi boş, yalan, her kalıba dökülen ve her fenalığa sürükleyen, rezil, rüsva türden ifadeler içerdiği” şeklindedir. Sürekli yalan yere yemin eden kişinin aslında böyle değersiz sözlerin sahibi olduğu, onun dikkate değer bir fikrinin olamayacağı, çünkü bütün ilişkilerinin yalana ve menfaate dayalı şekillendiği beyan edilmiş olmaktadır.

ıv. Gıybet Edenler, Laf Taşıyanlar

هَمَّازٍ مَشَّآءٍ بِنَم۪يمٍ “(Herkesi) kötüleyenlere, söz götürüp getirenlere (itaat etme!)”

Âyetteki هَمَّازٍ hemmâzin kelimesi “çok çok ayıplayan, dedikodu yapan”; مَشَّآءٍ meşşâin sözcüğü “çok yürüyen, yürüten, söz taşıyan, kovuculuk yapan”; بِنَم۪يمٍ binemîmin kelimesi ise “hafif ses, laf taşımak, kovuculuk” demektir.

Bu âyette kendilerine itaat edilmemesi istenenler “gıybet edenler, kötüleyenler ve söz taşıyanlar” şeklinde dile getirilmektedir.

1. Müşrikler “sürekli olarak dedikodu yapanlar” şeklinde tanıtılmaktadır. Hümeze 104/1’de de ele alacağımız üzere, bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen هَمَّاز hemmâz sıfatı “çok çok ayıplayan”, “arkadan atan”, “küçümseyen”, “ayıp arayan”, “dedikodu yapan”, “gammazlayan”, “gıybet eden”, “el ile çimdikleyen”, “dürten”, “kakan”, “vuran”, “sıkıştıran”, “ısıran”, “kıran”, “yere çalan” gibi anlamlara gelmektedir.

Bu anlamlar gereği هَمَّاز hemmâz, “gammazlığı âdet ve sanat haline getiren, gerek el, gerekse dil ile, maddeten veya manen, şunu bunu itip kakmayı ve kırıp incitmeyi âdet edinmiş dedikoducular” için kullanılır.

Râzî’nin ifadelerine göre, hemz/hemmâz, “iftira atmak”, “gıybet etmek”, “el hareketleriyle, yüze karşı açıkça ayıplamak”, “insanlara lakaplar takmak”, “göz hareketleriyle karşısındakini kızdırmak” demektir.(23) Mekke döneminde Müslümanların inançlarıyla ilgili yaşanan tecrübe, önceleri ilgisizlik, umursamazlık, ciddiye dahi alınmama şeklindeyken, daha sonra bu durum, alaycılığa ve rahatsız etmeye dönüşmüştü. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kalem 68/11’de, Hz. Peygamber’i arkadan çekiştiren ve ayıplayan hiç kimseye itaat edilmemesi emredilirken, böyle davrananların sonunun hüsran olacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da, Müslümanların birbirleriyle alay etmeleri Hucürât 49/11’de yasaklandığı gibi, Bakara 2/13’te Müslümanlarla alay eden, inançlıları sefih, düşük ve değersiz olarak görenler de kınanmaktadır. Alaycılık, İblis ahlâksızlığıdır. Çünkü ilk defa alaycılığı o yapmıştır. Hz. Âdem’i beğenmediği için, ilâhî emre boyun eğmemiş, sonuçta huzurdan kovulmuştu.(24) İnananlarla en çok alay edenlerden biri de Hz. Nûh’un kavmidir;(25) ancak onlar da hak ettikleri cezaya çarptırılmışlardır.

İşte Kalem 68/11’de Yüce Allah kendilerine itaat ve aldırış edilmemesi gereken insan tipinin bir başka özelliğini bu şekilde belirlemekte, bütün zamanların müminlerine bu noktada ders vermekte ve duyarlı olmaları için kendilerini bilgilendirip inşa etmektedir.

2. Olumsuz sıfatların sahipleri olarak burada zikredilen diğer bir özellik “laf taşıyıcılık veya kovuculuk”tur. Kur’ân’da sadece burada geçen مَشَّآء بِنَم۪يمmeşşâin bi nemîmin şeklindeki bu sıfat tamlamasında verilmek istenen mesaj, her iki kelimenin de ortak anlamı olarak “kovuculuk”la ilgilidir.

Yüce Allah bu şekilde laf taşıyıcılık yapanları ve kovuculuktan nemalananları deşifre etmekte, onlara hiçbir şekilde itaat edilmemesi gerektiğini bildirmektedir. Yazır’ın ifadesiyle, bu işi yapanlara “hafiyecilik ve boşboğazlık yapanlar” da denmektedir.

Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber’i ve ardından bütün zamanların müminlerini söz konusu kişilere karşı dikkatli olmaları noktasında uyarmaktadır. Bunlar sürekli olarak bu işle meşgul olup insanların huzurunu kaçırmakta, toplumda dirlik ve düzenin tesis edilmesini engellemeye çalışmaktadırlar. Bu hastalığa tutulanların bilinmesi ve onlara aldırış edilmemesi gerektiği hatırlatılmaktadır.

Demek ki vahyin indirildiği dönemlerde Hz. Peygamber’in etrafında bu tür insanların bulunacağı ve kendisini etkilemeye çalışacakları haber verilmekte, kendilerine itaat etmemesi ve onları ciddiye dahi almaması gerektiği ona öğretilmektedir. Bu arada getirecekleri haberlerin doğru olup olmadığı araştırılarak, muhtemel hataların önünün kesilmesi de Hucürât 49/6’da özellikle emredilmektedir.

v. Cimriler, Zorbalar, Günaha Gömülenler

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ اَث۪يمٍ “İyiliğe engel olanlara, saldırganlara, günaha gömülenlere (de itaat etme)!”

Âyetteki مَنَّاعٍ mennâ‘ın kelimesi “çok engel olan, hiç vermeyen”; لِلْخَيْرِ li’l-hayri sözcüğü “hayrı, malı”; مُعْتَدٍ mu‘tedin kelimesi “zorba, zalim, hak-hukuk tanımayan”; اَث۪يمٍ esîmin sözcüğü ise “günahkâr, günaha gömülmüş, günah yüklü” demektir.

Burada kendilerine itaat edilmemesi istenen insanların üç sıfatı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette kendilerine itaat edilmemesini istediği kişilerin “cimriler, zorbalar ve günaha gömülenler” olduğunu beyan etmektedir. Sırasıyla onları tanıtmaya çalışalım.

1. Âyetteki مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ mennâ‘ın li’l-hayri ifadesi “hayra çokça engel olan, hiç hayır yapmayan kişi” demektir. Kur’ân’da bir de Kâf 50/25’te geçen bu ifade iki anlam verebilir:

a) Âyetteki مَنَّاع mennâ‘ kelimesini “menetmek, cimrilik yapmak”, الْخَيْر el-hayr sözcüğüne de “mal-mülk” olarak yorumlayanlara göre ilk anlam, bu kişilerin hiç kimseye mal vermemesi ve hiçbir şekilde hiç kimseye ekonomik anlamda yardım etmemesidir. Bakara 2/180, Me‘âric 70/21 ve ‘Âdiyât 100/8. âyetlerden delil getirerek, buradaki الْخَيْر el-hayr kelimesinin “mal, eşya, servet” anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Bu durumda ifade edilmek istenen anlam, bu insan tipinin aşırı mal ve servet düşkünlüğü nedeniyle özellikle çok cimri olduğudur.

b) Diğer ihtimale göre ise âyetteki الْخَيْر el-hayr kelimesi mutlak anlamda “hayır, iyilik” anlamına gelmektedir. Böylece maksat, ailesini ve çocuklarını hayırdan, yani İslâm’a girmekten engelleyen Velîd b. Muğîre ve onun şahsında bunu yapan herkesle ilgili olur.

Demek ki bu sıfat hiç kimseye hiçbir şekilde iyilik yapmamayı ifade etmektedir. Hayır konusunda kilitlenmiş, hiç kimseye zırnık koklatmayan, en küçük iyiliği bile engelleyen bu insan tipi hakkında Mâ‘ûn sûresinin son âyetinde de bilgi verilmektedir. Bu durumda başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminleri böylesi insanlara itaat etmemeleri gerektiği noktasında bilinçlendirilmek istenmektedir.

2. Âyetteki ikinci olumsuz sıfat مُعْتَد mu‘ted kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime daha çok “fiillerinde ve davranışlarında” olmak üzere “zorba”, “haddi aşan”, “hakkı çiğneyen”, “hak-hukuk tanımayan”, “alabildiğine zalim”, “kepazeliğin her türlüsünü yapan”, “saldıran”, “saldırgan kişi” anlamlarına gelmektedir. Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında bu kelime aynı anlamlarda Kâf 50/25 ve Mutaffifûn 83/12’de de geçmektedir.

