Rahmân Suresi

Mekke’de risaletin 5 veya 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde yer alan “merhametin kaynağı” anlamındaki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesinden alan Rahmân sûresi, inişe göre 41, resmî sıralamada ise 55. sûredir.

Rahmân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Kamer sûresiyle konu ilişkisine sahiptir. Buna göre Kamer 49’da “her şeyin bir kaderle, yani bir ölçüyle yaratıldığı” ifadesi, Rahmân 5-8’deki “kâinatın düzeni ve dengesi” noktasında büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu noktada her iki sûre birbirinin devamı gibi de görülebilir. Rahmân 39-44’te yer alan “suçluların cehennem akıbeti” konusu, Kamer 9-42’deki çeşitli kavimlerin akıbetini özetleyen mesaj içermektedir. Yine bir benzerlik olarak, Kamer sûresi “Her şeye gücü yeten hükümdarın huzurunda” ifadesiyle bitmekte, bu ifade Rahmân sûresinde geniş bir şekilde ve çeşitli konu başlıklarında açıklanmaktadır.

Rahmân sûresi, Furkân 25/60’ta müşriklerin sorduğu “Rahmân da neymiş!” sorusunun cevabı olarak düşünülebilir. Buradan hareketle, Rahmân sûresinin indiriliş zamanı hakkındaki tartışmaların çok anlamlı olmadığını söyleyebiliriz.

Rahmân sûresinin ilk âyetlerinde Yüce Allah’ın insanı yaratan kudret olduğu, insanı kendini ifade edebilme özelliğiyle donattığı, Güneş ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdiği, bütün mahlûkatın kendi yaratılışlarına uygun bir şekilde O’na secde ettiği beyan edilmektedir. Bu arada kâinattaki denge kanununa gönderme yapılarak, insanların da dengeli olmaları gerektiği, aşırılıktan uzak durmalarının zorunlu olduğu bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Rahmân’ın çeşitli özellikleri bağlamında yeryüzüne koyduğu nimet ve gıda sistemi ile insanın yaratılışı konusu, ayrıca kâinat kitabından muhteşem konu başlıkları yer almaktadır.

29. âyetten itibaren, konu insanların Yüce Allah’a muhtaç oluşu gerçeğine getirilmekte, nankör insan tipinin Allah’a karşı densizliği bir meydan okumaya dönüştürülmektedir. Daha sonra mesele kıyâmet-âhiret sürecine getirilmekte ve hak düşmanlarının sorgulanmaya gerek kalmadan azaba çarptırılacakları haber verilmektedir.

46. âyetten itibaren, söz iyi insanlara ve onların mahşerdeki ödüllerine getirilmekte, değişik özellikleri bulunan dört cennet tanıtımı yapılmaktadır. En sonunda ise Rabbimizin sonsuz azamet ve ikrâm sahibi oluşu hatırlatılarak, sûre sona erdirilmektedir.

Rahmân sûresinde 31 defa “O halde, Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!” cümlesi yer almaktadır. Bu ifade, sonunda getirildiği her âyet grubundaki mesajı vurgulamak için zikredilmekte ve Kur’ân’ın bu sûresi bir başka güzellik abidesi olarak insanların anlayışına sunulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 31-45. âyetlerinde sözü öncelikle mahşerdeki yargılamaya getirmekte, ardından cin ve insan topluluklarına meydan okumakta, üzerlerine ateş ve duman gönderip onları savunmasız bırakabileceğini beyan etmekte ve göğün yarılarak mahşer şartlarının başlayacağını haber vermektedir. Daha sonra suçlu insanların ve cinlerin sorgulanma durumlarıyla ilgili bilgi verilerek akıbetlerinin cehennem olacağı bildirilmektedir.

a) Yüce Allah’ın Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 31-36. âyetlerinde cinlere ve insanlara yönelik olarak bir hakikati hatırlatmakta, onları hesaba çekeceğini beyan etmektedir. Bu arada O’nun kudretinden kaçabileceklerini sananlar varsa onlara meydan okumakta, becerebileceklerse bunu yapmalarını ifade etmekte, ancak O’nun desteği olmadan böyle bir şeyin asla olamayacağını şu şekilde bildirmektedir: “Ey cin ve insan topluluğu! Göklerin ve yerin sınırlarından geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa geçip gidin. (Allah’ın ikrâm edeceği) büyük bir güç olmadan (hiçbir yere) geçip gidemezsiniz.”

Ardından, böylelerinin üzerine alev ve duman gönderileceği de şöyle haber verilmektedir: “Üzerinize ateşten (dumansız korkunç) bir alev ve (boğucu) bir duman gönderilir de (hiçbir yerden) yardım alamazsınız. O halde, Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ı. İki Ağırlık Sahiplerinin Yargılanması

سَنَفْرُغُ لَكُمْ اَيُّهَا الثَّقَلَانِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Ey iki ağırlık sahipleri (cinler ve insanlar)! İleride size yöneleceğiz. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki سَنَفْرُغُ senefruğu fiili “ileride, zamanı gelince ilgileneceğiz, hesap soracağız, boş zaman ayıracağız”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size de”; اَيُّهَا الثَّقَلَانِ eyyühe’s-sekalâni hitabı “ey iki ağırlık sahipleri”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada iki yük sahipleri bağlamında insanların ve cinlerin mutlaka yargılanacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah burada, bunca ihtişamına, sistemine ve güzelliğine rağmen kâinatın sonsuz olmadığını, bâkî kalacak zatın sadece kendisi olduğunu, dolayısıyla insanların ve cinlerin mahşerde mutlaka hesaba çekileceğini haber vermektedir.

1. سَنَفْرُغُ لَكُمْ اَيُّهَا الثَّقَلَانِ “Ey iki ağırlık sahipleri (cinler ve insanlar)! İleride size yöneleceğiz.” Yüce Allah bu âyette الثَّقَلَان es-sekalâni ve نَفْرُغُ nefruğu kelimeleriyle birden çok mesaj vermektedir.

a) Âyetteki الثَّقَلَان es-sekalâni kelimesi lügatte “iki ağırlık sahipleri” demektir. Bunların kimler olduğu noktasında iki temel görüş ileri sürülmektedir:

ı. Ağırlık sahipleri “cinler ve insanlar”(1) olabilir. Nitekim bir sonraki âyette geçen “ey cin ve insan topluluğu” ifadesi bunun bir delilidir. İnsanlara ve cinlere “ağırlık sahibi” denmesinin sebebi olarak şunları sıralayabiliriz:

Onlar “yeryüzünün ağırlık sahibi iki sakini”,(2) “günah işledikleri için onun yüküyle ağır”, “sorumluluk sahibi kılındıkları için onun ağırlığı”, “iyilerinin değeri yüksek ve sevabın ağırlığı” olduğu için bu şekilde nitelendirilmiş olabilirler. Bu yaklaşıma göre âyette herhangi bir şekilde “iyi” veya “kötü” ayırımı yer almamakta, herkesin sorgulanacağı haber verilmiş olmaktadır.

ıı. Ağırlık sahipleri “insanlar”, yani “günahkâr erkekler ve kadınlar” olabilir. Bu durumda hitap suçlulara yönelik bir tehdit manası içermektedir. Maksat “suçlu insanlar” ise onların ağırlığı, hem “fiziksel yapıları” hem de “yüklendikleri ağır günah yükü” manasında kabul edilmiş olur.

Müzzemmil 73/5’te vahiy için kullanılan kavl-i sakîl tamlamasında da olduğu gibi, sakîl kelimesinin maddî ağırlık yönünden başka, manevî ağırlık manası da vardır. Bu itibarla konuya sorumluluk açısından bakılmasında herhangi bir sorun yoktur.

b) Bu kalıpta sadece bu âyette geçen نَفْرُغُ nefruğu fiili ise, “ilgilenmek”, “sıra getirmek”, “hesap sormak”, “boş zaman ayırmak”, “vakit ayırmak” gibi anlamlara gelmektedir.

