Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin önceki âyet grubunda inkârcıların çeşitli tutumlarını, ilâhî öğretilerin ruh ve misyon birlikteliğini beyan ettikten sonra, 42-55. âyetlerinde sözü kendisinin sıfatlarına getirmekte, çeşitli özelliklerini tanıtmakta ve helâk ettiği bazı kavimlerden örnekler vermektedir.

Bu âyet grubu Hz. Mûsâ ve Hz. İbrâhim gibi önceki peygamberlerin tebliğ ettiği öğretiler olarak kabul edilebileceği gibi, Yüce Allah’ın bu son ümmete hitaben gerçekleştirdiği müstakil prensipler olarak da yorumlanabilir. Bizim tercihimiz bunların genel ilkeler olduğu şeklindedir.

a) Yüce Allah’ın Bazı Sıfatları

Yüce Allah sûrenin 42-44. âyetlerinde son varış makamının kendi katı olduğunu, insanla ilgili görülebilen bazı işlemlerin aslında Allah’a aidiyeti bağlamında “güldürenin, ağlatanın, öldürenin ve diriltenin sadece ve sadece Allah” olduğunu beyan etmektedir.

ı. Sınırsız Bilgisi ve Hakimiyeti

وَاَنَّ اِلٰى رَبِّكَ الْمُنْتَهٰى “Şüphesiz ki son (varış) sadece Rabbinedir.”

Âyetteki وَاَنَّ اِلٰى رَبِّكَ ve enne ilâ rabbike tamlaması “ve sadece ve sadece senin Rabbinedir”; الْمُنْتَهٰى el-müntehâ kelimesi ise “son, son varış” demektir.

Burada “son varış”ın sadece kendisine olacağını gündeme getirmektedir.

Âyetin başındaki اَنَّ enne edatının okunuşuna göre farklı anlamlar söz konusu olabilir.(1)

1. Buradaki edat eğer اَنَّ enne değil de اِنَّ inne şeklinde okunursa, bundan sonraki âyetlerin yeni bir grup oluşturduğu anlaşılır ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Esasında âyette yer alan اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesinde hitap ve zamir değişmekte, muhatap nankör insan tipi değil de, doğrudan Hz. Peygamber olmaktadır.

Âyette رَبّ rabb sıfatı kullanılarak müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi hedeflenmektedir. Söylenmek istenen şudur: Sen onların söz ve davranışlarından dolayı sakın üzülme;(2) nasıl olsa bütün dönüşler sadece ve sadece Rabbinedir.(3) Bu durumda bu âyetin Kur’ân’da pek çok âyetle doğrudan anlam ilişkisine sahip olduğu görülmektedir.

Önceki âyet grubunda inkârcı insana yönelik hatırlatmaların sonunda bu defa Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarının ilki olarak “son varışın O’na yönelik” gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Bir anlamda yüzünü başka taraflara çevirmenin veya ilâhî huzurda hesaba çekilmeye inanmamanın ya da kendi günahını başkasının yüklenebileceği zannının boş birer hayal olduğu özellikle vurgulanmaktadır. İnsanların bu hayatta yaptığı her ne varsa onun nihai kararı mahşere kalacak, hesap sadece Yüce Allah’a verilecektir.

2. Âyetin başındaki edat اَنَّ enne şeklinde de okunabilir. Buna göre mesaj önceki âyet grubuyla ilişkili kabul edilir. Yüce Allah, bu âyette hayata ve varlık âlemine dair her türlü bilginin sadece kendisine ait olduğunu beyan etmekte, son bilginin, yani en ileri düzeyde hakikat bilgisinin O’nun katında olduğunu ifade etmektedir. Yüce Allah Necm 53/30 ve 32. âyetlerde en iyi bilenin kendisi olduğunu beyan edince, buradaki الْمُنْتَهٰى el-müntehâ kelimesini “bilginin son noktası” anlamına da alabiliriz. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyet, önceki âyet grubuyla ilişkilendirilmiş olur; bu da elbette mümkündür.

Demek ki kullarının bütün amelleri ve bütün mahlûkatın bilgisi ve kontrolü sadece Yüce Allah’a aittir; onların amellerinin karşılığını sadece O verecektir ve bu bilgiler de elbette Hz. Mûsâ ve Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bulunmaktadır.(4)

3. Bu âyette, bütün mevcudatın başının ve sonunun Rabbimizin katında olduğu mesajı da veriliyor olabilir. Buna göre, evrenin hem zaman hem de mekân olarak başlangıç ve bitişi, her şeyin doğduğu ve varacağı kaynağı Yüce Allah’ın makamı olarak belirlenmiş olmaktadır.(5)

Bu âyet grubundaki ilk mesaj Rabbimizin son varış makamı oluşuyla ilgilidir; diğer sıfatlar ise devam eden âyetlerde sıralanmaktadır.

ıı. Güldürüp Ağlatması

وَاَنَّهُ هُوَ اَضْحَكَ وَاَبْكٰى “Güldüren de yalnızca O’dur, ağlatan da.”

Âyetteki وَاَنَّهُ هُوَ ve ennehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; اَضْحَكَ adhake fiili “güldürdü, güldüren”; وَاَبْكٰى ve ebkâ fiili ise “ve ağlattı, ağlatan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan hayatındaki etkin ve belirleyici çok önemli iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da hakikat-mecaz birlikteliğinin en güzel örneklerinden birisi bu âyettir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette bu çerçevede birden çok anlam ihtimali bulunmaktadır.