Ayrıca söz konusu kelime bazı âyetlerde el-mu‘tedî(û)ne şeklinde çoğul kalıpta “kalbi mühürlenenler”,(26) “haddi aşanlar, saldırganlar”,(27) bu nedenle “Allah’ın sevmediği kişiler”(28) anlamlarında da kullanılmaktadır. Söz konusu kelimenin ‘âd,(29) el-‘âdûne(30) ve el-‘âdiyât(31) kalıplarında da kullanım söz konusudur. Kur’ân’daki el-mu‘tedîne kelimesinin fiil ve emir kalıplarında da “haddini aşmak, haddini aşanlar” manası ön plandadır.(32)

Yüce Allah’ın sevgisini vermediği bu insan tipi, Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, her türlü kötülük ve kepazelikte doruk noktadadır ve kendilerine itaat edilmemesi gerektiği özellikle hatırlatılmaktadır.

3. Olumsuz nitelikler bağlamında âyette zikredilen diğer bir sıfat ise اَث۪يم esîm sözcüğü ile gündeme getirilmektedir. Bu kelime mübalağa kalıbındadır ve daha çok “sözlerde ve kazanımlarda” olmak üzere “günahkâr”, “günaha gömülmüş”, “günah yüklü”, “günahtan beslenen”, “sürekli olarak günahla anılan”, “ondan nemalanan” gibi anlamlara gelmektedir.

Bu kelime bu kalıpta Kur’ân’da yedi kez(33) yer almaktadır; hepsinde de aynı anlamı vermektedir. Bu özellik her ne bakımdan olursa olsun, her türlü günaha bulaşan, dadanan ve ondan beslenen insan tipini tanıtmaktadır ve bu gibilere itaat edilmemesi müminlere emredilmektedir.

vı. Kaba-Sabalar, Soysuz Hayırsızlar

عُتُلٍّ بَعْدَ ذٰلِكَ زَن۪يمٍ “Kaba-saba olanlara, ardından da kötülükle damgalı kişilere (itaat etme!)”

Âyetteki عُتُلٍّ ‘utüllin kelimesi “kaba, zalim, gaddar”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan öte, üstelik, buna ilaveten”; زَن۪يمٍ zenîmin sözcüğü “faydasız, fırıldak, hayırsız, nesepsiz, kötülükle damgalı” demektir.

Bu âyette de kınamaya veya kendisine itaat edilmemesi gereken kişiler “kaba-saba, soysuz hayırsızlar” şeklinde belirlenmektedir.

Oldukça dikkat çeken ve Kur’ân’da sadece birer kez kullanılan bu nitelikler hakkında kısaca bilgi vermekle yetineceğiz.

1. Burada sözü edilen olumsuz özelliklerden birisi عُتُلّ ‘utüll kelimesi ile dile getirilmektedir. Bu kelime “kaba-saba”, “zalim”, “ihtiraslı”, “duygusuz”, “gaddar”, “iri-yarı”, “koca karınlı”, “hilkat garibesi”, “çok yiyen” anlamlarıyla tipik tek dünyalılığı ifade etmektedir. Söz konusu sıfatla kimin kastedildiği noktasında çeşitli isimler zikredilmiş olsa da, aslında Kalem 68/10. âyette yer alan küll kelimesi maksadın genel olduğunu ve bir kişiye veya bir döneme indirgenmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Her türlü kabalığı yapan bu tip insanlar ölçü tanımayan, nerede ve nasıl davranması gerektiğini bilmeyen, muhataplarını kırıp incitmekten zevk alan ve böylece had-hudud tanımayacak şekilde olumsuzluk sergileyenlerdir. İşte böylesi insanlara da itaat ve aldırış edilmemesi müminlerden istenmektedir.

2. Bu âyet grubundaki son olumsuz özellik ise زَن۪يم zenîm sözcüğü ile dile getirilmektedir. Bu kelime “faydasız”, “fırıldak”, “hayırsız”, “dalkavuk”, “soysuz”, “nesepsiz”, “topluma yamanan”, “kötülükle damgalı” demektir. Kelimeye âlimlerimizin verdiği anlamlardan hareketle, bu kişilerin özellikle asalak tipler olduğu, yüzsüzlük yaptıkları ve diğer özellikleri bir tarafa, o kadarla yetinmeyip başka ahlâksızlıklara da tevessül ettikleri anlaşılmaktadır.

Yüce Allah bu âyet grubunda 11 olumsuz sıfat saymakta ve bu sıfatlara sahip kişilere itaat ve aldırış edilmemesi, onların dikkate alınmaması gerektiğini başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine emretmektedir.

“Gerçeği yalanlayan”, “yağcılık yaparak taviz verip taviz koparmaya çalışan”, “sürekli yalan yere yemin edip duran”, “aşağılık işler yapan”, “gıybet edip”, “laf taşıyan”, “cimrilik” ve “zorbalık yapan”, “günaha dalan”, “kaba-saba” ve “soysuz kişilere” hiçbir şekilde itibar edilmemesi öğretisi bu âyet grubunun asıl mesajını oluşturmaktadır.

b) İnkârlarının Nedeni ve Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 14-16. âyetlerinde önceki âyetlerde sıraladığı olumsuzlukların nedeninin mal ve nüfus kalabalıklığı olduğunu, Allah’ın âyetleri kendilerine okunup aktarıldığı zaman “Öncekilerin masalları!” dediklerini, sonuçta burunlarını sürteceğini bildirmektedir.