Kasas 28/10’da Hz. Mûsâ’nın annesinin gönlünün bütünüyle oğlu ile “dolu olması”, yani ondan başkasıyla ilgilenmemesi, her şeyiyle “onu düşünmesi” manasında bu kökten gelen fârığ kelimesinin verdiği anlam aynıdır. İnşirâh 94/7’de geçen ferağte fiili de “bir işe bütünüyle yürek vermek, bütünüyle bir işe yönelmek” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksat, Yüce Allah’ın mahşerde insanları yargılamayla ilgileneceğini, bunun için zamanının olacağını ifade etmektir.

Âyetteki نَفْرُغُ nefruğu fiilinin üçüncü tekil şahıs olarak yefruğu şeklinde okunduğu da ifade edilmektedir.(3) Bu durumda mana yine Yüce Allah’ı göstermektedir. “İki ağırlık sahipleri” ifadesinden kasıt ister “insanlar” olsun, isterse “cinler” olsun, her ikisi de sorumluluk sahibi oldukları için hepsinin hesaba çekileceği beyan edilmektedir.

Sayı fazlalığı veya bir önceki âyetin mesajında geçen meşguliyet çokluğu nedeniyle “O’nun yeterince işi var; sıra bana gelmez” diye üretilen bir bahanenin ne kadar anlamsız ve geçersiz olduğu bu şekilde ortaya konulmaktadır. Her kim olursa olsun, Yüce Allah’ın herkesi hesaba çekeceği, buna zamanının elbette yeteceği, dilemesi halinde zaman bile yaratabileceği bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Bu yaklaşımda mesaj mahşerdeki sorgulamaya dikkat çekmektir. Zımnen suçlu muhataplara yönelik bir gözdağı ve tehdit, iyilik sahiplerine ise sevap verilmesi kast ediliyor demektir.(4)

Âyette suçlulara yönelik bir gözdağı varsa, o zaman Rahmân 55/29. âyetteki يَسْـَٔلُ yes’elü fiilinin “istemek, sormak” anlamında değil de, “alay etmek” maksadıyla söylendiği anlaşılır. Furkân 25/60’ta “Rahmân da neymiş!” şeklinde alay edenlere Yüce Allah çeşitli cevaplar verdiği gibi, Rahmân 55/29. âyette de “göklerde ve yerde bulunan da kimmiş!” sorusunu cevaplandırdığı anlaşılmaktadır. Bunun sonucunda “elbette bu alaycılığın hesabını size soracağız” şeklinde bir tehdidin söz konusu olduğunu ifade edebiliriz.

c) Bu anlamlardan farklı olarak, âyetlerin birbiriyle uyumu gözetilerek şöyle bir yorum da yapılabilir: Rahmân 55/29. âyette “Göklerde ve yerde bulunan herkesin Yüce Allah’tan niyazda bulunduğu, O’nun da her an yeni bir işte olduğu” ifade edilmişti. Rahmân 55/30. âyette aynı manayı desteklemek, açıklamak ve tamamlamak üzere, O’ndan istekte bulunan insan ve cinlerin hepsine zamanı gelince cevap vereceği, bunun dünyada da âhirette de gerçekleşebileceği beyan edilmiş olmaktadır.

Âyetin başındaki س sîn harfi, Yüce Allah’ın icabetinin ileride, zamanı gelince meydana geleceğini göstermektedir. Dahası, bir sonraki âyette yer alan “nimetlerin yalanlanmaması gerektiği” ifadesi, burada bir nimet vurgusunu görmemizi gerektirmektedir. Hesaba katılarak yargılanmak bir nimet olduğuna göre, ardından zımnen ve muhtemelen bir ödülün geleceği müjdesi âyette yer almaktadır diyebiliriz.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ“(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah bunca âyetini insanların gözleri önüne sermesine ve sayısız nimetler vermesine rağmen, hayatta herhangi bir başıboşluğun olmadığını, insanlara dünyada anlam ve amaç eksenli bir hayat verdiğini beyan etmektedir.

Hesaba çekilecek olmak bir anlamda dikkate alınmak manasına geldiğine göre, bunu bir değer kabul etmeli ve ona göre sağlam bir duruş sergilenmelidir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘sizin için zaman ayıracak, isteklerinizi karşılayacak, birbirinize yaptığınız haksızlıkların telafisi için hepinizi yargılayacak olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıı. İlâhî Kanunların Alt Edilemezliği

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اِنِ اسْتَطَعْتُمْ اَنْ تَنْفُذُوا مِنْ اَقْطَارِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ اِلَّا بِسُلْطَانٍ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Ey cin ve insan topluluğu! Göklerin ve yerin sınırlarından geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa geçip gidin! (Allah’ın ikram edeceği) büyük bir güç olmadan geçip gidemezsiniz. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradakiيَا مَعْشَرَ الْجِنِّ yâ me‘şara’l-cinni hitabı “ey cin topluluğu”; وَالْاِنْسِ ve’l-insi hitabı “ve insan (topluluğu)”;اِنِ اسْتَطَعْتُمْ inisteta‘tüm fiili “eğer gücünüz yeterse”; اَنْ تَنْفُذُوا en tenfüzû ifadesi “geçip gitmeye, ulaşmaya”;مِنْ اَقْطَارِ السَّمٰوَاتِ min aktâri’s-semâvâti tamlaması “göklerin kenarlarından, sınırlarından”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (kenarlarından, sınırlarından)”; فَانْفُذُوا fenfüzû emri “hadi gidin geçin”; لَا تَنْفُذُونَ lâ tenfüzûne fiili “geçip gidemezsiniz, aşamazsınız”; اِلَّا بِسُلْطَانٍ illâ bisültânin kelimesi “bir delil olmadan, sadece ve sadece bir otorite ile, delille, burhân ile”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada insan ve cin topluluklarının Yüce Allah’ın kudretini aşamayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette cinlere ve insanlara hitap etmekte, O’nun hâkimiyeti ve saltanatının dışında başka bir hareket alanının bulunmadığını, O’nun yargılamasından kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını beyan etmektedir.

1. يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اِنِ اسْتَطَعْتُمْ اَنْ تَنْفُذُوا مِنْ اَقْطَارِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ اِلَّا بِسُلْطَانٍ “Ey cin ve insan topluluğu! Göklerin ve yerin sınırlarından geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa geçip gidin! (Allah’ın ikram edeceği) büyük bir güç olmadan geçip gidemezsiniz.” Buradaki “ey cin ve insan topluluğu” hitabı, bir önceki âyette geçen es-sekalâni kelimesini de, sûrede 31 kez tekrarlanan “Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!” ifadesindeki “siz ikiniz” zamirlerini de açıklamaktadır. Demek ki bütün bu ifadelerdeki öncelikli tercih “cin ve insan topluluğu” şeklinde olmalıdır.

a) Bu âyetteki hitabın kimlere ve ne zaman yapıldığıyla ilgili farklı kanaatler ileri sürülmektedir. Bu bağlamda söz konusu yaklaşımları ana hatlarıyla zikretmekte yarar görmekteyiz. Çünkü ancak bu anlam çeşitlilikleri sayesinde ilâhî mesajın evrensel boyutlarına ulaşmak mümkün olmaktadır.

ı. İbn Abbâs’ın da dediği gibi buradaki hitabı “kıyamet günü”yle ilişkilendirebiliriz. Bu durumda bu âyet, “Ey iki ağırlık sahipleri! Zamanı gelince size yöneleceğiz” mealindeki Rahmân 55/31. âyeti açıklamakta, adeta onu tercüme etmektedir.(5) Âyetleri bağlama uygun olarak anlama usulümüz gereği, bu yaklaşımın ilk kast edilen mana olduğunu söylemek durumundayız.

Esasında bir sonraki âyette de bu tür kaçma girişimlerine nasıl karşılık verileceği üzerinde durulmaktadır. Gök bulutlarıyla yarılacak, göklerin melekleri inecek, saf saf dizilecekler ve yargılamanın hemen öncesinde suçlulara yönelik olarak, “Şimdi yargılamadan kaçabiliyorsanız kaçın bakalım!” denecektir.(6)

Kıyâmet 75/10-12’de beyan edildiği gibi, nankör ve inkârcı insan mahşerin ağır şartlarını gördüğünde “Kaçacak yer neresi?” diye bir arayışa girecek, ancak böyle bir yerin ve imkânın olmadığı, istikrar edilecek yerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın makamı olduğu kendisine haber verilecektir.