Necm sûresinin 43 ve 44. âyetleri ile 48. âyetinde اَنَّهُ ennehû ifadesinin peşinden bir zamir-i fasıl denen huve zamiri getirilmiştir. Elbette bunun bir sebebi olmalıdır. Söz konusu âyetlerde “güldürmek, ağlatmak, öldürmek, diriltmek, zenginleştirmek, fakirleştirmek” gibi eylemler doğrudan veya dolaylı olarak insanla ilişkilendirilebilmekte, bu fiiller gerektiğinde sanki kişilerin eylemi gibi algılanabilmektedir. İşte bu yanılgıyı ortadan kaldırmak ve gerçek güç makamının Yüce Allah olduğunu vurgulamak için ilgili âyetlerde özellikle “fasl zamiri” kullanılmıştır.

1. Hakikat anlamında “güldüren ve ağlatan”, yani insana gülme ve ağlama yeteneği veren zat sadece Yüce Allah’tır.(6)

2. Müminleri cennette ödüllendirmesi “güldürmek”, cehennemde cezalandırması “ağlatmak” anlamına da gelebilir.(7)

3. Mecaz anlamda “mutlu eden ve sıkıtıyla imtihan eden” sadece Allah’tır.

4. Mecaz anlamda yağmuru yağdırması “ağlatmak”, güneşin görülmesi “güldürmek” şeklinde de anlaşılabilir.

Bütün bu ihtimaller âyetin mesajında vardır ve Yüce Allah kendisini gerçek fail olarak tanıtmaktadır.

ııı. Öldürüp Diriltmesi

وَاَنَّهُ هُوَ اَمَاتَ وَاَحْيَا “Öldüren de yalnızca O’dur, dirilten de.”

Âyetteki وَاَنَّهُ هُوَ ve ennehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; اَمَاتَ emâte fiili “öldürdü, öldüren”; وَاَحْيَا ve ahyâ fiili ise “ve diriltti, dirilten” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan hayatındaki etkin ve belirleyici çok önemli iki sıfatı daha gündeme getirilmektedir.

Buradaki mesaj öncelikle Yüce Allah’ın insanları dünyada öldürmesi, âhirette ise diriltmesidir. Bu âyet yaratıkların her birinin öldürülmesi ve diriltilmesi anlamında bir mesaj da verebilir. Dahası Taberî’nin de belirttiği gibi, diriltme işleminin ölü nutfeye ruh üflenmesi anlamı da söz konusu olabilir.

Bu son tercihten hareketle şunu söyleyebiliriz: Âyette önce ölümün sonra da diriltilmenin zikredilmesi Bakara 2/28, Mü’min 40/11 ve Mülk 67/2’yi hatıra getirmektedir. Buna göre hayat, cansız ya da ruhsuz bir varlığın cana ve ruha kavuşturulması demektir.

Bu âyette insanın ana rahminde geçirdiği yaratılış sürecinin ilk aşamasına dikkat çekiliyor da olabilir. Bilimsel olarak ispat edilmiştir ki milyonlarca sperm hücresinin içinden bir tanesinin yumurtayla döllenebilmesi için diğer spermlerin ölmesi gerekiyor. Bu nedenle hayat için önce ölüm gereklidir.

Bu son iki âyetteki fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi eylemin olup bittiğini değil, bunu kanunlaştırdığını ve sistemin sürekliliğini ifade etmektedir. Zaten söz konusu cümlelerde fiil cümlesi değil, isim cümlesi getirilmektedir. Bu haliyle son dört eylemi Yüce Allah’ın geçici değil, sürekli birer sıfatı olarak görmek gerekmektedir.

b) Yüce Allah’ın Yaratma Sistemi

Yüce Allah sûrenin 45-49. âyetlerinde Yüce Allah’ın canlıları yaratma sistemini, özellikle erkek ve dişinin yaratılma sistemini şu şekilde dile getirmektedir: “Muhakkak ki erkek ve dişiden ibaret olan iki eşi, atıldığı zaman nutfeden (yani erkekten gelen meniden) yaratan O’dur.”

Ardından, mahşerdeki diriltilmeye “Şüphesiz ki diğer hayatı (yaratmak da) sadece O’na aittir” şeklinde dikkat çekilmekte, peşinden “Zengin eden de sadece O’dur; kısarak veren de” beyanına yer verilmekte, sonrasında ise “Doğrusu (müşriklerce yardımı umulan) Şi‘râ yıldızının Rabbi de sadece O’dur” ifadesiyle Mekkeli müşriklerin sıra dışı bir oranda değer verdiği Şı‘râ yıldızıyla ilgili inanç sapkınlığına dikkat çekilmekte, onun Rabbinin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

ı. Cinsiyeti Belirlemesi

وَاَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى مِنْ نُطْفَةٍ اِذَا تُمْنٰى “Şüphesiz ki erkek ve dişi iki eşi, atıldığı zaman nutfeden (spermden) yaratan O’dur.”

Buradaki وَاَنَّهُ خَلَقَ ve ennehû haleka fiili “muhakkak ki O yaratandır”; الزَّوْجَيْنِ ez-zevceyni kelimesi “iki çifti”; الذَّكَر ez-zeker sözcüğü “erkeği”; وَالْاُنْثٰى ve’l-ünsâ kelimesi “ve dişiyi”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin sözcüğü “nutfeden, spermden, zigottan”; اِذَا تُمْنٰى izâ tümnâ edilgen fiili ise “atıldığı zaman” demektir.

Burada insan çiftinin yaratılışı ve cinsiyet belirleyici hücrelerin kaynağı gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى “Şüphesiz ki erkek ve dişi iki eşi yaratan O’dur.” Necm sûresinin 43 ve 44. âyetleri ile 48. âyetinde اَنَّهُ ennehû ifadesinin peşinden bir zamir-i fasıl denen huve zamiri getirilmiş, ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu zamire yer verilmemiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki yaratma eyleminde gerçek failin Yüce Allah olduğu herkes tarafından bilindiği için, yeni bir vurgulu ifadeye ihtiyaç hissedilmemiştir. Ayrıca Necm 53/49. âyette هُوَ hüve zamirinin getirilme sebebi ise Şi‘râ yıldızının Rabbinin Yüce Allah olduğunu kabulde tereddüt göstermeleridir.

