Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-29. âyetlerinde Hz. Dâvûd’a kısaca, oğlu Hz. Süleyman’a ise uzunca yer vermekte, çeşitli özelliklerini hatırlatmakta, Karınca Vâdisi’nde yaşananları, kendisini görmediği Hüdhüd’e haber göndermesini, sonrasında onunla olan konuşmalarını beyan etmektedir.

a) Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 15-16. âyetlerinde Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleymân’a ilim verdiğini, sonrasında onların dile getirdiği duayı şu şekilde hatırlatmaktadır: “Bizi, mümin kullarından birçoğuna üstün (farklı) kılan Allah’a hamd olsun.”

Ardından, Hz. Süleyman’ın, babası Hz. Dâvûd’a vâris olduğu ve çevresindekilere şöyle seslendiği belirtilmektedir: “Ey insanlar! Bize kuşların dili öğretildi ve bize (yararlı) her şeyden (pay) verildi. Doğrusu bu, apaçık bir lütuftur.”

ı. İki Peygamberin Ayrıcalıkları

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي فَضَّلَنَا عَلٰى كَث۪يرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Yemin olsun ki biz Davud’a ve Süleyman’a bir ilim vermiştik; (onlar) ‘Bizi mümin kullarından birçoğuna üstün kılan Allah’a hamd (övgü) olsun.’ demişlerdi.”

Âyettekiوَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermişti”; دَاوُ۫دَ dâvude sözcüğü “Davud’a”; وَسُلَيْمٰنَ ve süleymâne kelimesi “ve Süleyman’a”;عِلْمًا ‘ılm sözcüğü “ilim, bilgi”; وَقَالَا ve kâlâ fiili “ikisi de demişlerdi ki”; الْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’a(dır)”; الَّذ۪ي فَضَّلَنَا elezî feddalenâ fiili “bizi üstün kılmış olan”; عَلٰى كَث۪يرٍ ‘alâ kesîrin sözcüğü “pek çoğuna, birçoğuna”; مِنْ عِبَادِهِ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi ise “mümin olan (kullardan), inananlar(dan)” demektir.

Burada Hz. Dâvûd ile oğlu Hz. Süleyman’a verilen ilim ve onların bununla ilgili hamdi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Neml sûresinin bu âyetinde baba Hz. Dâvûd ile oğlu Hz. Süleyman’ı hatırlatmaktadır. Biz de Kur’ân’da genellikle birlikte zikredilen bu iki peygamber hakkında verilen bilgileri ana hatlarıyla zikretmek istiyoruz.

- Hz. Dâvûd ve Kur’ân’daki Kıssası

Hz. Dâvûd, İsrâiloğulları’na gönderilen ve kendisine Zebûr adlı ilâhî kitap verilen peygamberdir. İbrânîce’de “en çok sevilen kişi, göz bebeği” anlamına gelen bu ismin Kitâb-ı Mukaddes’te Dâvid veya Dâvîd şeklinde geçtiği ve sadece Hz. Dâvûd’a ad olarak verildiği görülmektedir.

Ahd-i Atîk’te “kızıl, kırmızı yüzlü, güzel gözlü ve hoş bakışlı”; “iyi çeng çalan cesur bir yiğit, cenk eri, sözünde tutarlı ve yakışıklı” şeklinde nitelendirilen Dâvûd, İslâmî kaynaklarda “bedeni ve saçı kızıl, mavi gözlü, az saçlı ve kısa boylu”; “kısa boylu, sarı benizli ve mavi gözlü”; “gür ve güzel sesli, iyi huylu, temiz kalpli, çok anlayışlı ve çok güçlü” olarak tarif edilir.(1) Hz. Dâvûd MÖ XI. yüzyılda yaşamış, kendisine ilim, hikmet, risalet ve devlet verilmiş bir peygamberdir.

Kur’ân’da dâvûd kelimesi 16 kez yer almaktadır. İki sûrede Hz. Dâvûd’un sadece ismi geçmekte,(2) iki sûrede ona Zebûr’un verildiği beyan edilmekte,(3) 12 kez ismi zikredilerek beş sûrede(4) çeşitli yönleriyle kıssasına yer verilmektedir. Şimdi bu bilgileri kısaca hatırlatmak istiyoruz:

Bakara 2/247-251’de “Tâlût’un melik olması, hükümdarlığının delili, ordusuyla bir nehirden geçerken denenmesi, Câlût’un ordusuyla karşılaşmaları, onları yenmeleri, nihayet Hz. Dâvûd’un Câlût’u öldürmesi, kendisine hükümranlık ve hikmet verilmesi, Allah’ın ona bazı şeyleri öğretmesi”,

Enbiyâ’ 21/78-80’de “oğlu Hz. Süleyman ile birlikte ekin tarlaları hakkındaki tutumları, dağların ve kuşların kendisine boyun eğdirilmesi, birlikte tesbih etmeleri ve kendisine zırh yapımının öğretilmesi”,

Neml 27/15-16’da “oğluyla birlikte kendisine ilim öğretilmesi, nimetlendirilmelere karşılık Allah’a hamd etmeleri”,

Sebe’ 34/10-11’de “Yüce Allah’ın kendisine ikramı, dağların ve kuşların onun emrine verilmesi, birlikte tesbih etmeleri, demirin kullanımının öğretilmesi, geniş zırhlar yapması, faydalı şeyler üretebilmesi”,

Sâd 38/17-26’da ise “güçlü olması, dağların ve kuşların onun emrine verilmesi, mülkünün güçlendirilmesi, muhakemesinin yerinde oluşu ve güzel konuşma yeteneğine sahip olması, birbirleriyle tartışan iki davalının durumuyla ilgili pozisyonu, ülkesinde yönetici halife kılınması” gibi konular ele alınmaktadır.

- Hz. Süleymân ve Kur’ân’daki Kıssası

Hz. Süleymân, Dâvûd peygamberin oğludur ve İsrâiloğulları’na gönderilen hükümdar-peygamberlerdendir. Yahudilik’te ve Hıristiyanlık’ta sadece kral, İslâm’da ise hükümdar-peygamber olarak kabul edilir. Süleyman isminin İbrânîce’deki karşılığı olan Şelomoh’nun (Şlomo) “barış, selâmet, sükûnet” mânasındaki şalom kelimesinden geldiği ve “barışsever, barışçı” anlamını taşıdığı belirtilir.

İsrâiloğulları’nın üçüncü kralı olan Süleyman hakkında başta Ahd-i Atîk olmak üzere yahudi sözlü geleneğinde ve diğer yahudi kaynaklarında pek çok rivayet ve efsane yer alır. Bir yoruma göre Hz. Süleyman milâttan önce 967-965 yılları arasında babası Hz. Dâvûd’la birlikte, 965-928 arasında tek başına hüküm sürmüş, diğer bir yoruma göre ise babasının vefatından kısa bir süre önce 971 veya 970’te kral olmuş ve 931 yılına kadar yönetimi hüküm sürmüştür.

Kral olduğunda, “Allahım! Ben henüz çocuk denecek bir yaşta yöneticilik nedir bilmezken bu kulunu babam Dâvûd’un yerine kral yaptın” demesinden hareketle, Süleyman’ın on iki veya on dört yaşlarında krallık tahtına oturduğu nakledilirse de, kral olduğunda muhtemelen yirmi yaşlarındaydı. Babası Dâvûd’un saltanatının yirminci yılında doğmuş ve onun gibi kırk yıl krallık yapmıştır.(5)

Kur’ân’da genellikle babası Hz. Dâvûd’le birlikte ele alınan Hz. Süleymân, MÖ X. yüzyılda yaşamış, tıpkı babası Hz. Dâvûd gibi kendisine ilim, hikmet, risalet ve devlet verilmiş bir peygamberdir.