ı. Fazla Servet ve Çocuklarla Övünmek

اَنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَبَن۪ينَ “(Fazlaca) malı ve çocukları var diye (şımardığından).”

Âyetteki اَنْ كَانَ en kâne ifadesi “var diye, -den dolayı”; ذَا مَالٍ zâ mâl tamlaması “mal-mülk sahibi, servet sahibi olan”; وَبَن۪ينَ ve benîne kelimesi ise “ve oğulları, çocukları” demektir.

Burada, yukarıda sayılan kötü özelliklere sahip kişilerin neden böyle davrandıklarına dair iki sebep gündeme getirilmektedir.

1. Pek çok âlimimiz yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunun özellikle Velîd b. Muğîre hakkında indirildiğini kabul etmektedir. Tıpkı Müddessir 74/11-15. âyetlerde dile getirildiği gibi, zengin oluşu ve fazla sayıda oğullarının bulunuşu bu görüşün gerekçesidir. Ancak uyarıların başında yani Kalem 68/10. âyette kullanılan küll kelimesi, maksadı bir kişiyle değil, bu nitelikteki insan tipiyle ilişkilendirmemiz gerektiğini ortaya koymaktadır. Şüphe yok ki, Velîd b. Muğîre bu tipin elebaşlarından birisidir; ancak mesaj onunla sınırlı değildir.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başındaki اَنْ en edatı gereği, bu âyetin hem önceki, hem de sonraki âyetle ilişkili olarak anlaşılması mümkündür. Râzî’nin detaylandırarak ele aldığı bu ihtimalleri hatırlatarak âyeti incelemek istiyoruz.

a) Bizim de tercih ettiğimiz ilk ihtimale göre, âyet bir sonraki âyetle ilişkili olabilir. Bu doğrultuda verilmek istenen mesaj ve âyetlerin anlamı şöyledir: “(Fazlaca) malı ve oğulları var diye, böylesi bir insana âyetlerimiz okunup aktarıldığı zaman, ‘Öncekilerin masalları!’ der.”

Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz “(Fazlaca) malı ve oğulları var diye” âyeti “sebep”, “böylesi bir insana âyetlerimiz okunup aktarıldığı zaman, ‘Öncekilerin masalları!’ der” şeklindeki bir sonraki âyet ise “sonuç” olur. Önceki âyetlerde dile getirilen olumsuz sıfatların sahibi olan bu insan tipi, belli şımarıklıkların sonucu olarak Yüce Allah’ın âyetlerini ve dolayısıyla Hz. Peygamber’in risaletini inkâra yeltenmektedir.

b) Diğer ihtimale göre ise, âyet önceki âyetlere bağlıdır. Orada sayılan 11 olumsuz niteliğin sebebi işte bu âyette verilmiş olur. Buna göre âyetlerin meâli ve mesajı şu şekli alır: “(Fazlaca) malı ve oğulları var diye, gerçeği yalanlayanlara, yağcılık yaparak taviz vermek ve taviz koparmak isteyenlere, sürekli (yalan yere) yemin edip duranlara, aşağılıklara, (herkesi) kötüleyenlere, söz götürüp getirenlere, hayra engel olan cimrilere, saldırganlara ve günaha gömülenlere, kaba-sabalık yapanlara, ardından da kötülükle damgalı (dalkavuk) olanlara sakın ha itâat etme!”

Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz 11. âyet “sebep”, 8-13. âyetlerdeki özellikler ise “sonuç” olmaktadır. Yani önemine binaen önce “sonuç”, ardından da “sebep” zikredilmiş olmaktadır.

Özellikle bu ikinci ihtimal doğrultusunda Hz. Peygamber’e yönelik dolaylı bir uyarının yapılmış olma ihtimali de vardır. Yani söylenmek istenen şu olabilir: “Ey Peygamber! Sakın hâ, fazlaca malı ve oğulları var diye, belki sana faydası dokunur ümidiyle şu şu kişilere itaat etmeyesin!”