Bu âyetteki خَلَقَ haleka fiili, “bir şeyi birşeyden yaratmak” manasına gelmekte ve çiftlerin nereden meydana getirildiğine dikkat çekilmektedir. Âyetteki الزَّوْجَيْن ez-zevceyni kelimesi erkek ve kadın eşlerin her ikisini ifade etmektedir. Zaten âyetin sonundaki الذَّكَر ez-zeker ve الْاُنْثٰى el-ünsâ kelimeleri الزَّوْجَيْن ez-zevceyni kelimesini açıklamaktadır. Buna göre erkek kadının, kadın da erkeğin eşidir ve ikisi birden çift oluşturmaktadırlar.

2. مِنْ نُطْفَةٍ اِذَا تُمْنٰى “Atıldığı zaman nutfeden (spermden).” Bu âyette insan türünün iki cinsinin nereden yaratıldığı ele alınmaktadır. İki çiftin yani erkek ve dişinin yaratıcısı olan Yüce Allah, cinsiyeti belirleyen hücrelerin erkekten atılan spermden kaynaklandığını anlatmaktadır. Bu nedenle, âyetteki نُطْفَة nutfeh kavramı üzerinde durmak gerekmektedir.

- Nutfeh Kavramı

N-t-f kökünden kelimeler Kur’ân’da 12 yerde geçmektedir. Bu kullanımların bir kısmında نُطْفَة/النُّطْفَة nutfeh/en-nutfeh kelimeleri, erkek ve kadın hücrelerinin birleşmiş hali olarak “zigot”,(8) bir kısmında ise dışarı atılan hücre, yani meni anlamında “sperm”(9) demektir. “Atılmak” anlamına gelen tümnâ ve yümnâ fiilleriyle birlikte kullanıldığı için, Necm 53/46 ve Kıyâmet 75/37’de geçen نُطْفَة nutfeh kelimesiyle kastedilenin erkeğe ait hücreler olduğu anlaşılmaktadır.

İnsân 76/2’den de delil getirerek nutfeh kavramının “döllenmiş yumurta” olduğu, bugünkü ifade ile 46 kromozomluk “zigot” manasına geldiği söylenebilir. İlk bakışta bunda bir sorun gözükmemektedir. Ancak âyetin mesajını diğer âyetlerle buluşturarak anlamak daha doğru bir okuma biçimidir.

Âyetteki اِذَا تُمْنٰى izâ tümnâ ifadesi “meninin atılması”dır. Kıyamet 75/37’den hareketle, bunun erkekten gelen ve üreme amacıyla vücuttan dışarı atılan meni olduğunu ifade etmeliyiz. Burada تُمْنٰى tümnâ fiilinin müennes “dişi” getirilme sebebi نُطْفَة nutfeh kelimesinin müennes olmasındandır. “Atıldığı zaman nutfeden” ifadesi, Kıyamet 75/37’deki “atıldığı zaman meniden oluşan nutfe” ifadesindeki meniyy kelimesini düşünmemizi zorunlu kılmaktadır.

Necm 53/46’daki nutfeh Kıyamet 75/37’deki nutfeh ile aynı olmalıdır. Buna göre her iki nutfeh de “atıldığı zaman meniden oluşan nutfeh”dir. Dolayısıyla her iki âyetin birbirini tamamlayan mesajlar içerdiğini belirtmek durumundayız. Yani Necm 53/46’da dile getirilen “atılan şey” her ne kadar nutfeh gibi görünüyorsa da, Kıyamet 75/37’deki kullanım bunun “meni”, yani “sperm” olduğunu ispat etmektedir.

İnsan cinsiyetinin belirlenmesi konusunda Kıyamet 75/37-39. âyetlerde de oldukça çarpıcı bilgiler yer almaktadır. İlgili âyetler mealen şöyledir: “O, (döl yatağına) akıtılan meninin bir kısmından (oluşan) bir nutfe (zigot) değil miydi! Sonra bu (zigot), ‘alakaya (embriyoya) dönüşmüş, derken (Allah) onu (insan biçiminde) yaratıp şekillendirmiştir. (Allah) o (meni)den de iki eşi, yani erkek ve dişiyi var etmiştir.” Burada ve Necm suresinin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerinde ele alındığı üzere, şu bilimsel gerçek gözler önüne serilmektedir:

Bilim dilinde kadının hücreleri/kromozomları XX, erkeğin hücreleri/kromozomları ise XY ile sembolize edilmektedir. Buna göre, çocuğun cinsiyeti erkekten gelen hücreler ile belirlenmektedir. Kadından devamlı X kromozomu geleceğine göre, erkekten de X kromozomu gelirse çocuk kız; kadından X, erkekten Y gelirse bu defa çocuk erkek olur.

Bütün bunlara ilave olarak şu bilgiyi de hatırlatmakta yarar vardır: Necm 53/46. âyetin başındaki ba‘zıyet “bir kısmı” manasına gelen مِنْ min edatı bütün spermlerin değil, sadece bir tanesinin söz konusu edildiğini göstermektedir. Bu da insanın yaratılışıyla ilgili mucizevî bir başka beyandır. Artık biliniyor ki, erkekten gelen hücrelerin tamamı değil, sadece bir tanesi döllenmektedir.

ıı. Âhireti Yaratması

وَاَنَّ عَلَيْهِ النَّشْاَةَ الْاُخْرٰى “Şüphesiz ki diğer yaratılış (insanı diriltmek) de yalnızca O’na aittir.”