Kur’ân’da süleymân kelimesi 17 kez yer almaktadır. İki sûrede Hz. Süleyman’ın sadece ismi geçmekte,(6) 15 kez ismi zikredilerek beş sûrede(7) ise çeşitli yönleriyle kıssasına yer verilmektedir. Şimdi bu bilgileri kısaca hatırlatmak istiyoruz:

Bakara 2/102’de “Hz. Süleyman’ın hükümdarlığı, Bâbil’deki iki melikin büyücülüğü ve Hz. Süleyman’ın herhangi bir şekilde büyü işine bulaşmadığı ve kâfir olmadığı”,

Enbiyâ’ 21/78-82’de “Hz. Süleyman’ın, babası Hz. Dâvûd ile birlikte ekin tarlaları hakkındaki tutumları, kendisine hükümdarlık ve bilgi verilmesi, rüzgârın onun emrine verilip bereketli kılınan yere akıp gitmesi, şeytanların da onun emrine verilmesi”,

Neml 27/15-44’de “babasıyla birlikte kendisine ilim öğretilmesi, nimetlendirilmelerine karşılık Yüce Allah’a hamd etmeleri, karınca vâdisine gelmesi, onlarla konuşması, Hüdhüd’le iletişimi, Seba melikesi Belkıs’tan haber alması, ona yönelik sözleri, aldığı cevaplar, nihayet Belkıs’ın müslüman oluşuyla ilgili bilgilerin zikredilmesi”,

Sebe’ 34/12-14’te “sabah gidişi bir aylık, akşam dönüşü bir aylık mesafede olan rüzgârın ona boyun eğdirilmesi, katran kaynağının akıtılması, cinlerin onun emrinde çalıştırılıp kaleler, heykeller, havuzlar kadar geniş leğenler, sabit büyük kazanlar yapması, ölümüne bir değnek kurdunun işaret edişi ve cinlerin gaybı bilemediği”,

Sâd 38/30-40’ta ise “Hakk’a yürekten bağlılığı, atların kendisine süslü gösterilmesi, atlara düşkünlüğü, bir imtihana tâbi tutulması ve Rabbinden bağışlanma dileğinde bulunması, rüzgârın, bina ustası ve dalgıçlık yapan, ayrıca zincire bağlı insan şeytanlarının onun emrine verilmesi, bütün bunların Yüce Allah’ın ona yönelik bir nimeti olduğu” gibi konular ele alınmaktadır.

Bu kısa hatırlatmalardan sonra, şimdi de âyetin yorumuna geçelim.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ عِلْمًا “Yemin olsun ki biz Davud’a ve Süleyman’a bir ilim vermiştik.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a ilim verdiğini beyan etmektedir. Âyette sözü edilen عِلْم ‘ılm kelimesi, bazı âlimlerimiz tarafından “hükümdarlık ilmi”, “kuşlarla ve diğer canlılarla konuşma bilgisi” manasına alınmaktadır.(8)

Hz. Mûsâ ve Hz. Yûsuf gibi peygamberlere de verildiği üzere,(9) burada sözü edilen ilim, vasıfsız, sıradan herhangi bir bilgi değil, hükümranlığın peşinden gelen bilgi manasında muhtemelen derin bir bilinç olarak yorumlanabilir. Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a da aynı şekilde hükümdarlıkla beraber ilim verildiğinin beyan edilmesi de bunun bir delilidir.(10)

Yüce Allah’ın özellikle Hz. Dâvûd’a mülk ve hükümdarlıkla beraber dilediği kadar bilgi verdiğini ifade etmesi,(11) ayrıca güzel konuşma yeteneği bahşetmesi de(12) âyette sözü edilen bilginin vahiy olarak anlaşılmasını bir anlamda zorunlu kılmaktadır. Bu peygamberlere verilen vahyin içeriğinde devlet yönetimiyle ilgili prensiplerin de bulunduğunu söylemeliyiz.

2. وَقَالَا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي فَضَّلَنَا عَلٰى كَث۪يرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Onlar) ‘Bizi mümin kullarından birçoğuna üstün kılan Allah’a hamd (övgü) olsun.’ demişlerdi.” Hz. Dâvûd ve oğlu Hz. Süleymân, bütün övgülerin kendilerini mümin kullarından birçoğuna üstün kılan Yüce Allah’a layık olduğunu beyan etmişlerdi. Onların üstünlüğü, kendilerine peygamberlik, ilim, hükümdarlık ve devlet verilmesi, ayrıca kuşlarla ve diğer canlılarla konuşabilmeleri, dağların ve rüzgârların kendilerine boyun büktürülmesi gibi noktalardadır.

Elbette müminlerin pekçoğuna böyle nimetler verilmediği için, bu noktalarda baba-oğul bu iki peygamberin farkı ve üstünlüğü söz konusudur. Bu özellikleri nedeniyle, bu iki peygamberin diğer peygamberlerden de farklı/üstün olduğu da söylenebilir.(13) Başka bazı konularda ise diğer peygamberler bu iki peygamberden üstün kabul edilebilir.

Hz. Dâvûd ile Hz. Süleymân, mutlak anlamda herkesten her konuda üstün olduklarını söylemeyerek bir tevazu ortaya koymuş, bu arada ilmin faziletine dikkat çekmişlerdi. Hz. Âdem’in meleklerle olan münasebetinde nasıl ki üstünlük Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e verdiği ilim sayesinde gerçekleşmişse, burada da ilmin önemi vurgulanmış, ilâhî kaynaktan beslenen ilmin diğer bütün bilgilerden üstün olduğu da beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah, Firavun’un zalimce yürüttüğü devlet idaresinin ardından bu iki peygambere onun yönettiği topraklarda devlete hükümranlık imkânı vermiş, onlar da bunun ilâhî bir ikram olduğunu itiraf ederek bütün övgülerin Yüce Allah’a layık olduğunu tesbihlerine konu edinmişlerdi. Buradan hareketle, insanların elde ettiği başarıların arkasında Yüce Allah’ın iradesini ve yardımını görmeleri gerektiği herkese öğretilmekte, bir başarı ahlâkı eğitimi yapılmaktadır.

ıı. Hz. Süleyman’ın Hz. Dâvûd’a Vâris Kılınışı

وَوَرِثَ سُلَيْمٰنُ دَاوُ۫دَ وَقَالَ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَاُو۫ت۪ينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُب۪ينُ “Süleyman, Davud’a mirasçı olmuş ve şöyle demişti: ‘Ey insanlar! Bize kuşların dili öğretildi ve bize (yararlı) her şeyden (pay) verildi.’ Doğrusu bu apaçık bir lütuftur.”

Âyettekiوَوَرِثَ ve verise fiili “ve vâris olmuştu”; سُلَيْمٰنُ süleymânu kelimesi “Süleyman”; دَاوُ۫دَ dâvûde ifadesi “Davud’a”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; عُلِّمْنَا ‘ullimnâ edilgen fiili “bize öğretilmiştir”; مَنْطِقَ الطَّيْرِ mentıka’t-tayri tamlaması “kuşların dili”;وَاُو۫ت۪ينَا ve ûtînâ edilgen fiili “ve bize verilmiştir”; مِنْ كُلِّ شَيْءٍ min külli şey’in ifadesi “her şeyden”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ kelimesi “muhakkak ki bu”;لَهُوَ lehüve sözcüğü “işte odur”; الْفَضْلُ الْمُب۪ينُ el-fadlü’l-mübînü tamlaması ise “apaçık lütuf” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın babası Hz. Dâvûd’a vâris kılınışı ve kendilerine kuşların dilinin öğretilmesi, çeşitli lütuflara mazhar kılınmaları, bunun apaçık bir ihsan oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Süleyman’ın, babası Hz. Dâvûd’a vâris olduğunu beyan ederek, risalette kardeşlerden başka baba-oğul peygamberliğin de yaşandığı örneklerden birisini gündeme getirmektedir. Hz. Süleyman, babasıyla birlikte kendilerine öğretilen kuş diline ve her şeyle ilgili birtakım bilgilerin verilmiş olduğuna dikkat çekmekte, bunun büyük bir ikram olduğunu beyan etmektedir.

1. وَوَرِثَ سُلَيْمٰنُ دَاوُ۫دَ “Süleyman, Davud’a mirasçı olmuştu.” Burada sözü edilen verâsetin nasıllığı noktasında bazı farklı kanaatler ileri sürülmüştür. Buna göre bazıları, “Bu, mal hususundadır. Çünkü nübüvvet ilahîdir ve doğrudan Allah’tan bir ikram olup başka ilişkilerle ona vâris olunamaz” demiş; bir kısmı “Bu nübüvvettir”; bazıları da “Bu saltanat ve yönetimdir” demişlerdir.

Bunların en doğrusu, verasetin hem nübüvvet hem de hükümdarlıkla ilgili olanıdır.(14) Çünkü vakıa da böyle tecelli etmiş, Hz. Süleyman babası Hz. Dâvûd’un hem hükümdarlığına vâris olmuş, hem de onun ölümünden sonra veya o da hayattayken peygamberlikle görevlendirilmişti.

Meryem 19/5-6’da geçtiği gibi Hz. Zekeriyyâ’nın oğlu Hz. Yahyâ için yaptığı duada söylediği şu söz de bunun delili olarak zikredilebilir: “Şüphesiz ki ben, benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum. Eşim de kısırdır. Bana katından, hem bana hem de Yakup ailesine mirasçı olabilecek bir veli (dost, çocuk, oğul) ver!’(15) ‘Ey Rabbim, onu rızana layık eyle!”