Bu arada maksadı mahşerle ilişkilendirince “orada gökler ve yer var mı?” diye bir soru akla gelebilir. Hûd 11/107-108, İbrâhîm 14/48, Enbiyâ’ 21/103 gibi pek çok âyette bu noktada olumlu, yani mahşerde kendi şartlarında göklerin ve yerin bulunduğu şekilde net bilgilerin bulunduğunu ifade etmekle yetinmek istiyoruz.

لَا تَنْفُذُونَ اِلَّا بِسُلْطَانٍ “(Allah’ın ikrâm edeceği) büyük bir güç olmadan (hiçbir yere) geçip gidemezsiniz.” Âyetin bu kısmı “mahşerdeki yargılamadan kaçıp kurtulmak ancak ve ancak büyük bir güç, otorite ve destekle mümkün olabilir” manasına gelmektedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: Mahşerdeki yargılamadan kaçıp kurtulmak kesinlikle mümkün değildir; bu noktada başka varlıkların etkinliği düşünülemez. “Yerde ve gökte Allah’ı hiçbir şekilde âciz bırakamazsınız”(7) âyetinde bu durum bütün açıklığıyla ortaya konulmaktadır. “Yeryüzünde Allah’ı aciz bırakamayanların”(8) âhirette böyle bir şeye tevessülü bile akla ziyandır.

ıı. Bu âyetteki maksat, eğer dünya hayatındaki aşırılıkları, suçları, zulümleri ve azgınlıkları nedeniyle mahşerdeki yargılamaya inanmayan veya orada yargılanmaktan korkanlara yönelik ise burada bir “tehdit ve gözdağı” var demektir.

Tehdidin yeri ve zamanı Dahhâk ve Mukâtil’in de dediği gibi “dünya hayatı”dır; maksat ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını beyandır.(9) Çünkü “Her nerede bulunursanız bulunun, ölüm sizi idrak edecek, size ulaşacaktır.”(10) “De ki, kendisinden kaçıp durduğunuz ölüm sizi mutlaka yakalayacaktır.”(11)

Bu doğrultuda âyette verilmek istenen mesaj şudur: “Ölümden kurtulmak için eğer göklerin ve yerin çevrelerinden, sınırlarından, ötelerinden ve uzaklıklarından kaçmaya gücünüz yetiyorsa kaçın. O’nun mülkünden, hüküm ve saltanatından kaçıp başka bir alan veya zaman bulabilirseniz bunu yapın; azgınlıklarınız yanınızda kâr kalsın da O’nun azabından ve hükmünden kaçıp kurtulun bakalım! Ancak bu mümkün değildir. Bir سُلْطَان sültân olmadıkça, yani Yüce Allah’ın gücü, kudreti ve kuvvetinin üstünde başka bir güç bulamadıkça bunu başaramazsınız.”

Böyle bir kuvvet olmadığına göre, demek ki ölümden, ilâhî iradeden, mahşerdeki sorgulamadan, Yüce Allah’ın hükmünden ve sonuçta vereceği azaptan kaçıp kurtulmak kesinlikle mümkün değildir. Bu arada Allah’ın ikrâm edeceği bir سُلْطَان sültân ile azaptan kurtulmak mümkün olabilir ki, bu da “Allah’ın yardımı, O’nun af ve mağfireti”dir.

En‘âm 6/128’de de beyan edildiği gibi, buradaki سُلْطَان sültân, “Yüce Allah’ın azabı tehir etmesi ve kendilerine tevbe imkânı bahşetmesi” de olabilir. Kur’ân’da 37 kez geçen سُلْطَان sültân kelimesi(12) “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir.

b) İbn Abbâs kaynaklı bir görüşe göre, buradaki maksat tehdit içermemekte, aksine göklerin ve yerin köşelerinde, uçlarında, sınırlarında bulunan her ne varsa onları bilmeye dikkat çekilmekte, Allah’ın ikrâm edeceği bir delil ve imkân ile bunların bilinebileceği, başka yollarla bunun hiçbir şekilde mümkün olmadığı beyan edilmek istenmektedir.(13)

c) Müstakil olarak, yani bağlama bağlı olmadan âyette bakıldığında buradaki mesaj “göklerin ve yerin sınırlarının geçilebilmesiyle” de ilgili olarak anlaşılabilir. İnsanlar ve cinler kendilerine bahşedilen değere ve ağırlığa rağmen, bütün yer ve gök kuvvetleriyle onlarda yaratılan kanunların üzerine çıkmaya muktedir kılınmamışlardır.

Yüce Allah’ın ihsan edeceği bir سُلْطَان sültân, yani otorite, güç ve imkân olmadan böyle bir şeyin olması tam bir hayaldir.(14) Ancak âyetteki اِلَّا … لَا lâ … illâ kullanımı, bunun mümkün olabileceğini, ancak mutlak surette ilâhî bir سُلْطَان sültânın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu durumda سُلْطَان sültân, “Allah’ın verdiği akıl, donanım ve araçlar” manasına gelebilir.(15)

Bu son iki yaklaşım, konunun bilinen ve ilk etapta izah edilen yönlerinden çok başka taraflarının bulunduğunu göstermesi bakımından son derece önemlidir. Böylece kâinat kitabının âyetlerinin okunması, tanınması ve üzerlerinde çalışmalar yapılarak ilâhî sistemin kodlarının çözülüp o büyük idareye tam teslim olmanın gerekliliği gözler önüne serilmiş olmaktadır.

Yeryüzünün köşeleri, kenarları, sınırları bir taraftan yüzeydeki araştırmaları, diğer taraftan da yer kabuğunun içindeki mağma ve çekirdek tabakalarıyla ilgili Jeomorfolojik çalışmaların yapılması gerektiğini Müslümanların ve bütün insanların gündemine getirmektedir.

Göklerle ilgili olanlar ise bütünüyle uzay bilimlerinin önünü açmakta ve Müslümanlara bu anlamda ev ödevleri vermektedir. Kâinat kitabının âyetleri Müslümanların ilgisini, onların keşf ve icatlarını beklemektedir. Bunun için gerekli olan her türlü bilgi, imkân, araç ve donanım ihtiyaçlarını elde etmede gereken fedakârlık yapılırsa Yüce Allah da onlara سُلْطَان sültânını, yani ihsan ve ikrâmını elbette esirgemeyecektir.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ“(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Burada dile getirilen nimetler, yargılanabilir olmak, sonunda ödülle buluşturulmak, Allah’ın göklerde ve yerdeki sanatkârlıklarını incelemek, O’nun kudreti karşısında boyun bükmek vs. şeklinde anlaşılabilir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘sizin için mahşer sorgulamasını yaratan, çeşitli nimetlerle buluşmanızı sağlayan, bilginizi destekleyip ilâhî kudretin farkına vardıran’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ııı. İnkârcıların Çaresizliği

يُرْسَلُ عَلَيْكُمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ وَنُحَاسٌ فَلَا تَنْتَصِرَانِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Üzerinize ateşten bir alev ve bir duman gönderilir ve (hiçbir yerden) yardım da alamazsınız. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki يُرْسَلُ yurselü edilgen fiili “gönderilir”; عَلَيْكُمَا ‘aleykümâ ifadesi “size, sizin üzerlerinize”; شُوَاظٌ şuvâzun kelimesi “dumansız alev”;مِنْ نَارٍ min nârin sözcüğü “ateşten”; وَنُحَاسٌ ve nuhâsün kelimesi “ve duman, bakır eriyiği”; فَلَا تَنْتَصِرَانِ fe lâ tentesırâni fiili “yardım göremezsiniz, engelleyemezsiniz”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada bir önceki âyetin mesajıyla uyumlu olacak şekilde ilâhî kudrete karşı ölümden ve Yüce Allah’ın kudretinden kaçma girişiminde bulunanlara nasıl muamele edileceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.يُرْسَلُ عَلَيْكُمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ وَنُحَاسٌ فَلَا تَنْتَصِرَانِ “Üzerinize ateşten bir alev ve bir duman gönderilir ve (hiçbir yerden) yardım da alamazsınız” Bazı âlimlerimiz burada sözü edilen hususun mahşer şartlarında kıyamet günü cehennemliklere uygulanacak azapla ilişkili olduğunu söylese de,(16) maksadın dünya hayatındaki girişimlerle ilgili olduğu kanaatinin de çok önemli olduğu unutulmamalıdır. Çünkü meselenin mahşer boyutu sonraki âyetlerde dile getirilmektedir. Burada sadece bir girişim ve ona karşı Yüce Allah’ın eşsiz gücü hatırlatılmaktadır.