Âyetteki وَاَنَّ عَلَيْهِ ve enne ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na aittir”; النَّشْاَةَ en-neş’ete kelimesi “hayat, diriltilmek”; الْاُخْرٰى el-uhrâ sözcüğü ise “diğeri, öteki” demektir.

Burada insanları mahşerde yaratacak olan kudretin de sadece ve sadece Yüce Allah olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’ın ikinci hayatımızı mahşerde var edeceğine dikkat çeken ‘Ankebût 29/20’de olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette insanların mahşerde diriltilmesi gerçeğine dikkat çekilmektedir. Burada en-neş’ete’l-uhrâ olarak zikredilen hayat ‘Ankebût 29/20’de en-neş’ete’l-âhirate şeklinde dile getirilmektedir.

Önceki âyetlerde geçen erkek ve dişi şeklindeki zıt kutupluluk düşünüldüğünde, bu âyetteki mahşer vurgusu da dünya hayatının karşıtı durumunda olur. Bu karşılaştırmalı ifadeler Kur’ân’ın “mesânî” oluşunun gereğidir.

Âyette عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesinin öne gelmesi, ahireti yaratmanın sadece Yüce Allah’ın kudret ve kuvvetinde olduğunu, bu noktada hiç kimsenin hiçbir şekilde etkin olamayacağını göstermek içindir. İlk hayatın yaratılmış olması, ikincisinin de yaratılacağının en güçlü delilidir. Dahası, cansız bir varlık âleminden canlı ve ruh sahibi varlık haline getirilen insanın bu dönüşümü dünya sonrası âhiretin gerçekleşeceğinin bir başka delilidir.

Necm sûrenin 25 ve 42. âyetlerinde verilen mesajla uyumlu olarak, bu âyette âhiretin inşasına dikkat çekildiği gibi, 40 ve 41. âyetlerde dile getirilen insan davranışlarının görülüp karşılıklarının tam olarak verileceği bir mekân anlamında âhiretin yaratılması da ayrı bir zorunluluktur. Vâkı‘a 56/61’de ve benzer pek çok âyette belirtildiği üzere, mahşerde hayatın yeniden inşası Yüce Allah’ın “yaratma, imtihan ve karşılık verme” sisteminin bir gereğidir.

ııı. Rızık Vermesi

وَاَنَّهُ هُوَ اَغْنٰى وَاَقْنٰى “Zengin eden de yalnızca O’dur; kısarak veren de.”

Âyetteki وَاَنَّهُ هُوَ ve ennehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; اَغْنٰى ağnâ fiili “zenginleştirdi, zenginleştiren”; وَاَقْنٰى ve aknâ fiili ise “ve kıstı, çok kazandırdı, kısan, kazandıran” demektir.

Burada Yüce Allah’ın zenginleşitrme ve kısarak verme şeklindeki iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

Bu âyete “zengin eden de, kanaatkâr eden de sadece O’dur” anlamı da verebiliriz. Ayrıca bazı yorumcular âyete “zengin eden de O’dur, sınırlayan da”,(10) “isteklerden arındıran ve mülk sahibi kılan yalnız O’dur”(11) manası vermişlerdir.

Bu âyetteki اَغْنٰى ağnâ fiili Kur’ân’da pek çok âyette(12) geçmekte ve “zenginleştirmek”, “fayda vermek”, “yarar sağlamak” manasına gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen اَقْنٰى aknâ fiili ise “fakirleştirmek”, “verdiğiyle razı etmek”, “ikna etmek”, “başkalarını kendisine muhtaç etmek” gibi anlamlar vermektedir.(13)

Önceki âyetlerde “güldürmek-ağlatmak, öldürmek-diriltmek, erkek-dişi, dünya-âhiret” gibi birbirine zıt anlamların bulunmasından hareketle, burada da birbirinin karşıtı bir anlamın bulunması gerektiğini düşünmekteyiz. Bu doğrultuda, bu fiile “fakirleştirmek, rızkı veya nimeti kısmak” anlamı verilebilir ki bizim tercihimiz de bu yöndedir. Bu doğrultuda meseleye bakıldığında, rızkı geniş verenin de, kısarak verenin de Yüce Allah olduğu vurgulanıyor demektir.

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın dilediğine verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Ayrıca Fecr 89/15-16’da zikredilen nankör insan örneğinde, bol ya da dar rızka karşı nankör insanın tutumu tanıtılmakta, her iki durumda da bu insan tipinin gereken hassasiyeti göstermediği ifade edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki iki fiil de Yüce Allah’ın insanoğlunu rızıklandırmada belirleyici tek makam olduğunu ortaya koymaktadır. Âyetin başında yer alan هُوَ hüve zamiri, rızık vermede başka varlıkların devrede olamayacağını, yaratıcı kudretin kurduğu sistem dâhilinde rızık sahibi olunabileceğini vurgulamaktadır.

Necm sûresinin 33-36. âyetlerinde konusu edilen olumsuz insan tipinin rızık beklemedeki yanlış tutumu burada dolaylı olarak yeniden hatırlatılmakta, başka varlıklardan rızık istemenin bir yanılgı olduğu vurgulanmakta, gerçek rızık verici kudretin sadece Yüce Allah olduğu özellikle beyan edilmektedir.

Hûd 11/6 ve ‘Ankebût 29/60’ta da belirtildiği gibi, sadece insanoğlunun değil, yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkını veren Yüce Allah’tır. Hayvanlara rızık veren ilahi kudret onlarda da insanlar için çeşitli nimetler yaratmıştır. Nahl 16/5, 7, 8, 66, 80, Yâsîn 36/72-73, Zuhruf 43/12-13 gibi ayetlerde dile getirilen husus budur. İşte mutlak anlamda rızık veren ve her varlığın rızkını belirleyen zat ilâhî makamdır; bu noktada başka güçlerin herhangi bir etkinliği söz konusu değildir.