Baba-oğul birlikte peygamberlikle görevlendirilmenin Hz. İbrâhim-Hz. İsmail-Hz. İshak; Hz. İshâk-Hz. Yakub; Hz. Ya‘kûb-Hz. Yûsuf; Hz. Zekeriyya-Hz. Yahya gibi örnekleri de vardır. Dolayısıyla burada Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’ın birlikte peygamberlikle görevlendirilmiş olmasında herhangi bir sorun yoktur. Zaten her ikisinin Kur’ân’da birlikte anılması, olaylarla ilgili ikili zamir kullanılmış olması da bunun bir delili olarak görülebilir.

Yüce Allah şayet “Süleyman, Dâvûd’a, onun malına vâris oldu” deseydi, o zaman, “Ey insanlar, bize kuşların dili öğretildi” ayetinin anlamı olmazdı; ancak âyeti, “Süleyman onun, nübüvvet ve mülk-hâkimiyet makamına vâris oldu” diye yorumlarsak, bu çok daha isabetli olur. Çünkü mülke vâris olmak, bütün bunları içine alır; ancak mala vâris olmak ise en azından nübüvveti içermez.

Esasında Hz. Peygamber’in, “Biz peygamberler topluluğu, bize (mal ve servet bakımından) vâris olunamaz”(16) hadisinin de konuyla ilgili olarak düşünülmesi gerektiği unutulmamalıdır. Anlaşılan o ki, burada sözü edilen vârislik ekonomik içerikli, mal ve servet bağlamında değil, nübüvvet ve hükümdarlık bakımından yorumlanmalıdır.

2. وَقَالَ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَاُو۫ت۪ينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ “Şöyle demişti: ‘Ey insanlar! Bize kuşların dili öğretildi ve bize (yararlı) her şeyden (pay) verildi.’ Doğrusu bu apaçık bir lütuftur.” Burada iki noktaya değinilmektedir:

ı. عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ “Bize kuşların dili öğretildi.” Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’ın söyledikleri husus kendilerine “kuşların dilinin öğretilmesi”dir. Âyette geçenمَنْطِقَ الطَّيْرِ mentıka’t-tayri tamlaması “kuşların dili” olarak tercüme edilmektedir. Mentık kelimesi, hem düşünme hem de kendini ifade edebilme yeteneğidir. İfadelerde kullanılan seslere bu nedenle nutk denmektedir.

Bu durumda Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a öğretilen şey kuşların dilinden anlamalarıdır; yoksa kuşlar bildiğimiz anlamda konuşabilen varlıklar değildir. Kitâb’ın hakikati konuşması nasıl ki mecaz ise,(17) burada sözü edilen kuşların dili de benzer şekilde mecazdır; durumlarıyla ilgili olarak bu iki peygamberin bilgi sahibi kılınmalarıdır.

ıı. وَاُو۫ت۪ينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ “Bize (yararlı) her şeyden (pay) verildi.” Burada sözü edilen “Kendilerine her şeyden verilmesi” ifadesi ise görev ve sorumluluk alanları içerisinde muhtaç oldukları şeylerin onlara Yüce Allah tarafından ihsan edilmesidir. Âyette geçen مِنْ min edatı “-den bir kısmı, bazısı” manasına gelmekte, dolayısıyla onların her şeyin bilgisine sahip kılındıkları değil, her şeyden bir kısmının kendilerine verilmesidir. Bu ifade tıpkı bir önceki âyette de görüldüğü gibi harika bir tevazu örneğidir.

3. اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُب۪ينُ “Doğrusu bu, apaçık bir lütuftur.” Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman, Yüce Allah’ın ihsan ettiği bu ve benzer nimetlere erdirilmelerinin büyük ve apaçık bir lütuf olduğunu beyan etmekte, nimetlerin kendilerinin başarısı değil, Yüce Allah’ın bir lütfu olduğunu ilan etmektedirler.

Burada sözü edilen “apaçık lütuf” ifadesi, Yüce Allah’tan yana olmanın kişiyi hem dünyada hem de âhirette mutluluğa eriştireceğini muhataplara öğretmektedir. Yüce Allah’tan yana olanlar asla ve asla sahipsiz bırakılmazlar ve başarısız olmazlar. Dünya hayatında büyük lütuflara mazhar kılınanlar bunları anlasa da anlamasa da, görse de görmese de, hissetse de hissetmese de nimetler hak eden muhataplara mutlaka bir şekilde ulaştırılır ve muhataplar ödüllendirilmiş olurlar.

b) Hz. Süleyman ve Karınca Vâdisi

Yüce Allah sûrenin 17-19. âyetlerinde Hz. Süleyman için cinlerden, insanlardan ve kuşlardan oluşan ordularının toplandığını ve hepsinin düzenli olarak sevkedilmekte olduklarını ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Süleyman’ın Karınca Vâdisi’ne geldiklerinde bir karıncanın “Ey karıncalar! Yuvalarınıza girin; Süleyman ve ordusu, farkına varmadan sizi ezmesin!” dediği hatırlatılmaktadır.

Daha sonra, Hz. Süleyman’ın, dişi karıncanın sözünden dolayı neşeyle tebessüm ettiği ve şöyle dua ettiği beyan edilmektedir: “Ey Rabbim! Bana ve ana-babama verdiğin nimet(ler)e şükretmeye ve razı olacağın iyi işler yapmama beni muvaffak kıl! Beni merhametinle sâlih kullarının arasına kat!”

ı. Hz. Süleyman’a Verilen Ordular

وَحُشِرَ لِسُلَيْمٰنَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ “Süleyman için cinden, insandan ve kuştan oluşan orduları toplanmıştı; hepsi düzenli olarak sevk ediliyor(du).”

Âyetteki وَحُشِرَ ve huşira edilgen fiili “ve toplanmıştı”; لِسُلَيْمٰنَ lisüleymâne kelimesi “Süleymân için”; جُنُودُهُ cünûdühû ifadesi “onun orduları”;مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni kelimesi “cinlerden”; وَالْاِنْسِ ve’l-insi kelimesi “ve insanlardan”; وَالطَّيْرِ ve’t-tayri sözcüğü “ve kuşlardan”; فَهُمْ fe hüm zamiri “onlar”; يُوزَعُونَ yûze‘ûne edilgen fiili ise “sevkediliyorlar(dı)” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın bu sûredeki özel kıssası başlamakta, onun için toplanan ve çişitli canlılardan oluşan ordular hakkında bilgi verilmektedir.

Yüce Allah Hz. Süleyman için toplanan ordulardan söz ederken “cin”, “insan” ve “kuş” anlamına gelen kelimeleri kullanmaktadır. Üçlü grubun başındaki مِنْ min edatı, bütün cinleri, insanları ve kuşları değil, gereken bölümünü ifade eden “bir kısmı” manası vermektedir. Zira Yâsîn 36/28-29’da da beyan edildiği gibi, gökten özel ordular gönderilmesine gerek yoktur; ilâhî iradenin böyle bir sünneti de yoktur.

1. Âyette sözü edilen üçlü gruplar hakkında kısaca bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

a) İnsanlardan oluşan ordunun anlaşılmaz bir tarafı yoktur. Mesele “cinler” ve “kuşlar”la ilgili noktada düğümlenmektedir. Cinler hakkında geniş açıklamalarımızı Cin sûresinde yapacağız. Burada kısaca şunu söylemekle yetinelim: Göklerin ve yeryüzünün bütün orduları sadece Yüce Allah’ındır; yani O’nun kontrolündedir(18) ve onların mahiyetini, gücünü, etkinliklerini ve sayısını Yüce Allah’tan başkası bilememektedir.(19) Hz. Süleyman’ın orduları arasında ilk sırada sayılan “cinler”in mahiyeti hakkında birtakım ihtimaller vardır.

ı. Buna göre bu cinlerin bilinen anlamda görünmeyen varlıklar olduğu ilk akla gelen ihtimaldir. Geleneksel yorumların buluştuğu nokta budur. Cinler bir insana nasıl ordu olur? İnsanlardan oluşan taraflarda cinler acaba nasıl bir fonksiyon icra eder?

Bu ve benzer soruların cevabı şudur: Cinlerden olan şeytanın İslam düşmanlarını savaş için Müslümanlara karşı nasıl kışkırttığı Enfâl 8/48’de dile getirilmektedir. Kaldı ki Sebe’ 34/12-13’te Hz. Süleyman’ın emrinde çalışan cinlerden söz edilmektedir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette gündeme getirilen cinlerin de bilinen anlamda cinler olması büyük bir sorun teşkil etmemektedir.

