Rûm Suresi

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ ve min âyâtihî ifadesi “ve yine O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; اَنْ خَلَقَ en haleka fiili “yaratmış olması”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ اَنْفُسِكُمْ min enfüsiküm ifadesi “sizin içinizden, sizden”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; لِتَسْكُنُوٓا liteskünû ifadesi “huzur bulasınız diye”; اِلَيْهَا ileyhâ ifadesi “onlarla”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştır, yapmıştır, yaratmıştır”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; مَوَدَّة meveddeten kelimesi “sevgi”; وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve merhamet, rahmet”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “nice deliller”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “tefekkür etmektedirler, iyi düşünmekte olan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili “ikinci” delil olarak “insanların kendi türlerinden eşlere sahip kılınması ve gerekçesi” gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوٓا اِلَيْهَا “Kendileriyle kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratması O’nun delillerindendir.” Yüce Allah enfüsî deliller bağlamında öncelikle insanoğlunu topraktan yarattığını ve onun yeryüzüne yayılışını zikrettikten sonra, “ikinci” sırada yine enfüsî deliller bağlamında “eşlerin yaratılışını ve gerekçesini” dile getirmektedir. Âyette dikkat çekilen nokta insanların eşlerinin de kendi cinslerinden olduğunu beyandır.

Âyetteki hitap geneldir; yani kadın ve erkek her iki tarafı da içermektedir. اَنْفُس enfüs kelimesi “nefisler” yani “tür”, “cins”, اَزْوَاج ezvâc sözüğü ise “eşler” demektir ki bu da kadın ve erkek her iki cinsiyeti de içermektedir. Bu arada eşlerin yaratılış gayesi olarak zikredilen لِتَسْكُنُوٓا اِلَيْهَا liteskünû ileyhâ ifadesi “Onlarla huzur bulasınız diye”, “kalben sükün bulma”, “siz onlarla rahata eresiniz diye” gibi anlamlar içermekte ve karşılıkla olarak eşlerin yaratılmasının sebebi beyan edilmektedir.

2. وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً “Aranızda sevgi ve merhamet var etmiştir.” Bu ifade Yüce Allah’ın eşler arasına yerleştirdiği meveddeti ve merhameti dikkate sunmaktadır. Meveddet, içini değerlerin doldurduğu ve sonradan kazanılan sevgidir ki doğuştan getirilen muhabbetten farklıdır.

Kişi inanç farkı olsa da başkalarına muhabbet duyabilir; ancak inanç farkı meveddet denen sevgiye engeldir. Nitekim Kasas 28/56’da Hz. Peygamber’in henüz müslüman olmayan amcası Ebû Tâlib’e muhabbetinden söz edilmekte, bu arada inkarcılara meveddet beslenmemesi gerektiği ise Mücâdele 58/22 ve Mümtehıne 60/1’de zikredilmektedir.

Bu arada meveddet denen sonradan kazanılan “sevgi”nin sadece olumlu değerlerden oluşmadığını, bunun olumsuz içerikte de olabileceğini belirtmeliyiz. Bu çerçevede ‘Ankebût 29/25’te inkarcıların da kendilerince belirlediği değerler çerçevesinde birbirlerine sevgi duydukları ifade edilmektedir.

Eşler arasındaki meveddet ve merhametin değişik bir ifadesi Bakara 2/187’de “Onlar siniz örtünüzdür; siz de onların örtüsünüz” şeklinde dile getirilmekte, böylece eşlerin birbirinden üstünlüğünden değil, birbirini tamamlayan yönlerinden söz edilmektedir. Zira hiçbir insan kendi cinsiyetini belirleyemeyeceği için cinsiyetiyle övünmek de yerinmek de son derece yanlıştır. Bu bağlamda Hucürât 49/13’te de “Allah katında en değerli olanınız O’na karşı en çok muttaki olanınızıdır” buyrulmaktadır.

İsrâ’ 17/70’te bütünüyle ademoğlunun keramet sahibi yani değerli kılınışından söz edilmekte, Tîn 95/4’te zikredildiği gibi en güzel kıvamda yaratılmak bütün insanoğluna ait bir nitelik olarak zikredilmektedir. Öte yandan fedakarlıklarından söz edilirken de imanlı erkek ve imanlı kadın nitelendirmesi Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde de her iki cinse dair beyanlar yer almaktadır.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah hem insanlar için kendi türlerinden eşler yaratmasında, hem eşlerin birbiriyle huzur bulmasında, hem de aralarında meveddet denen sevgi ile merhametin yaratılmasında gerçeği düşünüp hakikati anlamak isteyenler için nice deliller ve ibretler olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Bu ve bezer âyetlerde yer alan قَوْم kavm “kavim, topluluk” manasındaki kelimelerin kullanılma sebebi, gerçeği düşünmenin bütün bir topluluğun görevi olduğunu, bunu başkalarına ihale ve fatura etmenin kesinlikle doğru olmadığını ortaya koymaktır. Fertler teker teker görevlerini yaparlarsa onların oluşturduğu toplum istenen değişim ve dönüşümü yakalar. Âl-i İmrân 3/103, Enfâl 8/53 ve Ra‘d 13/11’de verilmek istenen mesaj da budur.

4. İslâm dünyasında bazı yaklaşımlar ileri sürülerek burada geçen اَزْوَاج ezvâc “eşler” kelimesinden maksat “kadınlar” şeklinde anlaşılmış, خَلَقَ لَكُمْ haleka leküm, اَنْفُسِكُمْ enfüsiküm ifadelerindeki كُمْ küm zamirlerini özellikle “siz erkekler” manasında kabul edilmiştir.(4)

“Ayetteki خَلَقَ لَكُمْ haleka leküm “sizin için yarattı” ifadesi, kadınlarının yaratılışının, tıpkı diğer canlılar, bitkiler vs. faydalı şeylerin yaratılması gibi aynı amaçla olduğuna dair bir delil olup, bu Yüce Allah’ın tıpkı ‘Yerde bulunan şeylerin tamamını sizin için yarattı’(5) ifadesi gibidir. Bu ise, o kadınların ibadet ve mükellef tutulmak için yaratılmış olmamalarını gerektirir.” Böyle düşündürücü bir soruya verilen şu cevap ise daha da düşündürücüdür:

“Kadınların yaratılması bize olan nimetler zincirindendir. Bu nedenle, bu durum kadınların bizim için yaratılmış olmaları ve mükellef tutulmalarının, bizim mükellef tutulmamız tarzında olmadığını, bize olan nimeti tamamlamak için olduğunu belirtmek içindir. Bu, nakil, hüküm ve mana bakımından böyledir. Nakle gelince bu, bu (söylediklerimiz) ve diğerleridir. Hükme gelince söyledir: Kadın, erkeğin mükellef tutulduğu gibi pek çok şeyle mükellef tutulmamıştır.”