Önceki âyette dile getirilen “göklerin ve yerin kenarlarından veya sınırlarından öteye geçme girişimleri” söz konusu olursa, bunun başarıya ulaşamayacağı, ilâhî müdahalenin devreye gireceği bildirilmektedir. Buna göre Sâffât 37/8-9 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, özellikle cinlerin mele-i a‘lâ denen “yüksek yönetim merkezi”nden haber çalma girişimleri nasıl ateş topları ve ışık huzmeleriyle engellenmiş ise,(17) aynı şekilde cinlerin bu tür teşebbüsleri de şiddetle geri çevrilecektir.

Bu bağlamda kendilerinin ateşten dumansız bir alevle yakılacakları ve korkunç bir dumanla boğulacakları, dolayısıyla hiçbir şekilde ve hiçbir yerden yardım alamayacakları beyan edilmektedir. Buradaki عَلَيْكُمَا ‘aleykümâ ifadesi “size, üzerinize” manasına gelmekte ve müdahalenin yukarıdan olacağı anlamı hissettirilmektedir. Anlaşılıyor ki, insanların veya cinlerin girişimi her nasıl olursa olsun, onların üzerinde elbette daha güçlü bir kudret vardır ve o kudret onlara yukarıdan müdahale imkânına sahiptir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شُوَاظ şuvâz kelimesi “alev”, “ateş topu” manasına gelmektedir. Bu arada yine Kur’ân’da sadece bir kez geçen نُحَاس nühâs kelimesi ise “duman” anlamına geldiği gibi, “bakır eriyiği” manasına da gelmektedir. Bu durumda “ateşten dumansız bir alevin cinlere”, “bakır eriyiğinin de insanlara” yönelik bir caydırıcı anlam içerdiğini söyleyebiliriz. Esasında verilmek istenen mesaj son derece açıktır: Kimse hiçbir şekilde hiçbir yerden yardım alıp, -hâşâ- Yüce Allah’ın kudretini alt edemez, O’nu ve kanunlarını aciz bırakamaz.

Âyetin sonundaki لَا تَنْتَصِرَانِ lâ tentesırâni ifadesi, azabı hak eden ve ilâhî iradeye karşı girişimde bulunan kâfir cinlere ve insanlara yöneltilecek ateş ve dumanın hiçbir şekilde “engellenemeyeceği” manasına gelmektedir.

Yüce Allah’a meydan okuyanlar “O’nun yaratmadığı bir zaman ve mekânda(!)” bunu yapmalıdırlar. O’nun yarattığı bir mekânda, O’nun verdiği akıl ve imkânlarla O’na meydan okumalar ciddiyetten ve doğruluktan uzaktır. İşte Yüce Allah bunu daha varsayım aşamasında cevaplamakta ve muhatapları çok ciddi ifadelerle uyarmaktadır.

Âyetin güne dair mesajı da kanaatimizce şudur: Yüce Allah’a, O’nun emir ve yasaklarına, bütün prensiplerine karşı bir hareket halinde olanlara Rabbimiz er veya geç ama mutlaka cevabını verecektir. Bu nedenle Müslümanlar ve bütünüyle insanlık Yüce Allah’a teslimiyeti başkalarıyla asla ve asla tartışmamalı ve Rabbimizin gücünü test etmeye kesinlikle kalkışmamalıdır.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Bazı âlimlere göre, bu cümle bir hâl cümlesi kabul edilebilir.(18) Buna göre Allah’ın kudretine karşı bir tavır içerisine girmeye teşebbüs edenlere, “Şimdi siz Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!” denerek, üzerlerine ateşten dumansız alev ve duman veya bakır eriyiği döküleceği bildirilmektedir.

Cinlerin ve insanların kâfirleri bu noktada uyarılmakta ve bu tür girişimlerden uzak durmalarına karşılık Yüce Allah’ın da onları söz konusu müdahalelerle karşılamaması bir nimet olarak sunulmaktadır. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘haddinizi aşarak bir saldırganlık yapmadığınız veya ölümden ve azaptan kaçma girişiminde bulunmadığınız için sizi cezadan kurtaran, dahası bu tür azgınlık yapanları cezalandıracak tarifsiz bir gücün ve kudretin sahibi olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

b) Yargılama ve Suçluların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 37-45. âyetlerinde mahşer şartlarına değinmekte, göğün yağ gibi kırmızı gül şeklinde alacağı yeni durumunu hatırlatmakta, suçların şahsiliğini vurgulamakta, suçluların yüzlerinden tanınacağını, alınlarıyla ayaklarından yaka paça alınıp cehenneme atılacaklarını, suçluların akıbetinin cehennem ateşi ve kaynar su azabı olacağını haber vermekte, dört âyet grubunun sonunda da Yüce Allah’ın nimetlerinin yalanlanmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

ı. Göğün Kırmızı Güle Dönüşmesi

فَاِذَا انْشَقَّتِ السَّمَآءُ فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Gök yarılıp da yağ gibi kırmızı gül (rengini) aldığı zaman (haliniz nasıl olacak)! (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradakiفَاِذَا انْشَقَّتِ fe ize’nşakkat fiili “yarıldığı zaman”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök, uzay”;فَكَانَتْ وَرْدَةً fe kânet verdeten sözcüğü “o (gök) gül olur, gül halini alır”; كَالدِّهَانِ ke’d-dihâni kelimesi “yağ gibi, yeni işlenmiş deri gibi”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada mahşer şartlarında göğün alacağı muhteşem görüntüyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette meselenin mahşer boyutuna dikkat çekmekte ve kıyâmet-âhiret sürecinin muhtemelen ilk aşamasını gündeme getirmektedir.

1.فَاِذَا انْشَقَّتِ السَّمَآءُ فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ “ Gök yarılıp da yağ gibi kırmızı gül (rengini) aldığı zaman (haliniz nasıl olacak)!” Göğün yarılmasının, sanıldığı gibi bu sistemin bitmesiyle değil, yeni sistemin kurulmasıyla ilgili olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca bu cümle bir şart cümlesi olmasına rağmen cevabı gizlidir ve âyette şöyle bir mana var kabul edilir: “Gökyüzü böyle bir hal aldığında durum nice olacaktır?”

a) فَاِذَا انْشَقَّتِ السَّمَآءُ “Gök yarıldığı zaman.” Müzzemmil 73/18’de yer aldığı üzere, kıyamet-âhiret sürecinde gökler ve yeryüzü yeni bir mahiyete kavuşturulacaktır. Çeşitli âyetlerde dile getirilen “göğün yarılması”,(19) genellikle sistemin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(20) Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, kıyâmetin peşi sıra sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır. Furkân 25/25’te açıkladığımız gibi, maksat yargılama öncesinde sistemin inşası hakkında bilgi vermektir.

Söz konusu yarılmada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirildiği gibi, öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(21) çok güçlü bir şekilde bina edilen(22) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gök(23) bütün direncini kaybedecektir.(24) Gökler açılıp kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(25) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(26)

O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte yarılacaktır.(27) Yani uzayın varlığı bütün halinde değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gök ve bulutlar değil, yeryüzü de çok hızlı bir şekilde yarılacaktır.(28) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(29)

“Göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”,(30) âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir. Ayrıca “göklerin ve varlıkların yaratılışından, yaratılışın tekrarından ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağından”(31) söz edilmesi de aynı gerçeği ortaya koymaktadır.