ıı. Burada gündeme getirilen cinlerin tanınmayan ve bilinmeyen insanlar olması ihtimali de vardır.

ııı. Bunların “cin” adı verilen özel bir insan grubu olması da ihtimaller arasındadır.

ıv. Bunların büyücülükle meşgul olan Bâbil’i sembolize etmesi de mümkündür. Nitekim günümüzde de bu tür sembollerle anılan nice topluluklar, hatta medeniyetler bile vardır.

v. Bir başka ihtimal de şudur: Tevbe 9/26, 40 ve Ahzâb 33/9’da da beyan edildiği gibi, cinlerin Yüce Allah’ın insanların göremediği ve mahiyetlerini bilemedikleri ordular olması ihtimali de vardır.

b) Ordunun insanlardan oluşan kısmı hakkında fazla bir şey söylemeye gerek yoktur. Sadece eğer cinleri “tanınmayan insanlar” diye anlarsak, âyette sözü edilen diğer “insanları” Hz. Süleyman’ın özel ordusu olarak yorumlamamız gerekecektir. Çünkü bütün insanlar değil, onun çevresindekiler Hz. Süleyman’ın ordusu olarak nitelendirilebilir.

c) Ordunun “kuşlar” kısmı ise esasında Yüce Allah’ın iradesiz kullarını temsil edebilir. Azgın insanların helakinde rüzgâr, kasırga, fırtına, deprem gibi devreye sokulan tabiat kitabının çeşitli âyetleri de kuşlar bağlamında düşünülebilir. Kuşlar ordunun nasıl yardımcısı olabilir? Ebrehe ordusunu yenmiş ekine dönüştüren ve gruplar halinde gelip belirlenmiş taşları Fîl ordusuna atan kuşlar Fîl sûresinin konusunu teşkil etmektedir. Döneminin en güçlü ordusunu işte bu kuşların nasıl yerle bir ettiği Kur’ân’da beyan edilen hususlar arasında yer almaktadır.

Kuşların da tıpkı cinler gibi bir başka sembol olma ihtimali de vardır. Buna göre kuşlar, sembolü kartal olan Hitit’i ve sembolü atmaca olan Mısır’ı sembolize etmiş de olabilir.(20) Kuşların bir iletişim aracı olduğu bilinen bir gerçektir. Ordunun içerisinde fiziksel anlamda kuşlardan yardım alınmış olmasının önünde de hiçbir engel yoktur.

2. İşte bu üç başlıkta ele aldığımız cinler, insanlar ve kuşlar ordunun üç boyutunu oluşturmaktadır. Belki de anlatılmak istenen husus şudur: Hz. Süleyman iktidarında çok üstün bir güce sahipti. Ulaşmak istediği her şeye ulaşabilen ve sahip olduğu gücü bütün alanlara yansıtabilen mutlak bir iktidarın sahibi olan Hz. Süleyman, aynı zamanda peygamber de olduğu için ilâhî yardımın onunla olduğu da bu şekilde ortaya konulmuş olabilir. Göklerin ve yeryüzünün bütün orduları Yüce Allah’a ait olduğu için O’nun görevlendirdiği Hz. Süleyman’ın da aynı değerleri temsil ettiği ve ilâhî iradenin onu desteklediği bu şekilde ortaya konulmuş olabilir.

İnsanlar Yüce Allah’tan yana olurlarsa Yüce Allah onları sahipsiz ve desteksiz bırakmaz. “Siz Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınızı sabit kılar”(21) âyeti ve benzer âyetlerde vurgulanan husus da budur.(22) Hz. Süleyman’ın iktidarında ilâhî yardımın onun yanında bulunduğu işte bu sembolik ordu grupları üzerinden bütün muhataplara iletilmekte, kendilerine moral verilmesi amaçlanmaktadır.

ıı. Karınca Vâdisi’ndeki İlginç Konuşma

حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَوْا عَلٰى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَآ اَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمٰنُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Sonunda Karınca Vadisi’ne geldikleri zaman bir karınca ‘Ey karıncalar! Meskenlerinize (yuvalarınıza) girin! Süleyman ve ordusu, farkına varmadan sakın sizi ezmesin!’ demişti.”

Âyetteki حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَوْا hattâ izâ etevv fiili “geldikleri zaman”; عَلٰى وَادِ النَّمْلِ ‘alâ vâdi’n-nemli tamlaması “Karınca Vâdisi’ne”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; نَمْلَةٌ nemletün kelimesi “dişi karınca”; يَآ اَيُّهَا النَّمْلُ yâ eyyuhe’n-nemlü hitabı “ey karıncalar, ey karınca topluluğu”; ادْخُلُوا üdhulû isteği “giriniz”; مَسَاكِنَكُمْ mesâkineküm kelimesi “sizin yuvalarınıza, meskenlerinize”; لَا يَحْطِمَنَّكُمْ lâ yahtımenneküm uyarısı “sakın sizi ezmesin”; سُلَيْمٰنُ süleymânu kelimesi “Süleyman”; وَجُنُودُهُ ve cünûdühû ifadesi “ve onun askerleri”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘ûrûne fiili ise “farkına varmazlar(ken), bilemeden” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın Karınca Vâdisi’ne geldiğinde yaşadığı sıra dışı bir olay gündeme getirilmektedir.

1. حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَوْا عَلٰى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ “Sonunda Karınca Vâdisi’ne geldikleri zaman, bir karınca şöyle demişti.” Yüce Allah, Hz. Süleyman ve “cinler”, “insanlar” ile “kuşlar”dan oluşan ordusu Karınca Vâdisi’ne geldiğinde oradaki bir konuşmayı gündeme getirmektedir. Bu vadînin Şam’da olduğu ifade edilmekte, adının da içinde çok fazla karınca bulunması nedeniyle bu şekilde belirlendiği beyan edilmektedir.(23)

Sûreye de adını veren bu vâdi ve sakinleri hakkında iki temel yaklaşımı akratmakla yetineceğiz:

a) Bu vâdideki نَمْلَة nemleh, yani dişi karınca diğer karınca topluluğuna lisân-ı hâliyle seslenmiş ve yuvalarına girmelerini onlardan istemiştir. Bunun nasıl bir konuşma olduğu bizce meçhuldur; fakat günümüzdeki ilmî araştırmalar diğer canlılar arasında da olduğu gibi özellikle karıncalar arasında muhteşem bir iletişimin olduğunu bize göstermektedir.

Belgesellerde ortaya konulduğu üzere, karıncaların dünyası insanı hayretler içerisine bırakacak bir mahiyet arz etmekte, dolayısıyla buradaki konuşmanın onların dünyasında yadırganmaması gerektiğini göstermektedir.

Âyetteki نَمْلَة nemleh kelimesi konuşan karıncanın dişi olduğunu göstermiş olabilir ki buradaki قَالَتْ kâlet fiilinin müennes/dişil getirilmesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir. Bu yaklaşım Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a kuşların dilinin öğretilmesi gerçeğiyle de uyumludur. Ayrıca eğer maksat karıncalarla ilgili ise, insanların diğer canlılara karşı sorumlu oldukları gerçeğine de burada işaret ediliyor olabilir.

b) Eğer “karıncaların konuşmalarının örnek alınması anlamında insanlar için bir fayda yoktur” denirse, bu durumda vâdiyi, konuşanları ve muhatapları insanlar için birer sembol olarak da düşünebiliriz. Bu vâdiyi bir medeniyetin veya belli özelliklere sahip bir insan grubunun tanıtım ifadesi olarak kabul edersek, konuşan karıncayı da kraliçe olarak yorumlayabiliriz. Kadınların yönetici olduğu bir milletten söz edildiğinde onların yönetimindeki insanlara baştaki idarecinin seslenmesi gayet doğaldır ve o isimle anılan milleti oluşturan her bir ferde “karınca” adı verilebilir.

Toplum bir sembolle anılıyorsa onun fertleri de aynı sembolle anılabilir. Dolayısıyla burada konuşan dişi yönetici kişi muhataplarına seslenmekte ve kendilerine göre çok daha güçlü olan Hz. Süleyman’ın ordusunun onlara zarar vermemesi uyarısında bulunmuş olabilir ki devam eden bölümde kendisinden söz edilen Seba Melikesi bunun bir örneğidir.