“Manaya gelince, kadın zayıf yaratılışlıdır, naziktir, incedir. Bu yönüyle, çocuğa benzer. Çocuk ise mükellef tutulmaz. Bu nedenle, uygun olan, kadının, mükellefiyete ehil olmamasıdır. Fakat, onlar mükellef tutulmadıkları müddetçe Yüce Allah’ın biz erkeklere olan nimeti tamamlanmış olmazdı. Zira azap müeyyidesi sayesinde kadın korkar; böylece kocasına itaat eder ve haramlardan sakınır. Aksi halde fesâd zuhur ederdi.”(6)

Öncelikle belirtmekte yarar gördüğümüz nokta, âyette زوجات zevcât kelmesinin değil de اَزْوَاج ezvâc kelimesinin kullanılmasıdır ki زوجات zevcât sözcüğü özellikle “kadın eşler” manasına kullanılırken, اَزْوَاج ezvâc sözcüğü kadın erkek bütün karşı cinsleri içermektedir. Dahası, eğer bir hitapta özellikle kadınlara yönlik bir mesaj yer almıyorsa ifadeler erkek kalıplar üzerinden verilir ve maksat kadın erkek herkestir.

Bu âyette de durum aynıdır. “Sizin için” ifadesi kadın erkek herkesi içermektedir. Bu arada لِتَسْكُنُوٓا اِلَيْهَا liteskünû ileyhâ ifadesindeki hâ dişil zamirin getirilme sebebi اَزْوَاج ezvâc sözcüğünün kelime olarak çoğul kalıpta getirilmesi nedeniyle semâî dişi kabul edilmesidir.

Konuya erkek merkezli bakınca kadınlar birer birey değil, erkekler için diğer nesneler gibi birer ihtiyaç giderme aracı olarak görülmektedir. Bu durumda Bakara 2/187 başta olmak üzere daha önce aktardığımız âyetlerin mesajı anlamını yitirmektedir. Dahası, bu tür yaklaşımlar genel olarak bir erkekle evlenen kadınlar üzerinden yapılan yorumlardır. Oysa hiç de küçümsenemeyecek oranda hiç evlenmemiş kadınlar vardır ki bu durumda onların herhangi bir erkek için nimet vs. olması mümkün değildir.

Esasında daha kapsamlı düşünüldüğünde Zâriyât 51/56’daki bilgi gereği, insanlar ve cinler Yüce Allah’a kulluk etmek için yaratıldığına göre, kadınları erkekler için bir gereç olarak görmek değil, onların da tıpkı erkekler gibi sorumlu bireyler olduğunu söylemek zorundayız. Ahzâb 33/35’te zikredilen on niteliğin hem erkekler için hem de kadınlar için ayrı kalıplarda dile getirilmesinin sebebi de budur.

ııı. Kâinatın Yaratılışı, Dillerin ve Renklerin Farklılığı

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَاَلْوَانِكُمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْعَالِم۪ينَ “Gökleri ve yeri yaratması, dillerinizin ve renklerinizin farklı olması O’nun delillerindendir. Şüphesiz ki bunda (gerçeği) bilenler için dersler vardır.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓve min âyâtihî ifadesi “ve yine O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; خَلْقُ السَّمٰوَاتِ halku’s-semâvâti tamlaması “gökleri yaratması, göklerin yaratılışı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (yaratılması)”; وَاخْتِلَافُ ve’htilâfu kelimesi “ve değişimi, farklı olması”; اَلْسِنَتِكُمْ elsinetiküm tamlaması “sizin dilleriniz(in)”; وَاَلْوَانِكُمْ ve elvâniküm tamlaması “ve sizin renklerinizin”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “nice deliller, nice dersler, ibretler”; لِلْعَالِم۪ينَ li’l-‘âlimîne ifadesi ise “bilenler için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili “üçüncü” delil olarak kainat kitabından “gökler ve yerin yaratılması ile insanların dillerinin ve renklerinin farklılığı” gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ اٰيَاتِه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَاَلْوَانِكُمْ “Gökleri ve yeri yaratması, dillerinizin ve renklerinizin farklı olması O’nun delillerindendir.” Yüce Allah kudretinin delillerinden söz ederken bu defa sözü önce âfâkî deliller bağlamında “göklerin ve yerin yaratılmasına”, ardından yeniden enfüsî deliller bağlamında “insanların lisanlarının ve renklerinin farklı oluşuna” getirmektedir.

a)وَمِنْ اٰيَاتِه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Gökleri ve yeri yaratması O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir.” Kur’ân’da pek çok âyette göklerin ve yerin yani evrenin yaratılışı ve yaratılış amacıyla ilgili bilgiler verilmektedir.(7) Bu çerçevede Câsiye 45/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki göklerde ve yerde inananlar için nice âyetler vardır.” Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yaratılışında iman etmek isteyenler veya iman etmiş olanlar için nice deliller bulunduğunu ifade etmektedir.

Mahlukatta Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair deliller bulunduğunun söylenme sebebi, bütün bunların imkanlar ölçüsünde incelenmesi gerektiğine dolaylı olarak gönderme yapılmış olmasıdır. Bu tür âyetlerin bulunuşuyla ilgili kapsayıcı mesaj içeren âyetler bağlamında Yûsuf 12/105, Neml 27/93 ve Fussılet 41/53’teki bilgilerin mutlak sûrette hatırlanması gerekmektedir.

ı. Yûnus 10/6’da bu konuda çeşitli açıklamalar yapmıştık. Ancak konunun önemi nedeniyle bazı bilgileri burada yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yüce Allah bu âyette göklerde ve yeryüzünde yarattığı her ne varsa hepsinde iman edenler için çeşitli deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir. Burada geçen اٰيَات âyât kelimesi “deliller, ibretler, dersler” manasına gelmektedir.

ıı. ‘Alak 96/1’de “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Çünkü Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz:

“İlki”, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir.

“İkincisi”, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

“Üçüncüsü” ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

ııı. Kâinat kitabını incelemek, öncelikle Müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir. Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, Müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir.