Dahası, “Güneş’in dürülmesi” gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken,(32) diğer pek çok âyette(33) ise bu sistemin yeniden inşa edileceği ve âhiret şartlarına göre yeni bir düzenin kurulacağı ifade edilmektedir. Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu toprakta ve uzayda,(34) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir.

b) فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ “Yağ gibi kıpkırmızı gül (rengini) aldığı (zaman).” Bu ifade, âyetin başındaki “göğün inşikâkı” meselesinin Son Saat’le, yani bu sistemin yıkılışıyla ilgili olamayacağını göstermektedir. Çünkü yıkılan ve yok olup giden gökyüzü için yeni bir sıfattan, üstelik de göz alıcı kırmızı renkte güzel bir halden söz edilemez. Belli ki gökyüzü yeni bir şekle kavuşturulacaktır; bu da “kızarmış yağ gibi kırmızı renkte bir gül”ü andırmaktadır.

Âyetteki الدِّهَان ed-dihân kelimesi “yağ” manasına geldiği gibi, “yeni tabaklanmış kırmızı deri”(35) manasına da gelmektedir. Özellikle bu mana, göğün yeni şekillendirilen bir aşamasını ifade etmektedir. Genelde âlimlerimiz konuyu bu “sistemin yıkılışı esnasında göğün alacağı korkunç bir manzara” şeklinde yorumlamışlardır. Oysa bunun için “kıpkırmızı gül” benzetmesinin yerine, daha farklı ifadeler tercih edilebilirdi.

Sonraki bölümde yani bu mesajdan hemen sonra 39. âyette yer alan يَوْمَئِذ yevmeizin “o gün” kelimesi, maksadın “Son Saat” değil, “mahşer” olduğunu açıkça göstermektedir. “Kırmızı gül” ifadesi yeni sistemin de elbette güzellikler içereceğini göstermektedir. Mahşerde azabı hak eden cehennemlikler olacaksa da cennete gönderilecek sâlihler de elbette olacaktır. Öyleyse yeni sistemin güzel ve göz alıcı bir şekilde tanıtılmış olmasının önünde hiçbir engel yoktur.

Akıbeti korkunç olacağı için bu güzelliklerden istifade edemeyecek kişilerden değil, hayatını doğru değerlerle yaşayıp mahşeri bayram gibi görenlerden olmayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah burada mahşer için kuracağı yeni sisteminden haber vermekte, bir anlamda uzayın yeni halini kısmen tasvir etmektedir. Bu tasvirin amacı yargılama başlamadan önce ortamın hazırlanmış olacağının beyan edilmesidir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘sizin yargılanmanız ve haklıyı haksızdan ayırt edip, suçluları cezalandıracak ve iyilere de nimet verecek, bunca erişilmez kudretin sahibi olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıı. Suçların Şahsiliği

فَيَوْمَئِذٍ لَا يُسْـَٔلُ عَنْ ذَنْبِه۪ٓ اِنْسٌ وَلَا جَآنٌّ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “İşte o gün kişinin günahından, (başka) hiçbir insan ve cin sorumlu tutulmayacaktır. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki فَيَوْمَئِذٍ fe yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; لَا يُسْـَٔلُ lâ yüs’elü edilgen fiili “sorulmaz, sorgulanmaz”;عَنْ ذَنْبِه۪ ‘an zenbihî tamlaması “onun günahından”; اِنْسٌ insün kelimesi “ne insan”; وَلَا جَآنٌّ ve lâ cânnun sözcüğü “ne de cin(ler)”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Yüce Allah bu âyette mahşerdeki sorgulama hakkında bir detay vermekte ve Allah’a meydan okuyan suçluların günahını başkasından değil, kendilerinden soracağını beyan etmektedir.

1.فَيَوْمَئِذٍ لَا يُسْـَٔلُ عَنْ ذَنْبِه۪ٓ اِنْسٌ وَلَا جَآنٌّ “İşte o gün kişinin günahından, (başka) hiçbir insan ve cin sorumlu tutulmayacaktır.” Âyette ذَنْبِه۪ zenbihî tamlamasındaki hû/hî zamiri her ne kadar tekil olsa da manasının çoğul olduğunu, çünkü bunun bir insan tipini ifade ettiğini söylemeliyiz. Zira hem Kasas 2/78’de, hem de Rahmân 55/41. âyette yer alan الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesinin çoğul getirilme nedeni de muhtemelen budur. Bu âyeti birkaç türlü anlayabiliriz:

a) “İşte o gün, onun günahından dolayı (başka) hiçbir insan ve cin sorumlu tutulmayacaktır.” Bu mana, bağlama uygun olandır. Nitekim Rahmân sûresinin 31. âyetinden itibaren başlayan bölümde bir yargılanma konusu ele alınmakta, ölümden ve mahşerden kaçma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanacağına değinilmektedir.

Devamla, Yüce Allah’tan gelecek bir lütuf ve ikrâm olmadan azaptan kurtulmanın mümkün olmadığı beyan edilmekte, bu arada göğün yarılmasıyla sorgulamanın başlayacağı haber verilmektedir. İşte bu bağlamda sözü edilen türden girişimlerde bulunan, “Allah’ın onca meşguliyeti varken bana sıra gelmez” diyen bir mücrimin bu günahının başkasına sorulmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

“Suçların şahsiliği prensibi”nden hareketle, hiç kimse başkasının günahından sorumlu tutulmayacak, herkes yaptığını görüp karşılığında ilâhî iradenin kararına boyun eğecektir. Necm 53/38-39’da detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, “günah ve sorumluluklar şahsidir.” Çünkü insan için kendi yaptığından başka bir şey söz konusu olmayacaktır. Çeşitli âyetlerde yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(36)

Âyette yer alan اِنْس ins ve جَانّ cânn kelimeleri belirteç edatı olmadan nekra bir şekilde getirilmiş ve “hiçbir insan ve hiçbir cin” manası kast edilmiştir. Durum böyle olunca, onların günahlarından sorumlu tutulmayacakları gibi Kur’ân’a aykırı bir mana devreye girmektedir. Hem ذَنْبِه۪ zenbihî tamlamasındaki hû/hî zamirinin göreceği kelime, hem de herkesin sorgulanacağı gerçeğinden hareketle, maksadın Yüce Allah’a savaş açmış mücrim tiplerin bu günahlarından dolayı, başka hiçbir insanın ve cinin sorumlu tutulmayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

b) “İşte o gün, (suçlu) insan ve cin günahından sorgulanmayacaktır.” Bu durumda ذَنْبِه zenbihî tamlamasındaki zamir, tıpkı Kasas 28/78’de de olduğu gibi âyet sonu uyumu nedeniyle öne alınmış kabul edilmektedir.

Kâri‘a 101/6-7’de de zikredildiği üzere, her insan mahşerde yargılanacak,(37) A‘râf 7/8 ve Enbiyâ’ 21/47’de de vurgulandığı gibi, âhirette mîzân kurulacak, herkesin amelleri tartılacaktır. Mahşerde mutlak adalet sağlanacak ve herkese hak ettiği tastamam verilecektir;(38) yargısız infaz yapılmayacaktır.