2. يَآ اَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمٰنُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Sonunda Karınca Vadisi’ne geldikleri zaman bir karınca ‘Ey karıncalar! Meskenlerinize (yuvalarınıza) girin! Süleyman ve ordusu, farkına varmadan sakın sizi ezmesin!’ demişti.” Dişi karınca diğerlerini yuvalarına girmeleri, aksi takdirde ezilebilecekleri uyarısında bulunmaktadır. Bu söylem hayvanların kendi aralarındaki iletişimin bir örneği olarak görülmelidir.

Karıncalar küçük varlıklar oldukları için, insanlar yürürken onları fark edemeyebilir; dolayısıyla ölebilirler. Bu nedenle, insanların davranışlarına göre hayvanların da kendi lisân-i halleriyle haberleştikleri bize bildirilmektedir diyebiliriz.

Biz onların dilini anlamıyoruz diye onların kendi aralarında konuşup anlaşmadıkları gibi bir kanaat doğru değildir. İşte Yüce Allah onların iletişimleri bağlamında bir örneği bize öğretmektedir. Genelde kabul edilen görüşe göre Hz. Âdem’in oğlu Kâbil nasıl ki cenazeyi defnetmeyi bir kargadan öğrenmişse, Hz. Süleyman da karıncadan bir şeyler öğrenmiş olabilir. Demek ki insan peygamber bile olsa en küçük zerrelerden veya canlılardan bile bir şeyler öğrenmeye muhtaçtır, vesselâm.

İkinci ihtimal doğrultusunda düşündüğümüzde ise verilmek istenen mesaj zaten açıktır. Yönetici kişi tebasına uyarıda bulunarak güçlü bir ordunun onları karınca gibi ezebileceğini, üstelik bunu bilinçli olarak da yapmayabileceğini kendilerine uyarıyor olabilir.

Âyetteki ادْخُلُوا udhulû emri ve يَحْطِمَنَّكُمْ yahtımenneküm ifadesindeki küm zamiri müzekker/eril getirilmiştir. مَسَاكِن mesâkin kelimesi de mesken kelimesinin çoğuludur ve insanların oturduğu “evler” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, konuşanı da muhatapları da insanlar olarak düşünüp yorumlayabiliriz. Bu ifade ile bir tehlike karşısında insanların önlem alması gerektiği kendilerine öğretiliyor demektir. Önlem almayanların uğrayacağı zarardan, başkalarını sorumlu tutmaması gerektiği de bu vesileyle ifade edilmiş olmaktadır.

ııı. Hz. Süleyman’ın Gülümsemesi ve Duası

فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ وَاَدْخِلْن۪ي بِرَحْمَتِكَ ف۪ي عِبَادِكَ الصَّالِح۪ينَ “(Süleyman, karıncanın) sözünden dolayı neşeyle tebessüm etmiş ve şöyle demişti: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmamda beni başarılı kıl! Beni merhametinle iyi kullarının arasına kat!”

Âyettekiفَتَبَسَّمَ fe tebesseme fiili “tebessüm etmişti”; ضَاحِكًا dâhıken sözcüğü “gülerek, neşeyle”;مِنْ قَوْلِهَا min kavlihâ ifadesi “onun (dişi karıncanın) sözünden dolayı, sözü nedeniyle”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;اَوْزِعْن۪ي evzi‘nî duası “beni muvaffak kıl, başarılı eyle”; اَنْ اَشْكُرَ en eşkure fiili “şükretmemle ilgili”; نِعْمَتَكَ ni‘meteke tamlaması “senin nimet(ler)ine”; الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ elletî en‘amte fiili “nimet verdiğin (şeylere)”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; وَعَلٰى وَالِدَيَّ ve ‘alâ vâlideyye ifadesi “ve benim ana-babama”; وَاَنْ اَعْمَلَ ve en a‘mele fiili “ve amel işlemem konusunda”; صَالِحًا sâlıhan sözcüğü “salih, yararlı, iyi işler”; تَرْضٰيهُ terdâhu fiili “ondan râzı olacağın”; وَاَدْخِلْن۪ي ve edhılnî duası “ve beni (arasına) kat”; بِرَحْمَتِكَ birahmetike tamlaması “senin rahmetinle”; ف۪ي عِبَادِكَ fî ‘ıbâdike ifadesi “senin (şu) kullarının arasına”; الصَّالِح۪ين es-sâlihîne kelimesi ise “sâlih olanların (arasına)” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın dişi karıncanın uyarısına güldüğü ve çeşitli nimetlerle buluşturulduğu için Yüce Allah’a dua ve şükrettiği gündeme getirilmektedir.

1. فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا “(Süleyman, karıncanın) sözünden dolayı neşeyle tebessüm etmişti.” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın dişi karıncanın sözü nedeniyle gülerek tebessüm ettiğini ve bunun sonucunda dua ettiğini bildirmektedir. Hz. Süleyman’ın gülme nedeni şöyle izah edilebilir:

a) Karıncanın bir önceki âyette ele aldığımız uyarısı, Hz. Süleyman’ın ve ordusunun merhametini, ordusunun duyarlılığını göstermektedir. “Bilmeden sizi ezmesinler” ifadesi bu duyarlılığın göstergesidir.(24) İşte dişi karıncanın bu sözü nedeniyle Hz. Süleyman neşeyle tebessüm etmiş olabilir.

b) Yüce Allah, karıncanın sözünü duyma ve onu anlama gibi bir nimeti Hz. Süleyman’a verip başkalarına vermediği için, neşeyle tebessüm etmiş olabilir. Bu bir sevinç ve ayrıcalık göstergesidir; hiçbir şekilde alaycılık veya hafife alma değildir.(25)

c) Hz. Süleyman’ın gülme nedeni, kraliçe karıncanın yönetici olması da olabilir. Kıssanın gerçekleştği dönemler düşünüldüğünde bunun yadırganacak bir ihtimal olmadığı görülecektir. Bu durumda gülmeyi bir hayret ifadesi olarak anlayabiliriz.(26) Zaten kıssanın devam eden kısımdaki Seba Melikesi Belkıs bölümü bunun bir destekçisi olarak düşünülebilir.(27)

d) Bütün bu ihtimallere ilave olarak, konuşan varlığı eğer karınca olarak düşünürsek, bir hayvanın konuşmasına Hz. Süleyman’ın şaşırması ve bu nedenle şaşkınlık içerisinde gülümsemiş olması da elbette akla gelen ihtimaller arasında yer almaktadır.

e) Konuşan varlık eğer “karınca” sembolünde bir insan ise, bu durumda Hz. Süleyman’ın gülümseme nedeni, bu uyarıdan duyduğu memnuniyet olabilir. Gerçeği Allah bilir.

2. وَقَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ وَاَدْخِلْن۪ي بِرَحْمَتِكَ ف۪ي عِبَادِكَ الصَّالِح۪ينَ “Şöyle demişti: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmamda beni başarılı kıl! Beni merhametinle iyi kullarının arasına kat!” Bu duanın benzeri Ahkâf 46/15’te hayırlı bir evladın duası olarak yer almaktadır. Hz. Süleyman Yüce Allah’a yönelik duasında üç husus üzerinde durmakta ve Rabbinden üç şey istemektedir.

a) رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ “Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde beni başarılı kıl!” Hz. Süleyman’ın duasının başında yer alan اَوْزِعْ evzı‘ kelimesi “muvaffak kılmak”, “içini aydınlatmak”, “gönle ilham etmek”, “ihsan etmek”, “bir şeyi gönül çoşkusu içerinde hakkıyla yapabilmek” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimeye aynı zamanda “Allah’a şükrün dışında başka bir şeyle meşgul olmamaları için organları korumak” manası da verilmektedir.(28)

Hz. Süleyman Yüce Allah’tan istekte bulunurken öncelikle kendisine böyle bir gönül vermesini niyaz etmektedir. Bu gönül ile yapacağı işlerin başında Yüce Allah’ın kendisine ve ana-babasına ihsan ettiği sayısız nimetlere şükretmeyi zikretmektedir. Hz. Süleyman’a ve özellikle babası Hz. Dâvûd’a verilen nimetler hakkında Neml sûresinin 15-16. âyetlerinde yeterli açıklamaları yapmıştık. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu nimetlerin hangileri olduğuyla ilgili herhangi bir özel bilgi olmadığı için, söz konusu nimetler hakkında detaya girmeye gerek görmemekteyiz.

Burada dikkat çeken en önemli noktalardan birisi, Hz. Süleyman’ın, ana-babasına verilen nimetleri tıpkı kendisine verilmiş gibi görmesi ve onlar için de Yüce Allah’a şükretmesidir.