Hayatı ve sorumluluğu, içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir. Fâtır 35/28’de dile getirilen “Allah’a sadece ve sadece âlim kullar layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır. Dahası yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda bütün bunlarda “âlimler” için delillerin bulunuşunun hatırlatılmasının amacı da budur.

ıv. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da olduğu gibi, Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir.(8) Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

v. Konuyla ilgili olarak birkaç âyeti mealen hatırlatmakla yetineceğiz. Yüce Allah Bakara 2/164’te şöyle buyurmaktadır: “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde, insanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de kendisi sebebiyle ölümünden sonra toprağı canlandırdığı ve orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaydığı suda, rüzgârları ve gökle yer arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akıl eden bir toplum için nice deliller vardır.”

Âl-i İmrân 3/190’ta da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır.” Bu âyetlere ilave olarak yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin devam eden âyetlerinde de konuyla ilgili çeşitli beyanların yer aldığını hatırlatalım.

b) وَاخْتِلَافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَاَلْوَانِكُمْ “Dillerinizin ve renklerinizin değişik olması (Allah’ın varlığının ve kudretinin delillerindendir).” Yüce Allah enfüsî delil bağlamında kudretinin delillerinden birisinin de insanların biyolojik olarak sahip oldukları dillerin ve derilerin farklılığı olduğunu beyan etmektedir.

ı. Dil yani bir anlamda ses özellikleri kişilerin muhataplarını görmeseler de ses tonlarından tanınmasının sebebidir. Derilerin farklılığı da aynı şekilde bir büyük kudretin varlığının göstergesidir.

Kıyâmet 75/4’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah insanların parmak uçlarını yeniden düzenlemeye kadirdir. Dolayısıyla biyolojik olarak farklılıkları yaratan Yüce Allah olduğuna göre, bu sayılamayacak kadar fazla olan dil ve renk değişimi ancak eşsiz ve erişilmez bir kudretin eseri olabilir ki bu da sadece ve sadece Yüce Allah’tır. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, burada her ne kadar sadece diller zikredildiyse de maksat insanın sahip olduğu bütün özelliklerdir. Ne kadar insan varsa o kadar değişik özellikte mahlukla karşı karşıyayız demektir.

ıı. Bu arada âyette geçen اَلْسِنَتِ elsineh kelimesinin bilinen anamda organik manada “diller” ve dolayısıyla çıkarılan “sesler” değil de insanların konuştuğu “lisanlar” olması da elbette mümkündür. Buna göre dil üretebilme yeteneğini insana Yüce Allah vermiştir. Rahmân 55/4’te de belirtildiği gibi, insanoğluna beyanı yani kendinin ifade edebilme özelliğini veren de Yüce Allah’tır. İşte bu özelliği sayesinde insanlar çeşitli lisanlar üretebilmiş ve dünyada pek çok lisan konuşulur olmuştur ki bu yeteneğin insanoğluna verilmiş olması da Yüce Allah’ın varlığının ve kudretinin apaçık bir delilidir.

Anlaşılıyor ki hem diller hem de renkler Yüce Allah’ın kudret eserlerindendir ve onlara karşı herhangi bir önyargı içinde olmak Allah’ın bir âyetini dışlamak, onu hor görmek ve onu ötekileştirmektir ki böyle bir tavır Müslümana yakışmaz.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْعَالِم۪ينَ “Şüphesiz ki bunda (gerçeği) bilenler için dersler vardır.” Yüce Allah bu çok önemli iki konuda yani göklerin ve yerin yaratılışı ile insanların dillerinin ve renklerinin farklı oluşunda gerçeği “bilenler” için nice deliller, dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir. اٰيَات âyât kelimesinin başındaki lâm/le edatı ise cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının haberinde bulunan bir te’kid yani “pekiştirme” edatıdır ve sözü edilen ibretlerin kâinat kitabının âyetlerinde kesin olarak bulunduğunu göstermektedir.

Bu âyetin verdiği mesaj ile Fâtır 35/27-28’de verilen mesaj aynıdır. Âyetler şöyledir: “Muhakkak ki Allah’ın, gökten su (yağmur) indirmekte olduğunu görmez misin(iz)? O (su) sayesinde renkleri çeşit çeşit meyveler çıkarmaktayız. Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattık). Aynı şekilde insanlardan, adım atan (veya sürünen) canlılardan ve dört bacaklı hayvanlardan da renkleri farklı olanlar var. Kulları içinden sadece âlimler, Allah’a derin saygı duyabilirler. Muhakkak ki, Allah üstündür; çok bağışlayandır.”

İşte Yüce Allah kâinat kitabının âyetlerinden sunduğu değerler üzerinde gerçeği düşünenlere “âlimler” sıfatını vermektedir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen ibretlerin ve derslerin de işte bu özellikteki kişiler için söz konusu olduğu ifade edilmektedir.

Bu arada Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(9) zikredilen الْعَالِم۪ينَ el-‘âlimîne/‘âlimîne kelimesinin “âlimler, bilginler” manasına geldiğini hatırlamak gerekmektedir.

ıv. Gece ve Gündüzün İnsan İçin Anlamı

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَآؤُ۬كُمْ مِنْ فَضْلِه اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve (Allah’ın) lütfundan (payınızı) aramanız da O’nun delillerindendir. Şüphesiz ki bunda (gerçeği) dinleyen bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓve min âyâtihî ifadesi “ve yine O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; مَنَامُكُمْ menâmuküm tamlaması “sizin uykunuz, uyumanız”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzleyin”; وَابْتِغَآؤُ۬كُمْ ve’btiğâuküm tamlaması “ve aramanız, istemeniz”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun lütfundan, ihsanından”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “nice deliller”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili ise “dinlemekte (olanlar için)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili “dödüncü” delil olarak “insanların gece ve gündüz vakitlerindeki uyku ihtiyaçları ile rızık temini için çalışma arzuları” gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِه۪ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَآؤُ۬كُمْ مِنْ فَضْلِه “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve (Allah’ın) lütfundan (payınızı) aramanız da O’nun delillerindendir.” Yüce Allah yeniden enfüsî delillere değinmekte ve hem gecelerde hem de gündüzlerde insanların uyuyabileceğini beyan etmekte, bu arada Allah’ın ihsan ettiği rızıklardan kazanabilmeleri için çalışma yapmalarını da kudretinin delilleri arasında saymaktadır.

a)وَمِنْ اٰيَاتِه۪ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız O’nun (varlığının) delillerindendir.” Yüce Allah vahyin ilk âyetlerinde yani Müzzemmil 73/2-4’te müminlerin gecesini inşa etmek üzere “gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmelerinin gerekliliği”nden söz etmekte, Müzzemmil 73/20’de ise başta Hz. Peygamber olmak üzere “müminlerin bunu başardıkları”nı haber vermektedir.