Ancak bazıları var ki onlar için teraziye gerek olmayacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci manasına göre bu konuya işaret edilmiş olmaktadır. Rahmân 55/33’te yer aldığı şekliyle, Yüce Allah’ın kudretine ve sistemine karşı bir başkaldırı içerisine girip adeta Allah’a meydan okuyanlar, O’nun mülkünden başka yerler arayıp oralara doğru bir kaçış girişiminde bulunanlar başta olmak üzere, Kehf 18/105’te de geçtiği gibi Allah’ın âyetlerini ve âhireti inkâr edenlerin bütün amelleri silinmiş olacaktır. Böylece kıyâmette onlar için teraziye gerek kalmayacaktır.(39)

Bu insanlar zor ölecekleri gibi,(40) diriltilirken de irkilerek ve derin pişmanlıklar içerisinde haşr edileceklerdir.(41) Ardından amel defterleri kendilerine sol arka taraflarından verilecek,(42) kendileri suçluluklarını bilip görecekler,(43) dahası bu durumları simalarından okunacaktır.(44)

Yüce Allah’a karşı isyan içeren korkunç yanlışlıklarla hayatını yaşayanlara Kur’ân “mücrimler” adını vermektedir. Müslim “Allah’a teslim olan kişi”dir; mücrim ise bunun aksine “Allah’ın emir ve buyruklarına meydan okuyan hadsiz, sınırsız kişi”dir. İşte bu mücrimler için mizana gerek kalmayacak, onların sorgulanmasına ihtiyaç olmayacaktır.(45) Çünkü o aşamaya kadar sonucun nasıl olacağı çoktan anlaşılmış olacaktır. Demek ki, bu tür insanlar yargılanmaya layık bulunmayacak, Allah katında hiçbir değere sahip olamayacaklardır.

c) Bu âyetin iki temel manadan ayrı olarak, şöyle bir anlam ihtimali de vardır: “İşte o gün, insanlar ve cinler günahlarından sorgulanmayacaklardır.” Çünkü onların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsi kaydedilmiş olduğu için, amellerini karşılarında hazır bulacaklardır;(46) vücut organlarından “elleri, ayakları, dilleri ve derileri” kendi aleyhlerine şahitlik yapacaktır.(47) Amel defterleri mahşer günü tamamıyla hakkı konuşacak ve hiçbir sır kalmayacaktır.(48) O gün insanlar mazeret üretemeyecek,(49) sadece haklarında verilen karara uyacaklardır.(50)

Bu arada amel defterlerini görünce yaşayacakları pişmanlıkların adeta havada uçuşacağı da Kur’ân’da konuyla ilgili verilen bilgiler arasında yer almaktadır.(51) Esasında A‘râf 7/6’da yer alan “herkesin sorgulanacağı” ifadesinin ardından, 7. âyette Yüce Allah’ın her şeyi engin bilgisiyle kendilerine anlatacağı beyan edilmektedir.

Bu yaklaşımın ikinci görüş olarak zikrettiğimizden farkı, insanların sorgulanmaması değil, her şeyin zaten açık seçik ortaya serilmiş olmasının kast edilmesidir. Mahşer uzun bir zaman sürecektir ve çeşitli mekânları vardır. Bir yerde soru sorulunca başka bir yerde sorulmaması burada kast ediliyor olabilir. Dolayısıyla sorgulanma prensibiyle bu âyet arasında herhangi bir çelişki söz konusu olmaz.(52)

Onlara cevabı beklenen bir soru sorulmasına gerek olmayacaktır; tıpkı bebekken öldürülen kız çocuğuna hangi günahı sebebiyle öldürüldüğünün sorulması gibi,(53) sadece ayıplamak ve azarlamak için soru sorulacaktır.(54) Kimin suçlu olup olmadığını tespit için şuradan buradan delil toplanmasına ihtiyaç olmamasıdır. Bir sonraki âyetlerde de yer aldığı gibi, suçlular zaten simalarından tanınacaktır. Çünkü yüzlerini toz toprak kaplamış olarak karardıkça kararacak,(55) umutsuzca donup öylece kalakalacaklardır.(56)

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Herkesin hakkını almasının sağlanması çok büyük bir nimettir. Dolayısıyla yargılanmak da bir ayrıcalıktır; çünkü yargılanmak ciddiye alınmak ve hesaba katılmak demektir. Ancak bazı suçlular bunu yaşayamayacak, Rabbimizin bu muhteşem nimetinden istifade edemeyeceklerdir.

Bütünüyle hayatlarını Yüce Allah’a karşı olmaya, O’nun gönderdiği değerlere düşmanlığa adayanlar, ölürken de, ölümden sonra ruhen de, diriltilirken de, hesap yerine sevk edilirken de, amel defterlerini sol arka taraflarından alırken de yolun sonunu çoktan görmüş olacaklardır. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘sizi muhatap alıp mahşerde yargılayacak olan, hakka düşmanlık yapan suçluların elde edemeyeceği bu ayrıcalıkla sizleri buluşturacak olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ııı. Suçluların Tanınması ve Yaka Paça Alınmaları

يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِس۪يمٰيهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاص۪ي وَالْاَقْدَامِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Suçlular yüzlerinden tanınacaktır; perçemlerinden ve ayaklarından alınacak (yakalanacak)lardır. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki يُعْرَفُ yu‘rafu edilgen fiili “bilinir, tanınır, tanınacaklardır”; الْمُجْرِمُونَ el-mücrimûne kelimesi “suçlular, günaha dalanlar”;بِس۪يمٰيهُمْ bisîmâhüm tamlaması “onların simalarıyla, yüzlerinden”; فَيُؤْخَذُ fe yü’hazu edilgen fiili “alınır, yakalanır, yakalanacaktır”; بِالنَّوَاص۪ي bi’n-nevâsî kelimesi “perçemlerle, alınlarla”; وَالْاَقْدَامِ ve’l-akdâmi sözcüğü “ve ayaklarla”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Yüce Allah bu âyette suçluların simalarından tanınacağını ve nasıl bir muameleye tâbî tutulacaklarını haber vermektedir.

1.يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِس۪يمٰيهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاص۪ي وَالْاَقْدَامِ “Suçlular yüzlerinden tanınacaktır; perçemlerinden ve ayaklarından alınacak (yakalanacak)lardır.” Bu âyette ilki “sebep”, diğeri “sonuç” olan iki cümle yer almaktadır. Önce “sebep” cümlesini ele alacağız:

a)يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِس۪يمٰيهُمْ “Suçlular, simalarından tanınacaktır.” Bu, sebep cümlesidir; ancak bunun da sebebi olan şey onların dünyadaki duyarsızlıklarıdır. Bu durumda bu cümle hem sebep, hem de sonuçtur veya ikinci sebeptir.

Önceki âyette de belirttiğimiz gibi, suçluların yüzleri toz toprak kaplanmış olarak karardıkça kararacak,(57) umutsuzca donup kalacaklardır.(58) Başları arkaya düşmüş, gözleri hareketsiz kalmış,(59) yılgın ve bitkin gözlerle(60) savrulmuş çekirge sürüsü gibi yerlerinden çıkacak, panik içinde davetçiye doğru koşacaklardır.(61) İşte bütün bu aşamalarda akıbetin nasıl gerçekleşeceğini anlayan mücrimler, Kıyâmet 75/14’te de belirtildiği gibi kendilerini bekleyen felaketin farkına varacaklardır. Bu farkındalık yüzlerine yansıyacak ve önceki âyette de ifade edildiği gibi bu tip insanların sorgulanmasına bile gerek kalmayacaktır.

“Simalarından tanınmak” sadece mahşerde suçlulara yönelik bir durum değildir. Feth 48/29’da beyan edildiği üzere, Hz. Peygamberle birlikte olanlar yüzlerinde secde izleri taşmaları nedeniyle simalarından tanınırlar. Anlaşılıyor ki insanlar dünya hayatlarında yüzlerindeki secde izleriyle tanınmaya gayret etmelidirler. Bu şekilde tanınmayanlar mahşerde suçlular olarak tanınacaklar ve korkunç bir akıbet yaşayacaklardır.

Rabbim yüzlerindeki secde izleri simalarına yansıyan ve bu şekilde tanınanlardan eylesin.

b) فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاص۪ي وَالْاَقْدَامِ “Onlar perçemlerinden ve ayaklarından alınacak (yakalanacak)lardır.” Öncelikle belirtelim ki bu ayet Hûd 11:56 ve ‘Alak 96:15-16. ayetlerle birlikte okunmalıdır. Bu ifade, simalarından tanınan suçluların akıbetleri hakkında bilgi veren “sonuç” cümlesidir ve cehennemlik olan suçlulara azap edilme biçimlerinden birisini içermektedir. Alınlarından ve perçemlerinden tutulup yaka paça çekilmeleri “aşağılanma”nın en önemli türüdür. Elleri boyunlarına bağlanacak, alınlarıyla ayakları bir araya getirilecek, yüzüstü çevrilecek ve ateşe atılacaklardır.