Ayrıca burada bir dua ahlâkı da öğretilmektedir. Buna göre, kişi önce kendisine, ardından ana-babasına ve başkalarına da dua etmeli, böyle bir duyarlılık göstermelidir. Peygamberlerin kıssalarında yer alan dua cümlelerinde bu hassasiyetin gözetildiği de unutulmamalıdır.(29)

Âyette zikredilen نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ “Bana ve ana-babama verdiğin nimetine” beyanı gereği, nimeti Yüce Allah’a nispet etmek ve O’nu Allah’ın verdiğini itiraf etmek de ayrıca bir duyarlılıktır. Nimeti kendine ait görmek, Kârûn(30) ve nankör insanlar gibi onu kendinden bilmek(31) Yüce Allah’ı hesaba katmamak anlamında büyük bir kabahattir. Malın, servetin ve nimetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek nasıl ki en büyük israf ise nimeti kendinden bilmek de bir çeşit israftır. İşte Hz. Süleyman duasında konunun bu boyutuna da dikkat çekmiş olmaktadır.

b) وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ “Razı olacağın iyi işler yapmama (muvaffak kıl)!” Hz. Süleyman Yüce Allah’a yönelik dua ve niyazında ikinci sırada Rabbimizin razı olacağı iyi işleri yapmaya kendisini muvaffak kılmasını zikretmektedir. Bu ifadede hangi davranışların salih amel olduğuna açıklık getirilmekte, Allah’ın rızasına uygunluk üzerinde durulmaktadır.

İmanlı olarak ve Allah rızasına dayalı her güzel davranış salih amel adını alır; yoksa kişinin kendi değerlendirmesine göre güzel gördüğü davranışlara salih amel denemez. Yüce Allah’ın razı olmadığı davranışlara salih amel adı verilemez. Hz. Süleyman’ın duasında dikkat çektiği hususlardan birisi de budur.

c) وَاَدْخِلْن۪ي بِرَحْمَتِكَ ف۪ي عِبَادِكَ الصَّالِح۪ينَ “Beni merhametinle sâlih kullarının arasına kat!” Duanın üçüncü cümlesi ise âhirete yönelik isteğini ortaya koymaktadır. Hz. Süleyman, kişinin sadece kendi çabalarıyla cenneti hak edemeyeceğini, her halü kârda Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin şart olduğunu öğretmektedir. İnsanların mahşerde salihlerden olabilmesi ve salihler arasına katılabilmesi için kendilerinin dünyada salih ameller üretmesi şarttır.

İşte Hz. Süleyman yaptığı duada tıpkı Hz. İbrahim ve Hz. Yûsuf gibi(32) Rabbine yönelik niyazında mahşer şartlarında salihlerin ödül yeri olan cennete gidebilmek için Yüce Allah’a dua ve niyazda bulunmaktadır. Rabbim bizi de bu salihler arasına ilhak eylesin.

Hz. Süleyman’ın bu duasından şöyle sonuçlar çıkarmak mümkündür:

ı. Nimetlerin kaynağında Yüce Allah’ı görmeli ve nimetleri O’na nispet etmeliyiz.

ıı. Rabbimizin bize ve mümin ana-babamız başta olmak üzere diğer insanlara verdiği sayısız nimetler için şükretmek, o nimetlerin veriliş gayesine uygun fedakârlıklar üretmek mecburiyetindeyiz.

ııı. Bunları yaparken adına salih amel denen davranışları Yüce Allah’ın rızasına uygun davranışlar olarak belirlemek durumundayız.

ıv. Nihayet cennete gidebilmek için Yüce Allah’ın rahmeti ve merhameti şarttır; çünkü kişi sadece kendi çabasıyla cenneti hak etmiş olamaz; mutlaka eksiklikleri ve kabahatleri bulunmaktadır. Yüce Allah’ın yardımıyla mahşerde salihlerden sayılmak için dua ve diyazda bulunmak esastır.

c) Hz. Süleyman ve Ulak Hüdhüd

Yüce Allah, sûrenin 20-28. âyetlerinde Hz. Süleyman’ın ulak Hüdhüd’le ilgili tehdit ifadelerini ve cezadan kurtulması için ileri sürdüğü şartını şu şekilde dile getirmektedir: “Niye Hüdhüd’ü göremiyorum? Yoksa kayıplardan mı oldu? Muhakkak ki ya onu şiddetli bir şekilde cezalandıracağım veya onu keseceğim ya da bana (mazeretini gösteren) apaçık bir delil getirecek!”

Ardından, Hüdhüd’ün kısa bir süre sonra dönüp geldiği ve Seba melikesi Belkıs’tan çok önemli bir haber getirdiğini, onun büyük bir saltanatının olduğunu, kendisinin ve kavminin Güneş’e taptıklarını, şeytanın onlara davranışlarını süslü gösterdiğini, böylece hidayet üzere olmadıklarını söylediği bildirilmektedir.

Daha sonra, “(Oysa) göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkaran, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilen, (asıl en) büyük Arş’ın (tahtın) sahibi, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah’a secde etmeleri gerekmez mi?” sözlerine yer verilmektedir.

Bunun peşinden, Hz. Süleyman’ın Hüdhüd’ün verdiği bilgilerin doğru olup olmadığını denemek üzere “Şu mektubumu götür ve kendilerine ver; sonra (biraz geri) çekil de ne sonuca varacaklarına bak!” diyerek onu bir mektupla Belkıs’a gönderdiği ifade edilmektedir.

ı. Kuşları Teftişi ve Hüdhüd’e Tehdidi

وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَآ اَرَى الْهُدْهُدَ اَمْ كَانَ مِنَ الْغَآئِب۪ينَ لَاُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَد۪يدًا اَوْ لَا۬اَذْبَحَنَّهُٓ اَوْ لَيَاْتِيَنّ۪ي بِسُلْطَانٍ مُبينٍ۪ “(Süleyman) kuşları denetlemiş ve ‘Neden Hüdhüd’ü göremiyorum? Yoksa kayıplardan mı oldu? Şüphesiz ki ya onu şiddetli bir şekilde cezalandıracağım veya onu keseceğim ya da bana apaçık bir delil (mazeret) getirecek!’ demişti.”

Buradaki وَتَفَقَّدَ ve tefakkade fiili “ve denetlemişti”; الطَّيْرَ et-tayra sözcüğü “kuşları”; فَقَالَ fe kâle fiili “ve demişti ki”; مَا لِيَ mâ liye sorusu “bana ne oluyor da, neden ben”; لَآ اَرَى lâ erâ fiili “göremiyorum”;الْهُدْهُدَ el-hüdhüde kelimesi “Hüdhüd’ü”; اَمْ كَانَ em kâne ifadesi “yoksa (şöyle) mi oldu”; مِنَ الْغَآئِب۪ينَ mine’l-ğâibîne ifadesi “kayıplardan”; لَاُعَذِّبَنَّهُ َ leü‘azzebenneh fiili “onu mutlak surette cazalandıracağım”; عَذَابًا ‘azâben kelimesi “(şöyle) bir azapla”; شَد۪يدًا şedîden sözcüğü “çok şiddetli”; اَوْ لَا۬اَذْبَحَنَّهُٓ ev leezbehannehû fiili “veya mutlak surette onu boğazlayacağım”; اَوْ لَيَاْتِيَنّ۪ي ev leye’tiyennî fiili “veya elbette bana getirecek, bana gelecek”; بِسُلْطَانٍ مُبينٍ۪ bisultânin mübînin tamlaması ise “apaçık bir delil, apaçık bir delille” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın kuşları denetlemesi ve orada bulunmayan Hüdhüd’le ilgili bir diyalog gündeme getirilmektedir.

1. وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَآ اَرَى الْهُدْهُدَ اَمْ كَانَ مِنَ الْغَآئِب۪ينَ “(Süleyman) kuşları denetlemiş ve ‘Neden Hüdhüd’ü göremiyorum? Yoksa kayıplardan mı oldu?’ demişti.” Hz. Süleyman devletine olan hâkimiyetini göstermekte, sahip olduğu iktidar sorumluluğu gereğince her şeyle ilgilenmekte, gördüğü eksikliklerin sebebini sormaktaydı. Buradaki مَا لِيَ mâ liye ifadesi Yâsîn 36/22 ve Mü’min 40/41’de de geçmekte ve “ben neden…”, “hem ben ne diye …” demektir.