3. Âyetin başındaki اَنْ كَانَ en kâne ifadesi “var diye” şeklinde tercüme edilmektedir. Bu ifadenin tercümesinde başka bazı ihtimaller de bulunmaktadır.

a) Buna göre اَنْ en edatının başında gizli bir lâm harfi var kabul edilir. Bu durumda ifade لِاَنْ كَانَlien kâne takdirinde anlaşılmış olur ve “(Fazlaca) malı ve oğulları var diye” şeklinde tercüme edilir.

b) Diğer ihtimale göre ise, söz konusu أنْ en edatının başında bir soru edatı var kabul edilir. Buna göre ifade اَئِنْ كَانَ ein kâne veya أأنْ كَانَ een kâne takdirinde anlaşılmış olur ve “(Fazlaca) malı ve oğulları var diye mi”, “bunun için mi?” şeklinde tercüme edilir.(34)

4. Bu arada âyetin mesajını incelerken genellemeci bir mantık yürütmek de doğru değildir. Çünkü her mal ve servet sahibinin veya fazla sayıda oğulları ya da çocukları olan kişilerin bu şekilde davranacağı söylenemez. Mal ve servet sahibi olmak bu noktada bazı insanların şımarmasına ve olumsuz tavır sergilemesine neden olabilir. Ancak hepsinin böyle olması gerekmediği gibi, söz konusu davranışları yapan herkesin fazlaca mal ve oğul sahibi olduğu da iddia edilemez. Azgınlık için servet şart değildir; serveti olan herkes de azgınlaşmaz.

Günümüzde azgınlığın ölçüsü ve nedenleri yeni boyutlar kazanmıştır. Şimdilerde servete, yakınlara veya kalabalık oluşa bakılmadan, bazen tek başına, bazen de gruplar, örgütler, dernekler veya devletler halinde, durdukları yerden yazdıklarını internet aracılığı ile dünyaya servis edenler, tiyatro, film, karikatür, kitap, makale gibi araçlarla yapmak istediklerini rahatça ve sınır tanımadan gerçekleştirenler de vardır.

Burada vurgulanan husus, kişilerin azgınlık yapma konusunda sınır tanımamalarıdır. İşte bütün zamanların müminleri bu noktada bilinçlendirilmekte, böyle insanlara itaat ve aldırış etmemeleri, bir anlamda onlara boyun bükmemeleri gerektiği beyan edilmektedir.

ıı. Vahye İftira

اِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِ اٰيَاتُنَا قَالَ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Ona ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ‘Öncekilerin masalları!’ der.”

Âyetteki اِذَا تُتْلٰى izâ tütlâ ifadesi “okunduğunda, tilavet edildiğinde, aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) dedi, söyledi ki, derdi ki”; اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ esâtîru’l-evvelîne tamlaması ise “(bunlar) öncekilerin masalları(dır)” demektir.

Burada vahye iman etmeyip onunla alay eden insan tipinin sözleri gündeme getirilmektedir.

Fazla serveti ve oğulları olan, ayrıca sûrenin 8-13. âyetlerinde dile getirilen olumsuz özelliklerin sahiplerinin asıl suçlayıcı ifadesi işte bu âyette hatırlatılmaktadır. Onların meselesi vahye karşı çıkmak ve risaleti reddetmekti; burada da ele alınan konu budur.

1. Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “okunmak”, “aktarılmak”, “hatırlatılmak”, “tebliğ edilmek”, “gündeme getirilmek”, “peşinden gidilmek”, “takip edilmek” gibi anlamlara gelmektedir. Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da ele aldığımız üzere “okunmak, aktarılmak” gibi anlamlar içermektedir.

Tilâvet “tebliğ etmek, seslendirmek, aktarmak, gündeme getirmek, merkeze almak, izini sürmek, takip etmek, peşinden gitmek” şeklinde oldukça geniş bir anlam alanına sahiptir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(35) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(36)

Söz konusu fiilin buradaki anlamı “aktarılmak” şeklinde olmalıdır; çünkü bağlam bunu zorunlu kılmaktadır. Kendilerine aktarılan “âyetler” ise, şüphesiz ki vahyin her bir parçasıydı, yani Kur’ân hakikatleriydi.

2. Mekke müşrikleri vahye karşı suçlayıcı ifadelerini “öncekilerin masalları” anlamına gelen اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması ile dile getirmekteydiler. Mutaffifûn 83/13’te de diğer âyetlerde de görüleceği üzere, bu tamlamayı dile getirenler inkârcı insanlardır. Buna göre söz konusu tamlama ne anlama gelmektedir? Şimdi bu konuyu inceleyelim.

- Esâtîru’l-Evvelîn Kavramı

اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne kavramı, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da dokuz yerde(37) geçmektedir. Bu ifade bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler, yani diriltilme”, bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.

1. Özellikle burada konu âhirete imanla ilişkili olduğu için “eskilerin masalları” dedikleri şey, tıpkı Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Ahkâf 46/17’de de olduğu gibi, muhtemelen “mahşerle ilgili âyetler”dir. Bağlam gereği, bu anlam diğerlerine göre biraz daha öncelikli görünmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kalem 68/15’te, ayrıca En‘âm 6/25, Enfâl 8/31, Nahl 16/24, Furkân 25/5 ve Mütaffifûn 83/13’te geçen “eskilerin masalları” ifadesi ise “vahiy ile indirilen her şey” anlamına alınmalıdır.