ıv. Şi‘râ Yıldızının Sahibi Olması

وَاَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرٰى “Doğrusu Şi‘ra (yıldızı)nın Rabbi de yalnızca O’dur.”

Âyetteki وَاَنَّهُ هُوَ ve ennehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; رَبُّ الشِّعْرٰى rabbu’ş-şı‘râ tamlaması ise “Şi‘râ’nın (Şı‘ra yıldızının) Rabbi” demektir.

Burada Mekkelilerin özel bir yer verdiği ve kendisinden çeşitli beklentilere sahip oldukları Şı‘râ yıldızının Rabbinin Yüce Allah olduğu bildirilmektedir.

Şi‘râ yıldızı, “aydınlatan yıldız” demektir. Bu, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Huzâ‘a kabilesinin tapındığı yıldızdır.(14) Ayrıca bunun cahiliye Araplarının şan ve uğur kaynağı sayıp, bahtlarını kendisine bağlı gördükleri parlak bir yıldız(15) veya Büyük Köpek takımyıldızlarının en parlağı olduğu da beyan edilmektedir.(16)

Anlaşılan o ki, cahiliye Arapları bu yıldıza önem verip ona birtakım olağanüstülükler izafe ediyor, ondan çeşitli beklentiler içine giriyorlardı. Bir mahlûka itibar ediyor, yaratıcıyı unutuyorlar veya ikinci plana itiyorlardı. Yüce Allah, bu derin yanılgıyı ortadan kaldırmak ve bu büyük yanlışı reddetmek için söz konusu parlak yıldızın da Rabbi olduğunu beyan ederek, mahlûka değil, Yaratıcıya kulluk edilmesi gerektiğini ortaya koymakta, “fasl zamiri” kullanarak gerçek kulluğun sadece Allah’a yapılacağını vurgulamaktadır.

c) Helâk Ettikleri ve Helâk Sebepleri

Yüce Allah sûrenin 50-55. âyetlerinde helâk ettiği “İlk ‘Âd’i, Semûd kavmini, ayrıca daha önce de Hz. Nûh’un kavmini hatırlatmakta, helak sebeplerinin “zulüm ve azgınlıkları” olduğunu özellikle dile getirmektedir.

Ayrıca, “Altüst olan şehirleri de O yok etmişti. Böylece kuşatan (tarihe gömen) şey onları da kuşatmıştı (tarihe gömmüştü)” ifadesiyle diğer helak edilenlere değinilmekte, sonrasında ise “(Bütün bunlara rağmen, şimdi) Rabbinin hangi nimetleri hakkında şüphe duyabilirsin ki!” ifadesiyle Yüce Allah’ın nimetlerinden süphe edilmemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

ı. ‘Âd, Semûd ve Hz. Nûh’un Kavmi

وَاَنَّهُٓ اَهْلَكَ عَادًاۨ الْاُو۫لٰى وَثَمُودَا۬ فَمَآ اَبْقٰى وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ “Şüphesiz ki önceki Âd kavmini ve Semûd’u O helak etmişti ve (onlardan) geriye hiçbir şey bırakmamıştı. Daha önce Nuh kavmini de (O helak etmişti).”

Buradakiوَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; اَهْلَكَ ehleke fiili “helak etti”; عَادًا ‘âden kelimesi “Âd (kavmini)”; الْاُو۫لٰى el-ûlâ sözcüğü “ilk, önceki”; وَثَمُودَا۬ ve semûde kelimesi “ve Semûd (kavmini)”; فَمَآ اَبْقٰى fe mâ ebkâ fiili “baki bırakmamıştı”; وَقَوْمَ نُوحٍ ve kavme nûhın tamlaması “ve Nûh kavmini de”; مِنْ قَبْلُ min kablü kelimesi ise “daha önce, önceki” demektir.

Burada insanlık tarihi içerisinde ilk helak edilenlerden bir gruba dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin bu âyetlerinde üç kavmin helâkini hatırlatarak, öncelikle Hz. Peygamber dönemindeki nankör inkârcıları, daha sonra da bütün inkârcıları uyarmakta ve kendilerine gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

1. ‘Âd Kavmi

وَاَنَّهُٓ اَهْلَكَ عَادًاۨ الْاُو۫لٰى “Şüphesiz ki önceki Âd kavmini O helak etmişti.” Burada sözü edilenعَادًاۨ الْاُو۫لٰى “Önceki ‘Âd” ifadesi, kadim bir millet olan ‘Âd kavmidir. Tarihte azgınlıklarıyla bilinen ve akıbetlerinden defalarca söz edilen zorba ‘Âd ve Semûd kavimleri ile Fravun ve adamları hakkında daha önce çeşitli âyetlerde bilgi vermeye çalışmıştık.

Benzer şekilde, el-mü’tefikât yani Lût kavminin altı üstüne getirilen şehirleri ile Hz. Nûh’un boğularak helâk edilen kavmi Hâkka 69/4-11’de zikredilmektedir. Bunlardan ayrı olarak, çeşitli sûrelerde başka kavimlerden de elbette söz edilmektedir; çünkü tarihte ibrete konu akıbetler yaşayanlar bunlardan ibaret değildir.

Kur’ân’da sıkça sözü edilen “‘Âd” ile bu âyetteki “önceki ‘Âd” ifadesi aynı kavmin adıdır. ‘Âd kavmi, peygamberleri Hz. Hûd olarak belirlenen, efsanevî İrem Bağları’nın sahibi olan, Ahkâf adıyla bilinen ve Ummân ile Hadramevt arasında yer alan geniş çöl bölgesinde yaşamış bir kavim idi. Burası, Arabistan yarımadasının güneyinde, okyanusa paralel uzunca bir çölün ve vadinin içerisinde bulunuyordu.(17) Bu kavmin adının ‘Âd b. İrem b. ‘Avs b. Sâm b. Nûh olduğu da beyan edilmektedir.(18)

Bazı âlimlerimiz ise buradaki الْاُو۫لٰى el-ûlâ kelimesini “birinci” manasına alarak, bunun “asıl ‘Âd kavmi” olduğunu, diğerinin ise el-âhır olarak daha sonra yaşayan bir kavim ya da “İrem halkı” olduğunu beyan etmişlerdir.(19) Hûd 11/60’ta “Hûd’un kavmi olan ‘Âd (kavmi) uzak olsun” ifadesi de bu görüşün desteği olarak görülebilir.