Hz. Süleyman’ın kuşları teftişinde göremediği Hüdhüd, “çavuşkuşu” veya “ibibik”(33) denen bir kuşun özel adı olabileceği gibi, cin, tayr, neml vs. diğer kullanımlarda olduğu üzere bir insanı simgeleyen sembol bir isim de olabilir. Kıssanın devam eden bölümüne bakıldığında bunun sembol bir isim olma ihtimali diğerine göre daha anlaşılabilirdir. Ancak bu kuşun haber getirip götürmede kullanılan bir kuş olma ihtimali de elbette vardır.

Nitekim sûrenin devam eden âyetlerinde özellikle Neml 27/28. âyette dile getirilen “mektup götürme” işlemi bunu destekler mahiyette görülebilir. Ancak Hüdhüd’e orada verildiği ifade edilen görevlere bakıldığında bu defa da maksadın bir kuştan çok fazla olduğu anlaşılmaktadır. Dahası, suçlanması ve cezalandırılması vs. hususlar da bu noktada hatırlanmalıdır.

Elmalılı, الطَّيْر et-tayr kelimesini “kuşlar” veya “uçar kuvvetler” şeklinde yorumlamış ve Hz. Süleyman’ın onları teftiş ettiğini bildirerek, devletin en küçük birimine varıncaya kadar bütün kuvvetlerini ve işlerini kontrol ettiğini, onlarla ilgili incelemelerde bulunduğunu, bunun devlet başkanının görevi olduğunu ifade etmiştir.(34)

2. لَاُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَد۪يدًا اَوْ لَا۬اَذْبَحَنَّهُٓ اَوْ لَيَاْتِيَنّ۪ي بِسُلْطَانٍ مُبينٍ۪ “(Süleyman şöyle devam etmişti:) Şüphesiz ki ya onu şiddetli bir şekilde cezalandıracağım veya onu keseceğim ya da bana apaçık bir delil (mazeret) getirecek!” Âyette geçen üç fiilin de başlarında te’kid edatı olan lâm/le ve sonlarında “şeddeli nûn” harfinin getirilme sebebi Hz. Süleyman’ın bu sözündeki kararlılığının gösterilmesidir.

Hz. Süleyman bu âyette, teftiş esnasında göremediği Hüdhüd’le ilgili olarak üç seçenekten oluşan bir söz söylemektedir. Buna göre, eğer teftişte bulunmaması konusunda geçerli bir sebebi yoksa ya “şiddetli bir şekilde cezalandırılacak” veya “kesilip kafası kopartılacak” ya da “orada bulunmamasına dair apaçık bir delil, gerekçe, mazeret getirecek”.

Bu cezalar arasında yer alan “kesmek” ifadesi, Hüdhüd’ün kuş olma ihtimalini desteklemektedir; çünkü bir peygamberin, suçu ne olursa olsun bir insanı kesmekle tehdit etmesi söz konusu olamaz. Ancak suç devlete ihanet ve çok çok büyük bir mahiyetteyse idam cezasından söz edildiği yorumu yapılabilir.

Şiddetli bir şekilde cezalandırılma ifadesinden anlaşılıyor ki Hz. Süleyman Hüdhüd’den çok önemli bir haber bekliyordu. Artık o haberin gelmemesi onu çok sinirlendirmiş ve bu tehditkar ifadeleri kullanmış olmalıdır. Kuşa verileceği beyan edilen ceza aslında haberin kaynağını da ilgilendirmektedir. Çünkü haber getiren ulaklara yönelik tehditler haberin beklendiği kaynağa yönelik anlaşılmalıdır. Devam eden âyetlerde dile getirildiği üzere, Hüdhüd’ün getirdiği haberlere bakıldığında meselenin beklenen bir haberle ilgili olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Tevbe 9/47’deki le evda‘û fiilinde olduğu gibi buradaki لَا۬اَذْبَحَنَّهُٓ leezbehannehû ifadesinin başında lâ şeklinde yazılan edat da te’kid (manayı pekiştirme) edatıdır ve le şeklinde okunmaktadır. Bu durumda lâm harfinden sonraki elif harfinin zâid olduğu kabul edilmiş olmaktadır.

ıı. Hüdhüd’ün Getirdiği Haber

فَمَكَثَ غَيْرَ بَع۪يدٍ فَقَالَ اَحَطْتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِه۪ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَاٍ بِنَبَاٍ يَق۪ينٍ “Çok geçmeden (Hüdhüd) gelmiş ve şöyle demişti: Ben senin bilmediğin bir şeyi öğrendim ve Sebe’den sana kesin bir haber getirdim.”

Âyetteki فَمَكَثَ fe mekese fiili “az kalmıştı, dönüp gelmişti”; غَيْرَ بَع۪يدٍ ğayra ba‘îdin ifadesi “çok geçmeden”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اَحَطْتُ ehattü fiili “kuşattım, bildim”;بِمَا لَمْ تُحِطْ bimâ lem tuhıt ifadesi “sizin kuşatmadığınız, bilmediğiniz şeyleri”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisini”;وَجِئْتُكَ ve ci’tüke fiili “ve sana getirdim, ve sana geldim”; مِنْ سَبَاٍ min sebein kelimesi “Seba’dan, Seba ülkesinden”; بِنَبَاٍ يَق۪ينٍ binebein yakînin tamlaması ise “doğru, gerçek haber (getirdim), böyle bir haberle (sana geldim)” demektir.

Burada Hüdhüd’ün az bir süre sonra gelmesi ve beraberinde sahip olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Süleyman’ın kuşları teftişinde Hüdhüd’ü görememesinin ardından fazla bir zaman geçmeden Hüdhüd gelmiş ve ona bilmediği bir konuda Yemen’de ve asıl adı Me’reb olan Sebe’de(35) yaşayanlarla ilgili güvenilir bilgiler getirdiğini beyan etmiştir.

a) Âyette geçen سَبَاٍ sebe’ kelimesi, bir kavmin adıdır ve bunlar Sebe’ b. Yeşcub b. Ya‘rub b. Kahtân adıyla bilinen bir kavimdir. Sebe’ sûresinin 15-21. âyetlerinde de kıssalarının bir bölümü anlatılan bu kavim, önceleri Güneş’e tapan, başlarında Belkıs diye bilinen bir bayan hükümdar bulunan, sonrasında Hz. Süleyman’ın emrine giren, durdukları yer Güneybatı Arabistan’da Yemen’de Me’rib adındaki şehir olan bir kavim idi.

En parlak dönemlerinde (M.Ö. iki bin yıllarında) yalnızca Yemen’i değil, Hadramevt’in geniş bir bölümünü, Mahrah topraklarını ve şimdiki Habeşistan’ın büyük bölümünü de içine alıyordu. Sebe’liler başkent Ma’rib’in çevresinde yüzlerce yıllık bir zaman kesiti içinde günümüze kadar ayakta kalabilmiş muhteşem kalıntılarıyla tarihte büyük bir ün yapmış olan olağanüstü barajlar, bentler ve su yolları şebekeleri inşa etmişlerdi.

Sebe’ ülkesi bütün Arap Yarımadası’nda dillere destan olan muazzam gelişmesini bu büyük barajlara borçluydu. Ülkenin zenginleşmesi, halkının ticari faaaliyetlere yoğun ilgisinden ve Ma‘rib’den Kuzeyde Mekke, Medine ve Suriye’ye, Doğuda Arap Denizi kıyılarındaki Zufar’a doğru ilerleyen ve böylece Hististan ve Çine’e bağlanan deniz yolları ile birleşen “baharat yol”nu kontrol etmelerinden ileri geliyordu. Bu sûrede değinilen konu Sebe’ 34/15-21’de sözü edilenden daha önceki bir zamana tekabul eder.(36)

Kur’ân’da Sebe’lilerle ilgili olarak Neml sûresinin yorumunu yaptığımız âyetlerinden ayrı olarak, bir de adını bu kavimden alan Seb’e sûresinin 15-21. âyetlerinde daha farklı bazı bilgiler şu şekilde geçmektedir:

“Andolsun, Sebe’ kavmi için oturduğu yerlerde büyük bir ibret vardır. Biri sağda, diğeri solda iki bahçeleri vardı. (Onlara:) ‘Rabbinizin rızkından yeyin ve O’na şükredin. İşte güzel bir memleket ve çok bağışlayan bir Rab!’ (denmişti)’. Ama onlar yüz çevirmişlerdi. Bu yüzden üzerlerine Arim selini göndermiştik. Onların iki bahçesini, buruk yemişli, acı ılgınlı ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki (harap) bahçeye çevirmiştik. Nankörlük ettikleri için onları böyle cezalandırmıştık. Biz nankörden başkasını cezalandırır mıyız! Onların yurdu ile, içlerini bereketlendirdiğimiz memleketler arasında, kolayca görünen nice kasabalar var etmiştik ve bunlar arasında yürümeyi konaklara ayırmıştık. ‘Oralarda geceleri, gündüzleri korkusuzca gezin dolaşın’ demiştik. Bunun üzerine: ‘Ey Rabbimiz! Aralarında yolculuk yaptığımız şehirlerin arasını uzaklaştır’ demişler ve kendilerine yazık etmişlerdi. Biz de onları, ibret kıssaları haline getirmiştik ve onları büsbütün parçalamıştık. Şüphesiz bunda, çok sabreden ve çok şükreden herkes için ibretler vardır. Andolsun İblis, onlar hakkındaki tahminini doğruya çıkarmıştı. İnanan bir zümrenin dışında hepsi ona (İblis’e) uymuştu. Halbuki şeytanın onlar üzerinde hiçbir nüfuzu yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan ayırdedip bilelim diye (ona bu fırsatı vermiştik). Rabbin gerçekten her şeyi koruyandır.”