Ayrıca İnsân 76/26’da “geceleyin secde ve uzun süreli tesbihler” de emredilmektedir. Bu emirler doğrultusunda Âl-i İmrân 3/17’de “sahurlarda bağışlanma dileğinde bulunan yiğitler”den, Zâriyât 51/17-18’de ise “geceleri çok az uyuyan ve seherlerde istiğfar edenler”den söz edilmektedir.

Özetle söylemek gerekirse, geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(10) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(11) istiğfarda bulunmak,(12) secdeler ve kıyam hallerinde Yüce Allah’a boyun eğmek,(13) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(14) tesbihe devam etmek,(15) gecelerini secde ve kıyam hallerinde geçirmek(16) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

Gecenin çoğunda ayakta duranlar elbette uyku ihtiyaçlarını da karşılamak durumundadırlar. Âyette emredilen husus, gece sabaha kadar hiç yatmamak değil, uykuya ara vererek zamanı verimli kullanmayı öğretmektir. Geceleyin yeterince uyunmadığı için, adına kaylûle denilen “gündüz kestirmeler”le bu açık kapatılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve Allah’ın lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, bilenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bedensel bir ihtiyaçtır.

Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğunu sanılmamalıdır. Ehli tarafından bilinir ki, uykunun bir bölümü gündüz saatlerine bırakılırsa, insan çok daha dinç ve zinde olmaktadır. Yıllarca geceleyin Kur’ân çalışıp sabahlara kadar vahiy ile buluşmaya ve onu anlamaya çalışanların var olduğunu, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün böyle yaşadığını bilmekteyiz. Dolayısıyla bu mesele imkansızlık değil, bir kararlılık kurumudur.

Uyku meselesi önce beyinde başlamaktadır; orada karar verilince vücudun buna hazırlıklı hale getirilmesi son derece kolay olmaktadır. Normal zamanlarda insanlar 5-6 saatten fazla aç ve susuz duramazlarken, Ramazan’da, özellikle yaz aylarında 15-16 saat aç ve susuz kalabilmektedirler. Bunu sağlayan en önemli etken, beyinde verdiğimiz karardır. Beyin diğer organlara komut verince, organlar da kendilerini ona göre programlamakta ve zor gibi görülen şeyler kolaylıkla yapılabilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/73’te şöyle buyrulmaktadır: “(Birinde) dinlenesiniz, (diğerinde de) O’nun cömertliğinden (rızkınızı) arayasınız ve umulur ki şükredesiniz diye (Allah), rahmetinin gereği geceyi ve gündüzü yaratmıştır.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Yûnus 10/67, İsrâ 17/12 ve Mü’min 40/61’de yer almaktadır.

b)وَابْتِغَآؤُ۬كُمْ مِنْ فَضْلِه “(Allah’ın) lütfundan (nasibinizi) aramanız da (O’nun varlığının ve kudretinin delillerindendir).” Bu âyette verilen bilgi ile Nahl 16/14, İsrâ’ 17/12 ve Fâtır 35/12 gibi âyetlerde verilen bilgiler birbirini tamamlamaktadır. Yüce Allah bu âyette bir taraftan geceyi sadece uyku zamanı olarak belirlemeyip, gündüzlerde de kısa da olsa uyunabileceğini beyan etmekte, aynı şekilde yarttığı rızıklardan edinmeyi de sadece gündüze has kılmamaktadır.

Anlaşılıyor ki hayatın devam eden sürecinde insanlar bazen gece bazen gündüz çeşitli imkanları değerlendirerek Yüce Allah’ın yarattığı rızıklardan edinmektedirler ki hem bunu arzu etmek hem de bu şekilde rızık temininde bulunabilecek imkanları yaratmış olması O’nun varlık ve kudret delilleri arasında yer almaktadır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “Şüphesiz ki bunda (gerçeği) dinleyen bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah gerçekleştirdiği ilahi davete kulak vermek isteyenler için bu verilen bilgilerde nice deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Önceki âyetlerde dile getirilen bilgiler elbette derin tefekkür sahibi olmayı ve belli düzeylerde âlim olmayı gerektirmesine rağmen, bu son âyette zikredilen bilgiler hayatın her gün ve her an yaşanan gerçeklerini içerdiği için artık bütün bu imkanların Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine dair bir bildirim olduğunu ortaya koymaktadır.

Uykuda olanların her an uyanabilecekleri bilindiği gibi bu dünya hayatından sonraki âhiret hayatına da mutlak surette inanılmalıdır. Dahası, uykuda olanlar en çok kulaktan duydukları şeylerle uyandıkları için, bu gerçeklere kulak verenlerin de gaflet uykusundan uyanmış olacağına dair bir bildirimde bulunulduğu bilinmelidir.

Esasında uykunun ne büyük bir nimet olduğunu uykusuz kalanlar bileceği gibi, çalışabilme ve rızık temin edebilmenin de ne kadar büyük bir imkan ve huzur vesilesi olduğunu da işsizler, iş arayanlar bilir. Durum böyle olunca, hem uykunun, hem de rızık temini içn çalışabilmenin insan için son derece önemli iki değer olduğu açıkça ortada olması nedeniyle artık gerçeklere kulak vermek isteyen herkesin bu hakikatleri görebilecekleri nice delillerin önlerinde bulunduğu bu şekilde ifade edilmiş olamaktadır.

İnsanlar çalışıp kazanmalı, ancak imkan verenin Yüce Allah olduğunu unutmamalı, her gün bu imkanlardan elde edebilmek için çalışmayı sürdürmelidir. Zira Hz. Peygamber “İki günü birbirine eşit olan ziyandadır” buyurmaktadır.(17)

b) Kâinat Kitabından Âyetler -II-: Üç Başlık

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde korku ve ümit olarak şimşeği göstermesinin, gökten su indirip ölümünün ardından yeryüzünü onunla diriltmesinin de O’nun varlığının ve kudretinin delillerinden olduğunu, bunda akledenler için ibretler, dersler, mesajlar bulunduğunu ifade etmekte, göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durmasının da O’nun kudretinin delillerinden olduğunu, sonra yerden kalkmaları için bir kez çağırdı mı herkesin hemen kabirlerinden çıkacağını haber vermektedir.