Yine bazı âlimler el-ûlâ kelimesinin ‘Âd ile ilişkilendirilmesini ilk helak edilen kavim olmasıyla izah etmişlerdir. Hatta bazıları bu kelimeyi ‘Âd, Semûd ve Hz. Nûh’un kavmi gibi helak edilen önceki milletlerin hepsini içerecek şekilde yorumlamışlardır.(20) Bu durumda ilgili kelimenin bu âyetin sonuna getirilme sebebi âyetlerin sonundaki “â” şeklindeki ses uyumu olarak anlaşılabilir.

2. Semûd Kavmi

وَثَمُودَا۬ فَمَآ اَبْقٰى “Semûd’u da (helâk etmişti); (onlardan) geriye hiçbir şey bırakmamıştı.” Az yağan yağmuru, kayalarda açtıkları sarnıçlarda biriktirdikleri için bu isimle anılan Semûd kavmi, Hz. Sâlih’in kavmidir. Hıcr adıyla da anılan bir bölgede yaşayan ve Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi, suları az olduğu için biriktirme amaçlı kaya yontmak ve sarnıç yapmakla meşguldüler. Bu kavim, bugün Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde bulunan kaya kentlerinden oluşan bölgede yaşamışlardı.(21)

Âyetteki فَمَآ اَبْقٰى fe mâ ebkâ ifadesi “Geriye hiçbir şey bırakmadı” anlamına gelmekte ve Râzî’nın de tespiti doğrultusunda tıpkı önceki âyette yer alan ehleke fiili gibi hem ‘Âd, hem de Semûd kavminin durumunu ortaya koymaktadır. Buna göre Yüce Allah’ın onlara merhamet etmeyip hiçbirini sağ bırakmadığı beyan edilmiş olmaktadır. Nitekim Hâkka 69/8’deki “Onlardan geriye kalan görebiliyor musun?” ifadesi de bunun bir delilidir.

Âyette zikredilen وَثَمُودَا۬ ve semûse ifadesinin sonundaki elif ve kelimenin okunuşuyla ilgili bazı ihtimaller söz konusudur. Burada elif harfinin yazılmasının sebebi bu kelimenin munsarif kabul edilmesi ve önceki âyette geçenعَادًا ‘âden kelimesine atfedilmesi, yani bağlanmasıdır.

Ebû Hayyân’ın beyanına göre İmam Âsım gibi bazı kıraatlerde bu kelime gayr-i münsarif kabul edildiği için sonunda tenvin getirilmemiş, ancak mansûb konumu nedeniyle sonraki elif yazılmıştır. Taberî’nin ifadesine göre âyetteki وَثَمُودَا۬ ve semûse ifadesinin sonundaki elif Abdullah b. Mes‘ûd mushasında yoktur. Kurtubî’nin beyanına göre kelimenin sonunda elif yazılmamış şekli de söz konusudr.

3. Hz. Nûh’un Kavmi

وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ “Daha önce Nuh kavmini de (helâk etmişti).” Hâkka 69/11-12’de de ele alındığı üzere, Yüce Allah’ın helak ettiği kavimlerden biri, belki de birincisi ‘Âd ve Semûd kavimlerinden daha önce yaşamış olan Hz. Nûh’un kavmidir. Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan peygamberlerden birisi olan Hz. Nûh’un kavmi insanlık için çok önemli tecrübelere sahne olan bir topluluk olarak anılmaktadır.

Yüce Allah akıbetleri ibrete konu olması nedeniyle bu üç kavmi gündeme getirmekte ve son ümmetin onların hayatlarından dersler çıkartmasını istemektedir. Kur’ân’da hayat ve sonuna dair bilgilendirmeler “sebep-sonuç” ilişkisinde verildiği için, genellikle sebepler önce, sonuçlar ise sonra verilir. Ancak bazen bunun tersi olur; önemine binaen önce “sonuç”, ardından da “sebep” zikredilir. İşte bu sûrede de üç kavmin helaki, yani sonuç hatırlatıldıktan sonra, helaklerinin nedeni, yani sebep gündeme getirilmektedir.

ıı. Helâk Edilme Gerekçeleri

اِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ اَظْلَمَ وَاَطْغٰى “Şüphesiz ki onlar haksızlık etmiş ve azgınlık yapmışlardı.”

Âyettekiاِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا هُمْ kânû hum ifadesi “evet onlar (şöyle) idiler”; اَظْلَمَ ezleme fiili “zulmetmiş(ler)di”; وَاَطْغٰى ve atğâ fiili ise “ve azgınlık etmiş(ler)di, aşgınlaşmış(lar)dı” demektir.

Âyetin bu son cümlesinde söz konusu kavimlerin helak gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

Fecr 89/11-12’de bu kavimlerin “ülkelerinde azgınlık ettikleri, oralarda kötülüğü ve bozgunculuğu çoğalttıkları”, Hâkka 69/10’da ise bunların “Rablerinin her bir elçisine karşı geldikleri” beyan edilmektedir. O da onları pek şiddetli bir şekilde yakalayıvermişti.