‘Alak 96/15-16’da da beyan edildiği gibi, hakkı ve hakikati sürekli yalanlayan ve hata yapan bu nankör tip, kibirli tutumuyla insanlara tepeden bakmaktaydı; onları hor ve hakir görmekteydi. Bu tür azgınları cehennem zebanileri yakalayacak ve hak ettikleri akıbetle kendilerini buluşturacaktır.

Pek çok âyette detaylandırılarak ele alındığı gibi, Müslümanlarla dalga geçen, onlarla kaş göz hareketleri veya el kol işaretleriyle alay edenler, Nebe’ 78/26’da beyan edildiği gibi, yaptıklarının tam karşılığı ve nankörlüklerine uygun olarak aynı muameleye tâbî tutulacaklardır;(62) boyunlarına, ellerine ve ayaklarına zincirler vurulacak, aşağılanmış, hor ve hakir bir şekilde yaka paça cehenneme atılacaklardır.(63)

Nefsine veya putlara mağlup olup akıl ve iradelerini onların eline veren, perçemini onlara teslim edip korkunç bir zillet içerisinde yaşayanlar, hak ettikleri türden bir aşağılanmayı mahşerde de yaşayacaklardır. Yüce Allah’ın ipine sarılmak varken, şeytanın ve nefsin ipine razı olan, aklını ve kalbini putperestlik zincirlerine ve prangalarına kaptıran, bir süre sonra da bunu benimseyip başkalarını hor ve hakir görenler bunun sonucunu elbette göreceklerdir. Hümeze sûresinde zikri geçen Hutame cehennemi işte böyleleri için hazırlanmıştır. Zira gönül kıranların gönlü kırılacaktır.

‘Alak 96/15’te de değindiğimiz üzere, beynin yalanlama bölgesi ön kısmı olduğu için, مُجْرِم mücrim denen suçluların nâsıye/nevâsî denen bu bölgeden yakalayıp götürülmeleri muhteşem bir mana inceliği olarak görülmelidir. Bu çerçevede şu değerlendirmeyi çok faydalı bir bilgi olarak muhataplara iletmekte yarar görmekteyiz:

İnsan hareketi "refleks", "otomatik" ve "istemli" hareketler olmak üzere üçe ayrılır. Sıcak sobaya değen elin hızla geri çekilmesi refleks harekete, yürüme otomatik harekete, bir fakire para vermek ise istemli harekete birer örnektir. İnsan davranışları bu hareketlerle şekillenir ve ortaya çıkar. İstemli hareketlerin/davranışların başlatılmasında mevcut olan fakat otomatik ve refleks hareketlerde olmayan bazı aşamalar vardır. Bunlar karar verme, niyet ve planlama aşamalarıdır. Bir fakire para vermeye karar vermek, bunda Allah’ın emrini yerine getirme niyetini gözetmek ve o fakiri incitmemek için bu davranışı gizli olarak gerçekleştirme planı yapmak yukardaki aşamalara birer örnektir. Burada bireyin parasının olması bu tür bir istemli davranışı (infakı) başlatmaz. Paraya sahip olmak sadece kişiye bir seçim sunar. Kişi infak etmeyi veya etmemeyi kendi iradesi ile seçer. İşte sadece istemli hareketlerin/davranışların gerçekleşmesinde gerekli olan ve bireyin iradesi ile ilişkili tüm bu aşamalar beynin frontal (ön) lobunda bulunan özelleşmiş bölgelerde gerçekleşir. Beynin ön lobu perçemin döküldüğü alına denk gelen kafatası bölümünün içerisinde yer alır.(64)

Ayette geçen “perçeminden yakalama” ifadesi, insanların ahirette sorumlu tutulacakları, özgür iradelerini kullanarak gerçekleştirdikleri istemli davranışlarının karar verme, niyet etme ve planlama aşamalarının beynin ön lobunda vuku bulduğunun işaretidir. Kim bilir, insanın bütün istemli davranışlarının gerçekleştirilmesinde önemli işlevlere sahip olan bu bölge ahiret sorgusunda bir şahit ve delil olarak insanın kendisine sunulacak ya da gösterilecektir.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah suçluların simalarından tanınacağını söylemekle, aslında Feth 48/29’da sözünü ettiği secdeli insanlar anlamında mümin ve muttakilerin de tanınacağını zımnen söylemiş olmaktadır.

Zincirler ve prangalarla en ağır suçlu muamelesine tâbî tutulan bu kişilere karşılık, İnsan 76/5-22’de dile getirildiği gibi cennetliklere en güzel nimetler verilecektir. Özellikle İnsân 76/12. âyette cennetliklere alabildiğine hürriyet verileceği ifade edilerek, cennet ehlinin durumu göz önüne serilmektedir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘yaka paça alınarak suçlulara alınlarından ve ayaklarından zincir ve prangalarla en ağır azap türlerini uygulayacak olan, bu arada cennetlikleri bu korkunç felaketten kurtarmakla onlara nimetler sunan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıv. Cehennemi Yalanlamanın Sonu

هٰذِه۪ جَهَنَّمُ الَّت۪ي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَۢ يَطُوفُونَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ حَم۪يمٍ اٰنٍ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “İşte bu, suçluların yalanladığı cehennemdir. Onlar onunla (cehennemle) kaynar su arasında gidip geleceklerdir. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “işte bu”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”;الَّت۪ي يُكَذِّبُ elletî yükezzibu ifadesi “yalanlamakta olduğu şeyi”; بِهَا bihâ ifadesi “onu, kendisini”; الْمُجْرِمُونَۢ el-mücrimûne kelimesi “suçluların”; يَطُوفُونَ yetûfûne fiili “dönüp dolaşırlar, gidip gelirler”; بَيْنَهَا beynehâ ifadesi “onunla”; وَبَيْنَ حَم۪يمٍ ve beyne hamimin tamlaması “kaynar su arasında”; اٰنٍ ânin kelimesi “son derece”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Yüce Allah, bu âyette suçlulara hitap etmekte ve inkâr ettikleri cehennemin artık karşılarında olduğunu beyan etmektedir.

1.هٰذِه۪ جَهَنَّمُ الَّت۪ي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَۢ “İşte bu, suçluların yalanladığı cehennemdir.” Kur’ân’da altı kez(65) geçen “Doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!” ifadeleri, müşriklerin kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr ettiklerini ve onların alaycılıklarını göstermektedir. Ayrıca, Enfâl 8/32’de dile getirildiği üzere, müşrikler şöyle de diyorlardı: “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân) senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver.” Bu arada Sâd 38/16’da onların yine alay ederek azabı acele istedikleri de bildirilmektedir.

Müşriklerin bu tavırlarına mahşerde aynı şekilde cevap verileceği Kur’ân’da bildirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeler bunun bir örneğidir. Ayrıca Yâsîn 36/63’te “İşte, size vaadedilen cehennem!” buyrulmaktadır. Mülk 67/27’de de müşriklere, “Acele istediğiniz, alay edip durduğuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” cevabının verileceği bildirilmektedir.

2. يَطُوفُونَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ حَم۪يمٍ اٰنٍ “Onlar onunla (cehennemle) kaynar su arasında gidip geleceklerdir.” Buradaki يَطُوفُونَ yetûfûne fiili özellikle bu âyette bilinen şekliyle “dönmek” manasından ziyade, “çaresizlik içerisinde dönüp dolaşmak, gidip gelmek”, حَم۪يمٍ اٰن hamîmin ânin tamlaması ise “son derece kızgın sıcak su” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi ise çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(66) bir kısım âyette ise “şiddeti son noktada kaynar su”(67) anlamına gelmektedir. Bu ifadede suçluların cehennem ateşiyle kızgın, kaynar su arasında çaresizlik içerisinde âdeta mekik dokuyacakları bildirilmektedir.