Ardından, göklerde ve yerde kimler varsa hepsinin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, hepsinin O’na boyun eğdiği ifade edilerek şu ilahi mesaja yer verilmektedir: “Yaratmaya başlayan O’dur; sonra onu yeniden yaratır ki bu, O’nun için pek kolaydır. Göklerde ve yerde (tecelli eden) en yüce sıfat sadece O’nundur. O, mutlak güçlüdür; hikmet sahibidir.”

ı. Şimşek ve Yağmurun Yaratılış Gerekçesi

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَيُحْي۪ بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Size korku ve ümit olarak şimşeği göstermesi, gökten su indirip ölümünün ardından yeri (toprağı) onunla diriltmesi de O’nun delillerindendir. Şüphesiz ki bunda akıl eden bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓve min âyâtihî ifadesi “ve yine O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; يُر۪يكُمُ yürîküm fiili “size göstermekte (olması)”; الْبَرْق el-barka kelimesi “şimşeği”; خَوْفًا havfen sözcüğü “korku olarak”; وَطَمَعًا ve tama‘an kelimesi “ve ümit olarak”; وَيُنَزِّلُ ve yünezzilü fiili “ve indirmekte (olması)”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen kelimesi “suyu, yağmuru”;فَيُحْي۪ fe yuhyî fiili “diriltmektedir, diriltir, canlandırmaktadır, canlandırmakta (olması)”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü, toprağı”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “nice deliller”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk, toplum için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “akletmektedirler, akletmekte (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili “beşinci” delil olarak yine kâinat kitabından “şimşek, yağmur ve bu sayede ölü toprağın canlandırılması”yla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِه۪ يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا “Size korku ve ümit olarak şimşeği göstermesi de O’nun delillerindendir.” Yüce Allah muhataplara hitabında kâinat kitabından bu defa sözü şimşeği bir korku ve ümit olarak insanlara göstermesine getirmekte, bunun da O’nun varlığının ve kudretinin bir delili olduğunu ifade etmektedir. İnkârcıların takındığı kibirli ve küstah tavrın Yüce Allah’ın gücü ve kudreti karşısında hiçbir değer ifade etmediği, tabiata yerleştirdiği kanunlar sayesinde istediği zaman korku, istediği zaman da ümit verebileceği işte bu âyetin mesajı arasına alınmış ve muhataplara iletilmiştir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Size korku (sebebi) ve ümit (vesilesi) olarak şimşeği gösteren O’dur.” Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır.

Kur’ân’da خَوْف havf ve طَمَع tamâ‘ kelimeleri birlikte dört âyette geçmektedir. Bunlardan iki tanesi(18) duanın korku ve ümit içerisinde yapılması gerektiğiyle, diğer ikisi(19) de şimşeğin insanlara gösterilmesiyle ilgili olarak kullanılmaktadır. الْبَرْق el-bark/bark kelimesi Bakara 2/19, 20, Ra‘d 13/12, Rûm 30/24 ve Nûr 24/43’te geçmekte, sadece Nûr 24/43’te oluşumu hakkında bilgi verilmektedir.

Bu ifadede Yüce Allah şimşeğin yaratıcısının kendisi olduğunu ve onu insanlara göstermesinin iki sebebini beyan etmektedir. Buna göre, şimşek bir taraftan büyük bir fırtınanın gelmesinin ve yıldırımların gönderilmesinin habercisi olabileceği için insanlara korku verir; diğer taraftan da yağmur bekleyen insanlar için de ümit vesilesidir.

Şimşek hem sebep olacağı tahribatın korkusunu içerdiği, hem de yağmurun habercisi olduğu için ümidi beraberinde bulundurur. Dahası, bazı âlimlerimiz buradaki korkuyu yolculukta çekilecek sıkıntı, ümidi ise yolcu olmayanlarla ilişkilendirmektedir.(20)

2. وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَيُحْي۪ بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Gökten su indirip ölümünün ardından yeri (toprağı) onunla diriltmesi de (O’nun varlığının ve kudretinin delillerindedir).” Yüce Allah korku ve ümit olarak insanlara gösterdiği şimşeğin aslında bir rahmet yani yağmur habercisi olduğunu, dolayısıyla gökten yani yükseklerden yağmur indirmekte olduğunu ve onunla ölümünden sonra ölü/kurak yeryüzünü canlandırdığını ifade etmekte, bunun da O’nun eşsiz ve erişilmez kudretinin delillerinden olduğunu beyan etmektedir.

Daha önce Rûm 30/19. âyette de bu konuya değindiğimiz üzere, ölü/kurak toprağın diriltilmesi aslında öldükten sonra insanların da diriltileceklerinin bir delili olarak sunulmaktadır.

Gökten inen yağmur nasıl ki ölü/kurak toprağı diriltip onu canlandırıyorsa, manen öldürülmüş ruhlar da ölü/kurak toprak mesabesinde oldukları için onların da diriltilmesi gerektiğine dair bir mesaj veriliyor demektir. Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi, vahyin bir adı da ruhtur ve beden için ruhun anlamı her ne ise dini hayat için de vahyin anlamı odur.

İşte yükseklerden gelen yağmurun topraktaki etkisi ile yücelerden gelen vahyin etkisi aynı şekilde bir diriltici misyona sahip kılınmış, Yâsîn 36/70’de belirtildiği gibi Kur’ân dirileri ve diri kalmak isteyenleri uyarma sıfatıyla taçlandırılmıştır.

Ölü/kurak topraklar nasıl ki çöle dönmüş gibiyse, vahyin hakikatlerinden uzak yaşayan insanların gönlü de çöle dönmüş sayılır. İşte çöl gibi toprakları dirilten su gibi vahiy de muhteşem bir dönüşümle kuraklaşmış gönülleri canlandırıp hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşama noktasında diriltecektir.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki bunda, akıl eden bir toplum için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Yüce Allah insanlara yeri geldiğinde korku, yeri geldiğinde ümit veren şimşekleri göstermesinde, sonrasında yükseklerden yağmur yağdırıp ölü yani kurak toprakları diriltmesinde aklını çalıştıran her bir toplum için nice deliller, ibretler, âyetler olduğunu belirtmekte, ateş yığını oluşturan şimşeğin arasından su demek olan yağmurun yağdırılmasının, aslında zıtlardan zıtlar yaratabilmesi noktasında Yüce Allah’ın kudretinin en belirgin göstergelerindendir. Bu büyük sanat ancak ve ancak aklını çalıştıranların anlayabileceği ve takdir edebileceği bir ustalıktır.

Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir: Âyette öncelikle وَمِنْ اٰيَاتِه۪ يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا “Size korku ve ümit olarak şimşeği göstermesi O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir” buyrulmaktadır ki bilindiği üzere şimşek aslında bir ateştir. Ateşin oluşumunun peşinden aynı ortamın içerisinden bu defa وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَيُحْي۪ بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Gökten su (yağmur) indirip ölümünün ardından teryüzünü (toprağı) onunla diriltmesi de (O’nun varlığının ve kudretinin) delillerindendir” ifadesi gereği yağmurun indirilmesi büyük bir hakikati ifade etmekte, ateş ortamından ateşin zıddı olan suyun yaratılmasına değinilmektedir ki bu durum Yüce Allah’ın zıtlardan zıtlar yaratabilme kudretinin yegane sahibi olduğunun bir delilidir.

Âyetin sonunda zikredilen اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Muhakkak ki bunda, akleden bir toplum için ibretler (dersler, mesajlar) vardır” ifadesi ise bu hakikatin ancak ve ancak akledilme ile kavranabileceğine dikkat çekilmektedir.

ıı. Kâinatın Durumu ve Mahşerdeki Diriltiliş

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنْ تَقُومَ السَّمَآءُ وَالْاَرْضُ بِاَمْرِه ثُمَّ اِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْاَرْضِ اِذَآ اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ “Göğün ve yerin O’nun emri ile durması da O’nun delillerindendir. Sonra sizi yerden (dirilmeniz için) bir kez çağırdı mı bir de bakarsınız ki hemen (mezarlarınızdan) çıkıyorsunuz.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ ve min âyâtihî ifadesi “ve yine O’nun âyetlerindendir”; اَنْ تَقُومَ en tekûme fiili “durması”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “göğün, gökyüzünün”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu kelimeleri “ve yerin, yeryüzünün”; بِاَمْرِه bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِذَا دَعَاكُمْ izâ de‘âküm fiili “sizi çağırdığı zaman”; دَعْوَة da‘veten kelimesi “bir çağrı ile”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “yerden, topraktan”; اِذَآ اَنْتُمْ izâ entüm ifadesi “bir de bakarsınız ki sizler”; تَخْرُجُونَ tahrucûne fiili ise “çıkmaktasınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili “altıncı” delil olarak “göğün ve yerin ayakta kalma sistemi”yle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنْ تَقُومَ السَّمَآءُ وَالْاَرْضُ بِاَمْرِه “Göğün ve yerin O’nun emri ile durması da O’nun delillerindendir.” Yüce Allah varlığının ve kudretinin delillerinden bir bölümünü saydığı bu âyet grubunda sözü yeniden âfâkî yani dış dünya ile ilgili bir örneğe getirmekte ve kendisinin belirlediği emir ve buyrukla yani tabiata yerleştirdiği kanunlar sayesinde göğün de yeryüzünün de bozulmadan varlıklarını sürdürdüklerini beyan etmektedir.

Bu durum Yüce Allah’ın mahlukata yönelik olarak kün “ol” demesi ve onların da fe yekûnu yani hemen oluşum sürecine girmesi sayesinde gerçekleşmektedir. Kâinattaki çekim ve denge kanunları bu sistemin devamı için belirlenmiştir ve Yüce Allah’ın kontrolünde de varlığını belirlenmiş bir süreye kadar sürdürecektir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki, gökleri ve yeri yok olmaktan Allah tutuyor (engelliyor). Eğer yok olurlarsa, Allah’tan başka hiç kimse onları (düzenlerinde) tutamaz. Muhakkak ki O, halîmdir (azapta aceleci değildir); çok bağışlayandır.” Göklerin ve yerin zâil olması, onların yıkılıp gitmesi ve yok olmaları demektir. Bunun gerçekleşmemesi için, yani zâil olmamaları için sisteme doğrudan müdahale söz konusudur.

Yüce Allah insanların şirkleri, küfürleri ve zulümleri nedeniyle aslında yok olup gitmeyi hak eden bu sistemi devam ettirmekte, yeni inanacak insanlara fırsat vermektedir. Meryem 19/90’da beyan edildiği üzere, “Allah’a çocuk isnâd edenlerin bu korkunç zalimliklerinin nerdeyse göklerin parçalanmasına, yeryüzünün yarılamasına ve dağların toz duman olmasına neden olacağı” hatırlatılmaktadır. İşte bu ve benzer zulümler nedeniyle kâinatın düzenini kaybetme ihtimali var olduğu için Yüce Allah buna izin vermemektedir.

Rahmân 55/7’de beyan edildiği üzere, Yüce Allah göğü yükseltmiş, bir denge ve ölçü koymuştur. Bu durum göğün kaderidir. Aynı şekilde Ra‘d 13/2 ile Lokmân 31/10’da göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltildiği beyan edilmektedir. Hacc 22/65’te ise, Yüce Allah’ın izni olmaksızın göğün yeryüzünün üzerine düşmesinin Allah tarafından engellendiği bildirilmektedir. Bütün bu âyetlerde dile getirilen husus, Yüce Allah’ın kâinata hem bir sistem koyduğunu, hem de o sistemi işletmekte doğrudan müdahil olduğunu göstermektir.

Esasında Rahmân 55/29’da belirtilen “O her gün bir iştedir” beyanı bu gerçeğin değişik bir ifadesidir. Ayrıca Nahl 16/8’de “bilemediğiniz şeyleri yaratmaktadır” beyanıyla da dikkat çekilen husus budur.

Bu konuyu Rahmân 55/7 ve Fâtır 35/41’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyor, aktardığımız kadarıyla yetinmek istiyoruz.