Necm 53/52’de zulüm ve azgınlık yer alırken, “azgınlık” iki âyet grubunda da ortak nitelik olarak zikredilmektedir; isyan, zulüm ve fesat ise adeta birbirinin yerine kullanılmış olmaktadır. Üç âyet grubunda verilen özellikler bağlamında “zulüm, azgınlık, isyân ve fesad”ın toplumların helaki için yeterli birer neden olduğu anlaşılmaktadır.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Fecr 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

İnançsız insanlar belki bir süre varlıklarını devam ettirirler veya Yüce Allah onlara mühlet verebilir; ama zalimlerin payidar olmaları ve uzun süre söz sahibi olmalarına izin verilmemektedir. “Zulümle âbâd olunmaz” sözünün söylenme nedeni de bu olsa gerektir.

Yüce Allah bazı kavimleri helak etme gerekçelerini beyan ederek haksızlık yapmadığını, helakin birtakım nedenlerinin bulunduğunu ve bunların da daha çok insanlara yönelik zalimane tavırlardan kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Dünyevî helak işin bir tarafıdır; mahşerde ise onları çok daha korkunç bir akıbet beklemektedir. Yapılanların suç kısmının karşılığı dünyada, günah kısmınınki ise mahşerde görülecektir.

ııı. Alt-Üst Edilen Şehirler

وَالْمُؤْتَفِكَةَ اَهْوٰى فَغَشّٰيهَا مَا غَشّٰى “Alt üst olan şehirleri de O yok etmişti. Böylece kuşatan şey (felaket) onları da kuşatmıştı.”

Buradaki وَالْمُؤْتَفِكَةَ ve’l-mü’tefikete kelimesi “helak edilen toplulukları veya şehirleri de”; اَهْوٰى ehvâ fiili “yok etmişti, yere çakmıştı”; فَغَشّٰيهَا fe ğaşşâhâ ifadesi “onları da kuşatmıştı”; مَا غَشّٰى mâ ğaşşâ cümlesi ise “kuşatan şey (felaket)” demektir.

Burada altı üstüne getirilen şehirlerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَالْمُؤْتَفِكَةَ اَهْوٰى “Altüst olan şehirleri de O yok etmişti.” Burada ise herhangi bir kavim adı zikredilmeden “alt üst edilen şehirlerden veya topluluklar”dan söz edilmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَهْوٰى ehvâ fiili bağlam gereği “helak etmek”, “yok etmek” manasına gelmektedir.

Âyetteki “alt üst edilenler” anlamındaki الْمُؤْتَفِكَة el-mü’tefikete kelimesi Tevbe 9/70 ve Hâkka 69/9’da çoğul olarak الْمُؤْتَفِكَات el-mü’tefikât şeklinde kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu âyetlerin de delaletiyle, söz konusu el-mü’tefikeh kelimesinin çoğul mana verdiğini söylemekte bir sakınca olmamalıdır. Zaten bu kelimenin çoğul kıraatinin de bulunduğu beyan edilmektedir.(22)

el-Mü’tefikeh kelimesi genellikle Hz. Lût’un kavminin yaşadığı Sodom ve Gomore şehirleriyle ilişkilendirilerek izah edilmektedir.(23) Nitekim Hûd 11/82’de o şehirlerin altının üstüne getirildiği beyan edilmektedir. Kelime çoğul anlam verdiği için bazı âlimler maksadın Hz. Lût’un kavminin yaşadığı bütün şehirler olduğunu ifade etmektedir. Zaten Kurtubî bu meyanda söz konusu kavmin yaşadığı Sab‘a, Sa‘ra, ‘Amra, Dûmâ ve Sedûm şeklinde beş şehir ismi vermektedir.(24)

Genelde izahlar bu şekilde yapılmış olsa da, biz âyette isim zikredilmemesi nedeniyle maksadı bir kavimle sınırlı tutmamak gerektiği kanaatindeyiz. Burada kast edilenler gerçeği yalanladıkları için Yüce Allah’ın helak ettiği bütün zamanların yalancıları ve tüm inkârcılardır.(25) Başka bir ifadeyle, inkârcılığını zulme dönüştürdüğü için helâk edilmiş ve altı üstüne getirilmiş bütün mekanların sakinleri âyetin muhtevasında yer almaktadır, diyebiliriz.

2. فَغَشّٰيهَا مَا غَشّٰى “Böylece kuşatan şey (felaket) onları da kuşatmıştı.” Bu âyette sözü edilen kuşatma işlemi, söz konusu kavimlerin tarihe gömüldüğünü, artık görünmez hale getirildiğini, üzerlerinin kapatıldığını ortaya koymaktadır. Hûd 11/82 ve Hıcr 15/74’te de ifade edildiği gibi, bu işlemin, üzerlerine taşların yağdırılması şeklinde gerçekleştirildiği bildirilmektedir.

Bu âyette sözü edilen “kaplayan şey” ifadesi, öncelikle “altı üstüne getirilen şehirler” anlamında Hz. Lût’un kavmini ifade etse de, daha önce zikredilen üç kavmi de, daha başka kavimleri de içermektedir.

Adı söylenmese de azgınlıkları, isyanları, fesatları ve zulümleri nedeniyle çeşitli şekillerde ilâhî gazaba uğratılıp helak edilen bütün kavimlerin helak ediliş biçimleri işte bu âyetin mesaj alanında yer almaktadır. Sadece bir kavmin altı üstüne getirilen iki şehri değil, bütün zamanların azgınları benzer akıbetleri yaşamışlar ve hak ettikleri cezayı bu dünyada görmüşlerdir. Âyette vurgulanan husus bu olsa gerektir.

ıv. Nimetten Şüphe Edilmemesi

فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكَ تَتَمَارٰى “Rabbinin hangi nimetleri hakkında şüphe duyabilirsin ki!”