Cehennemdekilere acıyı daha da arttıran ve yüzleri kavuran yanık yağ tortusu gibi bir su,(68) irine benzer bir sıvı(69) ve bağırsakları parçalayan kaynar bir su(70) verilecektir. Ayrıca, cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(71) hatta kendileri bizzat kaynar suya sürükleneceklerdir.(72) Azap esnasında cennetliklerden su veya rızık isteğinde bulunduklarında da bu istekleri reddedilecektir.(73)

Ğâşiye 88/5’te de beyan edildiği üzere, cehennemliklerin su isteği kaynar su gözelerinden karşılanacaktır. Ğâşiye 88/5’te kullanılan âniyeh kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz Rahmân 55/44’teki اٰن ân kelimesi aynı kalıptadır ve aynı manayı vermektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Cehennemliklere ateş azabının bir parçası olarak, kaynayan bir su kaynağından su içirilecek ve bu da azabın bir başka türünü oluşturacaktır. Ateş azabının hafifletilmesi bir yana, gittikçe artan bir mahiyet arz ederek, cehennemliklerin korkunç akıbeti hakkında bilgi verilmektedir.

3.فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah, dünya hayatında kıyamet-âhiret sürecini inkâr edip ateş azabını kabul etmeyenleri cehenneme atacaktır. Oradakiler cehennem ile kaynar su arasında gidip gelerek çeşitli azaplara maruz kalacaklardır. İbret almak isteyenler için bu hakikatlerin bildirilmesi muhakkak ki bir nimettir. Bu noktadan hareketle, âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘inkârcıları ateş azabına atan, onları ateşle kaynar su arasında çaresizlik içerisinde dolaşmaya terk eden, böylece müminleri bu tür azaplardan kurtarıp ödüllerle buluşturacak olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 383; Zemahşerî, age., III, 437. 2 - Zemahşerî, age., III, 437.
• 3 - Semerkandî, age., III, 383; Taberî, age., XXVII, 136; Zemahşerî, age., III, 437. 4 - Taberî, age., XXVII, 136.
• 5 - Zemahşerî, age., IV, 438. 6 - Semerkandî, age., III, 384; Taberî, age., XXVII, 136-137.
• 7 - ‘Ankebût 29/22. 8 - Hûd 11/20; Şûrâ 42/31. 9 - Semerkandî, age., III, 384; Taberî, age., XXVII, 137. 10 - Nisâ’ 4/78. 11 - Cum‘a 62/8.
  • ‘Ankebût 29/22 Hûd 11/20 Şûrâ 42/31 Nisâ 4/78 Cum‘a 62/8
• 12 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29. 13 - Taberî, age., XXVII, 137.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 14 - Yazır, age., VII, 379. 15 - İslâmoğlu, age., s. 1071’de 13. not.
• 16 - Taberî, age., XXVII, 139.
• 17 - Hıcr 15/18; Sâffât 37/8-9; Mülk 67/5; Cinn 73/8.
  • Hicr 15/18 Sâffât 37/9 Mülk 67/5 Müzzemmil 73/8
• 18 - Yazır, age., VII, 380.
• 19 - Müzzemmil 73/18; İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1. 20 - İnfitâr sûresinin ilk âyetleri kıyâmet olarak, yani yıkılış anlamında değerlendirilmiştir. Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Muhammed b. Muhammed el-İmâdî Ebussuud, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243.
  • Müzzemmil 73/18 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1
• 21 - Rahmân 55/37. 22 - Zâriyât 51/47. 23 - Rahmân 55/7. 24 - Hâkka 69/16. 25 - Nebe’ 78/19. 26 - Tekvîr 81/11. 27 - Furkân 25/25. 28 - Kâf 50/44. 29 - Kamer 54/1. 30 - Enbiyâ’ 21/104. 31 - Rûm 30/26-27.
  • Rahmân 55/37 Zâriyât 51/47 Rahmân 55/7 Hâkka 69/16 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Furkân 25/25 Kâf 50/44 Kamer 54/1 Enbiyâ 21/104 Rûm 30/27
• 32 - Tekvîr 81/1-6. 33 - İbrâhim 14/48; Tekvîr 81/11; İnfitâr 82/1-4; İnşikâk 84/1-5. 34 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/106-107.
  • Tekvîr 81/6 İbrâhîm 14/48 Tekvîr 81/11 İnfitâr 82/4 İnşikâk 84/5 Kehf 18/47 Tâhâ 20/107
• 35 - Semerkandî, age., III, 384; Zemahşerî, age., IV, 438.
• 36 - Bakara 2/48, 123; En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Zümer 39/7; Fatır 35/18.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Zümer 39/7 Fâtır 35/18
• 37 - Hıcr 15/92; Sâffât 37/24; Tekâsür 102/8. 38 - Bu konuda geniş açıklamalar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 573-578. 39 - Kehf 18/105.
  • Hicr 15/92 Sâffât 37/24 Tekâsür 102/8 Kehf 18/105
• 40 - En‘âm 6/39; Enfâl 8/50; Nahl 16/28; Muhammed 47/27. 41 - Yâsîn 36/52. 42 - Vâkı‘a 56/41; Hâkka 69/25-27; İnşikâk 84/10; Beled 90/19. 43 - İsrâ’ 17/14; Kehf 18/49; Kıyâmet 75/14. 44 - Rahmân 55/39-41. 45 - Kasas 28/78.
  • En‘âm 6/39 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Muhammed 47/27 Yâsîn 36/52 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/27 İnşikâk 84/10 Beled 90/19 İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/41 Kasas 28/78
• 46 - Kehf 18/49; Yâsîn 36/12; Kamer 54/52-53. 47 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20. 48 - Mü’minûn 23/62; Câsiye 45/29; Târık 86/9. 49 - Nahl 16/84; Murselât 77/36. 50 - Kıyâmet 75/15-19. 51 - İsrân 17/14; Kıyâmet 75/14; Hâkka 69/25-29.
  • Kehf 18/49 Yâsîn 36/12 Kamer 54/53 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Mü'minûn 23/62 Câsiye 45/29 Târık 86/9 Nahl 16/84 Mürselât 77/36 Kıyâmet 75/19 İsrâ 17/14 Kıyâmet 75/14 Hâkka 69/29
• 52 - Zemahşerî, age., IV, 439. 53 - Tekvîr 81/8-9. 54 - Semerkandî, age., III, 385; Zemahşerî, age., IV, 439-440. 55 - ‘Abese 80/40-41. 56 - Kıyâmet 75/24.
  • Tekvîr 81/9 ‘Abese 80/41 Kıyâmet 75/24
• 57 - ‘Abese 80/40-41. 58 - Kıyâmet 75/24. 59 - İbrâhim 14/43. 60 - Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Ğâşiye 88/2. 61 - Kamer 54/7-8.
  • ‘Abese 80/41 Kıyâmet 75/24 İbrâhîm 14/43 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Ğâşiye 88/2 Kamer 54/8
• 62 - İbrâhim 14/49; Furkân 25/13; Hucürât 49/11; Mutaffifûn 83/29-36; Hümeze 104/1-9. 63 - Ra‘d 13/5; Hacc 22/21; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71-72; Hâkka 69/32.
  • İbrâhîm 14/49 Furkân 25/13 Hucurât 49/11 Mutaffifîn 83/36 Hümeze 104/9 Ra‘d 13/5 Hacc 22/21 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/72 Hâkka 69/32
• 64 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Bu konuda bilgi için bk. Kandel ER, et al. Voluntary movement: the primary motor cortex. Principles of neural science. Mc Grav Hill Medical, Newyork, 2013; ss. 835-864.
• 65 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 66 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 67 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25. 68 - Kehf 18/29. 69 - İbrâhim 14/16. 70 - Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Muhammed 47/15; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Nebe’ 78/25. 71 - Dühân 44/48. 72 - Mümin 40/72. 73 - A‘râf 7/50.
  • Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25 Kehf 18/29 İbrâhîm 14/16 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Muhammed 47/15 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Nebe' 78/25 Duhân 44/48 Mü'min 40/72 A‘râf 7/50