2. Hz. Peygamber’e risalet verilmeden önce onu Mekke’nin en gözde ve en güvenilir insanı olarak kabul eden, değerli eşyalarını ona emanet eden, bu nedenle de kendisine el-emîn sıfatını layık gören Mekkeli müşrikler, “pasif iyi” olarak ona hiçbir art niyet beslememekteydiler.

Vahiy ile buluşturulup risalet görevi kendisine verildiğinde, yani “pasif iyi”den “aktif iyi”ye doğru bir dönüşüm gerçekleştirince, bu defa en korkunç suçlamalarda bulunmaya ve iftiralar atmaya başladılar. Bu noktadaki sözlerini bu sûrenin ikinci âyetinde zikretmiştik.

3. İnkârcı müşriklerin genel özelliği “yalanlamak” olduğu için, öncelikle vahyi, ardından vahyin haber verdiği bütün gerçekleri, bu bağlamda âhireti de, âhiretle ilgili uyarıları da inkâr ettikleri kolayca anlaşılmaktadır. Bu durumda, onların inançla ilgili mesajlar için “eskilerin masalları, öncekilerin yalanları, dedikoduları” şeklindeki alaycı ifadeleri bir bütünün parçasını oluşturmaktadır.

Bu tipler, esasında Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri için, bu kapsamda peygamberlik kurumunu ve bütünüyle vahiy kültürünü reddediyorlardı. Her ne vesileyle kendilerine bir gerçek hatırlatılmış olsa, tereddütsüz onu inkâr ediyorlar, hakikatin yanından geçmeye bile tahammül edemiyorlardı. Çünkü biliyorlardı ki, dinleseler inanacaklardı. İnanmamak için dinlememeyi tercih ediyor, dinleyenleri engelliyor, vahyin okunması esnasında gürültü çıkartarak onun sesini ve etkisini kısıp kapatma yolunu tercih ediyorlardı.(38)

4. Bazı âlimler bu kavramın sadece Kur’ân kıssalarıyla ilgili olduğunu zannetseler de, esasında Mekke müşriklerinin hedefinde sadece kıssalar değil, bütünüyle Kur’ân bulunmaktaydı. Zaten özellikle Furkân 25/5’te dile getirilen iftira cevaplanırken Furkân 25/6. âyette Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği beyan edilmekte ve bu konudaki suçlama ve iftiralar bütünüyle reddedilmektedir.

Kalem sûresinin özellikle sekizinci âyetinden itibaren ele alınan ve başta Hz. Peygamber’in ve onun şahsında bütün Müslümanların kendilerine itaat etmemeleri gerektiği bildirilen nankör ve inkârcı müşrik tipin en önemli tanınma yolu işte bu cümle ile ortaya konulmaktadır. Bunlar Yüce Allah’ın âyetlerine “eskilerin masalları” diyerek vahiy ile alay etmekteydiler.

Âl-i İmrân 3/186’da mucizevî bir şekilde hatırlatıldığı üzere, şimdilerde de benzer cümleler duyulmakta ve bunların eziyetlerine karşı sabırlı olmak, yani kendi sağlam inancında ısrarcı ve sebatkâr olmak bütün zamanların Müslümanlarından istenmektedir.

ııı. Sonuç: Azapla Damgalanmak

سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ “(Buna karşılık), ileride onun burnunu sürteceğiz.”

Âyettekiسَنَسِمُهُ senesimühû fiili “yakında, zamanı geldiğinde onu damgalayacağız”; عَلَى الْخُرْطُومِ ‘ale’l-hurtûmi kelimesi ise “hortumunu, burnunu” demektir.

Burada çeşitli özellikleri aktarılan olumsuz insan tipinin yaşayacağı akıbet gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta oluğumuz âyet grubunun son cümlesini oluşturan bu ifade, vahye karşı kibir içerisinde bulunan inkarcı nankörlerin nasıl bir akıbet yaşayacağı mesajını içermektedir.

“Hortumun damgalanması” ifadesi, aslında bir mecazdır ve kişinin kurtulamayacağı bir zillet ile buluşturulması demektir.

1. “Burundan damgalanma” mecaz olduğuna göre, bu mecazın gerekçesini anlamak gerekir. Yani “insan neden burnundan damgalanır?” İnsan bedeninde ilk bakılan organ yüzdür; yüzün ilk görülen ve belirgin kısmı ise burundur. Bir kişiyi zillete düşürmek için onun burnunun sürtülmesi genellikle yeterlidir.