2. ثُمَّ اِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْاَرْضِ اِذَآ اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ “Sonra sizi yerden (dirilmeniz için) bir kez çağırdı mı bir de bakarsınız ki hemen (mezarlarınızdan) çıkıyorsunuz.” Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yani aslında bütün kainatın sistemini kendisinin idare ettiğini, o noktada belirlediği ilkelerin yürürlükte olduğunu beyan ettikten sonra, bütün bu muhteşem sistemleri yaratan, ayakta tutan ve devam ettiren gücün sahibinin insanları da mahşerde bir tek buyruğuyla diriltebileceğini muhataplara iletmektedir.

a) ثُمَّ اِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْاَرْضِ “Sonra size yerden (dirilmeniz için) bir kez çağırdığında.” Âyette yer alan bu ifade Yüce Allah’ın insanları tek bir seslenişle yerden kalkmaya çağırdığında herkesin yargılanmak üzere ortaya çıkacağını haber vermekte, inkarcıların bu konudaki inkarlarını terk etmeleri gerektiğini ifade etmek istemektedir. Yüce Allah insanları diriltmek için yerden yukarı çıkmaya çağırmış olacaktır; yoksa -hâşâ- Yüce Allah yerde değildir ve çağrısını kendisi yerdeyken yapmış da değildir; çünkü Yüce Allah mekandan münezzehtir.

Konuyla ilgili olarak Kâf 50/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Yakın bir yerden (kıyâmet için) seslenenin sesleneceği güne kulak ver (ona hazırlıklı ol).” Bu âyetteki hitabın öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik olduğu varsayılsa da, maksadın bütün insanlar olduğunu söylemeliyiz.

Bir sonraki âyette yer alan yesme‘ûne fiilinin çoğul gelmesi de bunun bir delilidir. Çünkü kıyâmet ve âhirete dair bilgilendirmeler ve sorumluluklar, bütün insanlığa yöneliktir. Kâf 50/41’de geçen el-münâd kelimesinin kimi karşıladığı da önemli bir meseledir. el-Münâd kelimesinin başındaki eliflâm takısı bunun bilinen bir varlık olduğunu göstermektedir.

Buradan hareketle, bazı müfessirlerimiz, bu kelimenin “Yüce Allah ve melekleri” olabileceğini beyan etmişlerdir.(21) el-Münâd “seslenen” eğer “Yüce Allah” ise, O’nun çağrısı “zalimlere, onlar gibi olanlara ve Allah’ın peşi sıra tapındıklarına” yöneliktir.(22) Allah’ın mahşerdeki çağrısı, hem cennetliklere hem de cehennemliklere yönelik de anlaşılabilir. Bunun da delilleri vardır.(23)

Kâf 50/41’de sözü edilen mekân-i karîb “yakın mekân” tamlaması her ne kadar bazı müfessirlerimiz tarafından dünyadaki Beyt-i Makdis olarak kabul edilse de,(24) maksat söz konusu “ses”i herkesin çok yakından duyacağı, bu sese hiç kimsenin yabancı kalmayacağıdır. Yüce Allah’ın “yakın bir mekân”a nispeti eğer O’nun “mekândan münezzehliği” ile çelişkili görülürse, bunun manevi veya mecazi yakınlık olduğu, fiziksel bir yakınlık olmadığı özellikle söylenmelidir.

Bu durumda şu husus hatırlanmalıdır: “Allah insanoğluna şah damarından daha yakındır.”(25) Enfâl 8/24’de beyan edildiği üzere, “Allah insana insandan daha yakındır; o kadar ki, kişi ile kalbi arasına girmekte” ve insanla arasında başka birinin bulunacağı bir mesafe bırakmamaktadır.

b) اِذَآ اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ “Bir de bakarsınız ki hemen (kabirlerinizden) çıkıyorsunuz.” Âyetin bu kısmında yer alan اِذَا izâ edatı müfâca‘a yani “anilik” bildirmektedir ve ilahi sesleniş yani ilahi emir gelince hemencecik kabirlerden çıkışın gerçekleşeceği, hiçbir gecikmenin de engellemenin de mümkün olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Yaratılışta bir süreç yani kün “ol” emri sonrasında fe yekûnu yani “hemen oluşum başlar” kuralı işletilmişken, diriltilme işleminde böyle bir süreçten söz edilmemektedir. Bu nedenle, âyette kullanılan اِذَا izâ edatı “anilik” manasıyla bu gerçeğe dikkat çekmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri insanoğlunun topraktan yaratılışı sonrasında beşer olup yeryüzüne yayılmasından söz eden Rûm 30/20. âyette de kullanılmaktadır. Orada ara formun olmadığı, elementer sürecin peşinden hemen beşer oluşun gerçekleştiği beyan edilmişken, burada da diriltilme seslenişi duyulduğunda insanların kabirlerden veya bulundukları ortam ve şartlardan hemen ortaya yani mahşer ortamına çıkacakları ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak hatırlatılması gereken hususlardan birisi Kâf 50/43-44’te şu şekildedir: “Şüphesiz dirilten de öldüren de Biziz. Dönüş de sadece Bize olacaktır. O gün, yeryüzü insanların oradan çabucak çıkmaları için yarılacaktır. Bu, bizim için kolay bir toplamadır.” Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde dile getirildiği üzere, mahşerde gökler yarılıp yeni bir şekil alacağı gibi, yeryüzü de aynı şekilde yarılıp yeni bir düzene kavuşturulacaktır; İbrâhim 14/48’de vurgulanan husus da budur.

Kâf 50/41-42’de Sûr’a ikinci kez üfürülme gününün insanların kabirlerden çıkartılma günü olduğu dile getirilmektedir. Bu cümlede de mahşerde yer yarılınca kabirlerden çıkışın çok hızlı bir şekilde gerçekleşeceği beyan edilmektedir. سِرَاع sirâ‘ kelimesinden önce geçen عَنْهُمْ ‘anhüm ifadesi, Kâf 50/42’de geçtiği üzere diriltilecek bütün insanları içermektedir. Öyleyse süratinden söz edilenler mahşerde kabirlerinden çıkartılanlardır.

Kanaatimizin bir başka delili de Me‘aric 70/43’teki şu ifadedir: “İnsanların kabirlerinden süratle çıkacakları gün.” Bu ifadeden de destek alarak âyetteki sirâ‘ kelimesini mahşerde diriltilen insanlarla ilişkilendirmekteyiz. Konuyla ilgili bilinmesi gereken ayetlerden birisinin de Yâsîn 36/51 olduğubu hatırlatmalıyız.

Diriltilme konusunu daha önce yorumlağımız Rûm 30/19’da ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz.

ııı. Yüce Allah’a Boyun Eğiş

وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ “Göklerde ve yerde kim varsa hepsi yalnızca O’na (Allah’a) aittir. Hepsi yalnızca O’na boyun eğenlerdir.”

Âyettekiوَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’na aittir, O’nundur”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde bulunan kişiler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerdekiler, yeryüzündeki (kişler)”; كُل küllün kelimesi “hepsi”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, O’nun için”; قَانِتُون kânitûne kelimesi ise “boyun eğenler(dir)” demektir.

Burada göklerde ve yerdekilerin Yüce Allah’a aidiyeti ve hepsinin Allah’a boyun eğdikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde kim varsa hepsi yalnızca O’na (Allah’a) aittir.” Yüce Allah daha önceki altı âyette varlığı ve kudreti hakkında anfüsî ve âfâkî delilleri beyan ettikten sonra şimdi de doğrudan kendisini tanıtıcı bilgi vermektedir.

Bu cümle aynı şekilde Enbiyâ’ 21/19’da da zikredilmektedir. Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen ve akıllı varlıklar için kullanılan مَنْ men edatı burada muhatapların putperest olmaları nedeniyle onların zihinlerinde şahıslaştırdıkları akıllı ve idareli varlıkları yani “melekler”i içermektedir. Benzer bir kullanım Meryem 19/93’te de söz konusudur.

Mekkeli müşrikler melekleri Yüce Allah’ın kızları kabul ettikleri için onlara tapınıyorlardı; işte Allah onların bu kabullerini reddetmektedir. Bu gerçeğe ilave olarak, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait oldukları müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(26)

Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık rolü verilmemesi gerektiğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik ifade bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

2. كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ “Hepsi yalnızca O’na boyun eğenlerdir.” Yüce Allah göklerde ve yerde kim varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu beyan ettikten sonra, aynı şekilde Fussılet 41/11’de belirtildiği gibi hepsinin sadece ve sadece kendisine boyun eğdiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da altı kez(27) geçen قَانِتُون kânitûn(în)e kelimesi(28) “gerçeği ikrar edenler”, “boyun eğenler”, “itaat edenler”, “iman edenler” gibi anlamlar içermektedir. Kâinattaki her bir şey Allah’a boyun eğmişken insanoğlunun O’na karşı bir tavır içerisine girmesi son derece sıkıntılı ve yanlış bir harekettir; dolayısıyla akıbeti de korkunç bir şekilde tecelli edecektir.

ıv. Yüce Allah’ın Yaratma Sistemi

وَهُوَ الَّذ۪ي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ وَهُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Yaratmaya başlayan O’dur; sonra onu yeniden yaratır ki bu O’nun için çok kolaydır. Göklerde ve yerde en yüce sıfat yalnızca O’na aittir. O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyettekiوَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يَبْدَؤُا ellezî yebdeü ifadesi “başlayandır”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu iade eder, tekrarlamaktadır”;وَهُوَ ve huve zamiri “o (tekrar yaratma işi)”; اَهْوَنُ ehvenu kelimesi “çok kolay(dır)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “O’na, Allah’a”;وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’nun için(dir), O’na aittir”; الْمَثَلُ الْاَعْلٰى el-meselü’l-a‘lâ tamlaması “en yüce sıfat, yüce örneklik”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “mutlak güçlü(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hükmünde hikmetli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudreti bağlamında “yedinci” sırada “O’nun yaratma ve diriltmeye dair prensibi”yle ilgili eşsiz ve erişilmez gücü gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ وَهُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ “Yaratmaya başlayan O’dur; sonra onu yeniden yaratır ki bu O’nun için çok kolaydır.” Yüce Allah kendisinin hem kudretini, hem de yaratmaya dair prensibini beyan etmekte, yaratılışı iade etmenin ilk yaratmaya göre çok daha kolay olduğunu bildirmektedir. Esasında yoktan var etmek, vardan var etmeye göre çok daha zor olmasına rağmen, Mekkeli müşriklerin “yaratıcı Allah” inancına sahip olmalarına rağmen “mahşerdeki yeniden diriltilme”yi inkarları bu şekilde eleştirilmektedir.

Bu âyette ilk muhatapların durumuna bakıldığında maksadın dünyadaki ilk yaratılış ile mahşerdeki diriltilme olduğu anlaşılmaktadır. Daha önce yorumladığımız Rûm 30/11. âyette de dile getirdiğimiz gibi, bu ifade genelde prensip olarak Yüce Allah’ın sistemleştirdiği yaratma ve yaratılışı iade etme sistemini de elbette içermektedir. Konuyu ilgili âyette geniş bir şekilde ele aldığımız için burada benzer detaylara girmeyeceğiz.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَهْوَن ehvenu kelimesi ism-i tafdîl kalıbındadır ve bu kalıp Yüce Allah için görece veya mukayese değil “pek”, “çok” gibi manalar içermektedir.(29) Bu durumda mana ilk yaratılış Allah için ne mana ifade ediyorsa, iadesi yani yeniden gerçekleştirilmesi de O’nun için aynı mesabededir; her ikisi de O’na kolaydır. Dahası, Meryem 19/9 ve 21’da önce Hz. Zekeriyyâ’ya, sonra da Hz. Meryem’e yönelik olarak kullanılan heyyinun kelimesi de ehvenu sözcüğüyle aynı köktendir ve “kolay” manasına gelmektedir.

Âyetteki bu cümlenin verdiği anlam ile ‘Ankebût 29/19’da yer alan “Muhakkak ki bu, Allah’a göre kolaydır” cümlesi aynı noktada buluşmaktadır. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, Ahzâb 33/19, 30, Fâtır 35/11, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır.

2. وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde en yüce sıfat yalnızca O’na aittir.” Burada geçen الْمَثَلُ الْاَعْلٰى el-meselü’l-a‘lâ tamlaması göklerde ve yeryüzünde yani bütünüyle kâinatta mevcut bulunan örneklik manasında “en yüksek şeref ve şan”, “tevhid” yani “teklik”, “yücelik”, “mükemmellik” gibi manalara gelmekte ve tam kudretin, sonsuz hikmetin, yaratıcılık ve ilahlık gibi en yüksek niteliklerin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu beyan edilmektedir.

3. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah kendisinin gücünün erişilmez ve eşsiz olduğunu, hiç kimsenin O’nu alt edemeyeceğini, mağlup edemeyeceğini, ayrıca her yaptığı işte de hikmet sahibi olduğunu, yani her yaptığının mutlak surette bir anlamının ve faydasının bulunduğunu beyan etmekte, böylece gerçek ilah olabilmenin ancak bu âyet grubunda sayılan niteliklere sahip olmayı gerektirdiğini ifade etmek istemektedir.