Âyettekiفَبِاَيِّ fe bieyyi sorusu “hangisini, hangisiyle ilgili”; اٰلَآء âlâi kelimesi “nimetlerinin”; رَبِّكَ rabbike ifadesi “senin Rabbinin”; تَتَمَارٰى tetemârâ fiili ise “şüphelenmektesin(iz)” demektir.

Burada nankör insan tipinin yanı sıra insanoğlunun da dikkatli olması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, yaratılış ve sonrasında insana sunduğu nimetlerin sahibidir ve bu yüzden hiçbir nimetinden şüphe edilmemesi gerektiğini soru ifadesiyle vurgulu olarak gündeme getirmektedir.

1. Âyette رَبِّ rabb kelimesinin kullanılması, yaratıcı kudretin mahlûkatı sahipsiz bırakmayacağı ve onları sahiplenmeye devam edeceği mesajını içermektedir. Nimetlere dikkat çekilmesi insanların onlardan sorgulanacağını göstermektedir. Nimetlerin sahibinin Yüce Allah olduğunun özellikle dile getirilmesi ise elbette hesaba çekecek makamın O’na ait olduğunu hatırlatmak içindir.

2. Bu âyette hitabın Hz. Peygamber’e yönelik olması da mümkündür. Bu durumda mana Hz. Peygamber’e moral verici bir mahiyet arz eder. Onların başına gelen türden sıkıntılar bu son ümmetin Peygamberi ve ümmetin başına gelmemektedir ki bu da bir nimettir.

3. Rahmân sûresinde sıkça kullanılan اٰلَآء âlâ’ kelimesi, bağlam gereği zaman zaman “Yüce Allah’ın kudretleri” manasını da vermektedir.(26) Bu nedenle, azap veya helâki hak edenlere Yüce Allah’ın bunu uygulayacak çeşitli kudret vesileleri olduğu bu şekilde gündeme getiriliyor da olabilir.

Bu âyetin hemen öncesinde, kavimler ve onların nasıl helak oldukları hatırlatıldığı için, aynı hataya düşülmesi halinde ilâhî gücün onları da kolayca helak edebileceği anlatılmak istenmiş olabilir. Onların hayatlarından dersler çıkartıp aynı akıbeti yaşamamaları muhataplara öğüt verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 417.
• 2 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8. 3 - Bütün dönüşlerin Allah’a olacağıyla ilgili âyetler için bk. Bakara 2/28, 156, 210, 245, 281, 285; Âl-i İmrân 3/28, 55, 83, 109, 162; Nisa 4/97, 115; Mâide 5/18, 48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Enfâl 8/16, 44; Tevbe 9/73; Yûnus 10/4, 23, 56, 46, 70; Hûd 11/4, 34, 123; İbrahim 14/30; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Hacc 22/48, 72, 76; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/42, 57, 64; Furkân 25/15; Kasas 28/70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/14, 15, 23; Secde 32/11; Fâtır 35/4, 18; Yâsîn 36/22, 83; Sâffât 37/68; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/3, 77; Fussılet 41/21; Şûrâ 42/15; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; Fetih 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/5, 15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Târık 86/8; ‘Alak 96/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8 Bakara 2/28 Bakara 2/156 Bakara 2/210 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Enfâl 8/16 Enfâl 8/44 Tevbe 9/73 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/56 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Hûd 11/123 İbrâhîm 14/30 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Hacc 22/76 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Nûr 24/64 Furkân 25/15 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/14 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Fâtır 35/4 Fâtır 35/18 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/68 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/3 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Şûrâ 42/15 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/5 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Târık 86/8 ‘Alak 96/8
• 4 - Semerkandî, age., III, 365; Taberî, age., XXVII, 74.
• 5 - Esed, age., s. 1084’te 34. not.
• 6 - Zemahşerî, age., IV, 417. 7 - Semerkandî, age., III, 366; Taberî, age., XXVII, 74.
• 8 - Nahl 16/4; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/13, 14; Fâtır 35/11; Yâsîn 36/77; Mü’min 40/67; İnsân 76/2; ‘Abese 80/19. 9 - Necm 53/46; Kıyâmet 75/37.
  • Nahl 16/4 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/13 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Yâsîn 36/77 Mü'min 40/67 İnsân 76/2 ‘Abese 80/19 Necm 53/46 Kıyâmet 75/37
• 10 - İslamoğlu, age., s.1059. 11 - Esed, age., s. 1085. 12 - A‘râf 7/48; Hıcr 15/84; Şu‘arâ’ 26/207; Zümer 39/50; Mü’min 40/82; Ahkâf 46/26; Necm 53/48; Hâkka 69/28; Mesed 111/2. 13 - Semerkandî, age., III. S. 366; Taberî, age., XXVII, 75-76; Zemahşerî, age., IV, 418.
  • A‘râf 7/48 Hicr 15/84 Şu‘arâ 26/207 Zümer 39/50 Mü'min 40/82 Ahkâf 46/26 Necm 53/48 Hâkka 69/28 Tebbet 111/2
• 14 - Semerkandî, age., III, 366. 15 - Taberî, age., XXVII, 76-77; İslâmoğlu, age., s. 1059’da 4. not. 16 - Zemahşerî, age., IV, 418; Esed, age., s. 1085’te 36. not.
• 17 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 284’te 48. not; İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not. 18 - Taberî, age., XXVII, 77. 19 - Semerkandî, age., III, 366; Zemahşerî, age., IV, 418.
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 418. 21 - Bu kavim hakkında geniş bilgi için bk. İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not ve s. 1256’da 13. not.
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 418.
• 23 - Semerkandî, age., III, 367; Taberî, age., XXVII, 79; Zemahşerî, age., IV, 418. 24 - Kurtubî, age., XVIII, 170. 25 - Taberî, age., XXVII, 79; Râzî, age., XXIX, 24.
• 26 - Esed, age., s. 1085.