Hem yalancılığının, hem de kibrinin timsali olan ve kıl aldırmadığı burnundan damga yiyenin onu damgalayan kişi karşısındaki acizliği ve zilleti bu şekilde ortaya konulmaktadır.(39) “Burnu büyüyenin burnunun sürtülmesi gerekir” ki bütünüyle insan suretinden çıkmasın. Çünkü burnu çok büyük varlıklar insan değillerdir.

Yalan ve kibir, insanı insanlığından çıkarır, başka varlıklara benzer hale getirir. Râzî’nin de vurguladığı gibi, Velîd b. Muğîre kötü bir şöhretle uzun yıllar yaşamıştı. İşte Yüce Allah bu nankör insan tipini, vakti geldiğinde cezalandıracağını bu şekilde beyan etmektedir.

2. Damgalanmanın maddî veya manevî, yani hakikat veya mecaz oluşundan ziyade, bunun zamanı ve yeri merak konusudur. Âyetin başındaki sîn harfi, gelecek zaman ifade eder. Bu nedenle, cezalandırmanın yeri ve zamanı hakkında farklı kanaatler ileri sürülmüştür. Buna göre bazı âlimler bunun âhirette gerçekleşeceğini beyan ederken, bazıları ise dünyada meydana geleceğini ifade etmişlerdir.

a) Olayın dünyevî olduğunu iddia edenlerin çeşitli delilleri nakledilmektedir:

ı. Hz. Peygamber’in Mudar için tıpkı Hz. Yûsuf zamanındaki gibi yedi yıllık kıtlık isteği kabul edilmiş ve onlar yedi yıl çok ağır kıtlık yaşamıştı.(40) Bu olay, burun sürtmesinin mecaz olduğunu gösterir. Kalem sûresinin 17. âyetinden itibaren anlatılan kıssa, bahçe sahipleri ve ürünlerle ilgili olduğu için, bu bilgi âyetin bağlamına uygundur. Hz. Peygamber’in beddua etmesi sorunu bir tarafa, burada “yedi yıl” ifadesi bir problem olarak görülmektedir. Onu da “makul belli bir süre” şeklinde anlayanlar bu problemi de böylece ortadan kaldırmaktadırlar.

ıı. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Bedir savaşında Velîd b. Muğîre burnundan bir kılıç darbesi almış ve damgalanmıştı.(41) Bu olay ise damgalanmanın maddî olduğunu göstermektedir.

b) Âyetin başındaki sîn harfi, tıpkı ‘Alak 96/18’de olduğu gibi gelecek zaman ifade eder. Bu nedenle damgalanmanın âhirette gerçekleşeceği kabulü de en az diğer görüş kadar doğrudur. Âyetteki الْخُرْطُوم el-hurtûm, yani “burun” kelimesi, “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği bütünüyle insanı ifade etmektedir.

3. Âyetteki سَنَسِمُهُ senesimühû ifadesindeki hû zamirinin tekil oluşu, maksadın mutlak surette bir tek kişi ile sınırlı olduğunu göstermez. Hem Kalem 68/10. âyetteki küll kelimesi, hem de 17. âyetteki hüm zamiri, mesajı bir insan tipi olarak anlamamız gerektiğinin en belirgin delilidir. Bu tip insanlar dünyada kibir gösterip reddettikleri gerçeklerle mahşerde karşılaşacak ve derin mahcubiyetler yaşayacaklardır.

Sûrenin başından beri ele alınan konular, başta Hz. Peygamber olmak üzere hem bütün zamanların müminlerine moral vermekte ve onları motive etmekte, hem de karşıtlarına gözdağı verip ayaklarını denk almaları gerektiğini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

“Gerçeği yalanlamamak, yağcılık yapmamak, inançtan ve dolayısıyla dinî hayattan taviz vermemek, yalan yere sürekli yemin edip Yüce Allah’ın adını olur olmaz niyetlere alet etmemek, aşağılık işler yapmamak, gıybet etmemek, laf taşımamak, cimrilik yapmamak, zorbalığa bulaşmamak, günaha dalmamak, ondan beslenmemek, kaba-sabalık yapmamak, soysuzluk ve hayırsızlık üzere yaşamamak” bir Müslüman’ın sahip olması gereken ahlâkî değerlerin çok önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Vahyin ilk dönem âyetlerinde bu bilgilerin verilmesi Müslüman şahsiyetini inşada Kur’ân’ın önceliklerini kavratmayı hedeflemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Hûd 11/113. 2 - Hûd 11/12; İsrâ’ 17/73-75.
  • Hûd 11/113 Hûd 11/12 İsrâ 17/75
• 3 - Bakara 2/35; En‘âm 6/151-152; A‘râf 7/19; İsrâ’ 17/32, 34.
  • Bakara 2/35 En‘âm 6/152 A‘râf 7/19 İsrâ 17/32 İsrâ 17/34
• 4 - İbn İshâk, es-Sîre, s. 258-259; İbn Hişâm, Sîretü’n-Nebî, I, 191-193.
• 5 - Mü’minûn 23/20. 6 - Rahmân 55/37.
  • Mü'minûn 23/20 Rahmân 55/37
• 7 - Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, X, 11.
• 8 - Rivayet için bk. Buhârî, Tevhîd, 15, 35; Müslim, Tevbe, 1; Zikr, 2, 19; Tirmizî, Zühd, 51; De‘avât, 121; İbn Mâce, Edeb, 58; Dârimî, Rikâk, 22; Ahmed b. Hanbel, II, 251, 315, 391, 413, 445, 480, 482, 516, III, 210, 277, 491; VI, 106. Ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 221; Zemahşerî, age., IV, 187; Râzî, age., XXVII, 111.
• 9 - İbn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, I, 338.
• 10 - Mustafa Öztürk, age., s. 790.
• 11 - Vâkı‘a 56/81. 12 - Semerkandî, age., III, 481; Taberî, age., XXIX, 21-22.
  • Vâkı‘a 56/81
• 13 - Yazır, age., VIII, 269.
• 14 - Nisâ’ 4/139; Fâtır 35/10. 15 - Münâfikûn 63/8.
  • Nisâ 4/139 Fâtır 35/10 Münâfikûn 63/8
• 16 - Nisâ’ 4/62; Tevbe 9/42, 56, 62, 74, 95, 96, 107; Mücâdele 58/14, 18. 17 - Mücâdele 58/18. 18 - Mâide 5/89.
  • Nisâ 4/62 Tevbe 9/42 Tevbe 9/56 Tevbe 9/62 Tevbe 9/74 Tevbe 9/95 Tevbe 9/96 Tevbe 9/107 Mücâdele 58/14 Mücâdele 58/18 Mücâdele 58/18 Mâide 5/89
• 19 - Tevbe 9/12. 20 - Secde 32/8; Murselât 77/20. 21 - Zuhruf 43/52. 22 - Ferrâ, age., III, 173.
  • Tevbe 9/12 Secde 32/8 Mürselât 77/20 Zuhruf 43/52
• 23 - Râzî, age., XXX, 84. 24 - A‘râf 7/13; Hıcr 15/34; Sâd 38/77. 25 - Hûd 11/27.
  • A‘râf 7/13 Hicr 15/34 Sâd 38/77 Hûd 11/27
• 26 - Yûnus 10/74. 27 - En‘âm 6/119; Tevbe 9/10. 28 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 29 - Bakara 2/173; En‘âm 6/145; Nahl 16/115. 30 - Mü’minûn 23/7; Şu‘arâ’ 26/166; Me‘âric 70/31. 31 - ‘Âdiyât 100/1. 32 - Bakara 2/61, 65, 178, 190, 194, 229, 231; Âl-i İmrân 3/112; Nisâ’ 4/14, 154; Mâide 5/2, 78, 87, 94; A‘râf 7/163; Kehf 18/28; Talâk 65/1.
  • Yûnus 10/74 En‘âm 6/119 Tevbe 9/10 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/173 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Mü'minûn 23/7 Şu‘arâ 26/166 Me‘âric 70/31 ‘Âdiyât 100/1 Bakara 2/61 Bakara 2/65 Bakara 2/178 Bakara 2/190 Bakara 2/194 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/112 Nisâ 4/14 Nisâ 4/154 Mâide 5/2 Mâide 5/78 Mâide 5/87 Mâide 5/94 A‘râf 7/163 Kehf 18/28 Talâk 65/1
• 33 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mutaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 34 - Bu ve benzer görüşler için bk. Ferrâ, age., III, 173; Zemahşerî, age., IV, 576; Taberî, age., XXIX, 27; Kurtubî, age., XVIII, 154.
• 35 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 36 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 37 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 38 - Fussılet 41/26.
  • Fussilet 41/26
• 39 - İslâmoğlu, age., s. 1159’da 1. not.
• 40 - Buhârî, Ezân, 128; İstiskâ, 2; Müslim, Münâfikûn, 40; Ebû Dâvûd, Vitr, 10; Nesâî, Tatbîk, 27; İbn Mâce, İkâme, 125; Ahmed b. Hanbel, I, 380; Dârimî, Salât, 216. 41 - Taberî, age., XXIX, 28; Râzî, age., XXX, 86; Tabresî, Mecme‘u’l-Beyân, X, 70.