2. Âyetteki نَبَاٍ يَق۪ينٍ nebein yakînin tamlaması “güvenilir, çok doğru, sağlam, kesin haber(ler)” demektir. Demek ki Hz. Süleyman, yönettiği devletin dış politikası ve dış ilişkileri bağlamında Sebe’lilerle ilgili sağlam bir bilgi peşindeydi ve Hüdhüd bu şehir veya ülkeyle ilgili bilmediklerini kendisine getirmişti.

Ayrıca Hz. Süleyman’ın bu tür dış ilişkilerde doğru, güvenilir ve sağlam bilgilerle hareket ettiği ve bu noktada da örnek alınması gerektiği anlaşılmaktadır. Âyette جِئْتُ ci’tü fiilinin bâ/bi harfiyle kullanılması, “haberin getirilmesi” manasını verir. Buradan hareketle, Hüdhüd’ün haber getiren bir kuş veya ulak olduğu sonucunu elde edebiliriz.

Burada Hüdhüd’ü eğer bilinen anlamda bir kuş olarak kabul edersek o zaman Zemahşerî’nin dediği şu gerçeği görmüş oluruz: Yüce Allah’ın yarattığı en basit derecedeki varlıklar arasında Hz. Süleyman’ın bilemediğini bilen varlıklar bulunduğu hususunda bir tenbih ve uyarı vardır. Bu nedenle, Hüdhüd’ün bu sözünde âlimler için en büyük fitnelerden biri olan “kendini beğenme”yi terketme hususunda ince bir uyarının bulunduğu anlaşılmış olur.(37)

ııı. Melike Belkıs ve Putperest Sebe’ Halkı

اِنّ۪ي وَجَدْتُ امْرَاَةً تَمْلِكُهُمْ وَاُو۫تِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظ۪يمٌ وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ “Kendisine her şeyden (bolca) verilmiş ve büyük de bir tahtı olan bir hanımı (Belkıs’ı) onları yönetir buldum. Onu ve kavmini, Allah’ın peşi sıra Güneş için secde eder buldum. Şeytan, yaptıkları işleri kendilerine süslü göstermiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. Onlar doğru yolu bulamıyorlar.”

Buradaki اِنّ۪ي ifadesi “muhakkak ki ben”; وَجَدْتُ vecettü fiili “buldum”; امْرَاَةً imraeten kelimesi “(şöyle) bir kadın”; تَمْلِكُهُمْ temlikühum fiili “onlara sahip, onları yönetmektedir”;وَاُو۫تِيَتْ ve ûtiyet edilgen fiili “ve (ona) verilmiştir”;مِنْ كُلِّ شَيْءٍ min külli şey’in tamlaması “her şeyden”; وَلَهَا ve lehâ ifadesi “ve onun için vardır”; عَرْشٌ عَظ۪يمٌ ‘arşun ‘azîmun tamlaması “büyük bir taht”; وَجَدْتُهَا vecedtühâ fiili “ve onu buldum”; وَقَوْمَهَا ve kavmehâ ifadesi “ve onun kavmini de”; يَسْجُدُونَ yescüdûne fiili “secde etmektedirler”;لِلشَّمْسِ li’ş-şemsi sözcüğü “Güneş’e, Güneş için”;مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillahi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; وَزَيَّنَ ve zeyyene fiili “ve süslemiştir”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehüm tamlaması “onların kendi amellerini”;فَصَدَّهُمْ fe saddehum fiili “ve onları alıkoymuştu, engellemişti”;عَنِ السَّب۪يلِ ‘ani’s-sebîli kelimesi “(doru) yoldan”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَهْتَدُونَ lâ yehtedûne fiili ise “yolu bulamamaktadırlar, bulamazlar” demektir.

Burada ulak Hüdhüd’ün Sebe’lilerle ilgili verdiği tanıtıcı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنّ۪ي وَجَدْتُ امْرَاَةً تَمْلِكُهُمْ وَاُو۫تِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظ۪يمٌ “Kendisine her şeyden (bolca) verilmiş ve büyük de bir tahtı olan bir hanımı (Belkıs’ı) onları yönetir buldum.” Ulak Hüdhüd, Hz. Süleyman’a verdiği bilgi çerçevesinde bu bayanın ülkesini yönetmekte olduğunu, kendisine muhtemelen ülke yönetimiyle ilgili her bir imkânın verildiğini ve büyük ya da ihtişamlı bir de tahtının bulunduğunu beyan etmektedir.

a) Kur’ân’da adı zikredilmemiş de olsa, bu yönetici bayan, babası bütün Yemen toprağının meliki olan Şurâhîl’ın kızı Seba melikesi Belkıs olarak bilinmektedir.(38)

Zemahşerî’nin de tespit ettiği gibi, Hüdhüd, Neml sûresinin 16. âyetinde beyan edilen “Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a her bir şeyden verilmesi”ne karşılık, Belkıs’ın da benzer bir durumda olduğunu söyleyerek, sanki onları eşit görmüş gibi bir izlenim hissedilmektedir.

Ancak Hz. Süleyman “kuşların konuşmasını anlayabilmek” türünden kendilerine verilen nimetleri Yüce Allah’ın ihsan ettiği mucizevî şeyler gördüğünü, ayrıca nimetlerin “peygamberlik”, “hikmet” ve “dinle ilgili öğretiler” olduğunu ifade etmektedir.

Bunlara ilave olarak, nimetlerin “yöneticilik ve dünya işleriyle ilgili bilgileri” de içerdiği verilen bilgilerden anlaşılmaktadır. Oysa Belkıs’a bütün bunların içinden sadece “yöneticilik” kısmının verildiği aşikârdır. Dolayısıyla böyle bir karşılaştırma doğru ve isabetli olarak görülemez.(39)

b) Belkıs’a verilen “her şey” devlet yönetimiyle ilgilidir ve muhtemelen bütün Yemen bölgesinin meliki olan babasından kalma bilgi ve tecrübelerden oluşmaktadır. Hz. Dâvûd’a ve Hz. Süleyman’a verilenler ise ilâhî kaynaklıdır ve elbette insan kaynaklı bilgi ve tecrübelerden çok daha güvenilirdir.

c) Âlimlerimizin bir bölümü Belkıs’ın sahip olduğu “arş”ın büyüklüğünü daha çok maddi anlamda ele almış ve değerli süs eşyasıyla süslenmişliği üzerinde durmuşlardır.(40) Nitekim Neml sûresinin 38, 41 ve 42. âyetlerinde verilen bilgilere göre, sözü edilen “arş”ın maddî anlamda büyüklüğünün ve ihtişamının kast edildiği söylenebilir.

Bu yaklaşımın isabetli olduğunu kabul ederek “büyük arş”ı yönetimle ilgili verilen bilgilerle uyumlu “güçlü yönetim”(41) şeklinde yorumlamak da hatalı görülmemelidir. Zira bazı âlimlerimiz konuya bu şekilde yaklaşmış, arşın maddî yapısı değil, değeri ve kıymeti üzerinde durmuşlardır.(42)

Söz konusu tamlama Neml 27/26. âyette Yüce Allah için eliflâmlı olarak, burada ise eliflâmsız bir şekilde getirilmiş, dolayısıyla Belkıs’a nispet edilen “büyük arş”ın çok önemli bir özelliğinin bulunmadığı, dolayısıyla bunun başkaları için de mümkün olduğu ortaya konulmuştur, diyebiliriz.

Bu âyeti ve konuyu işlerken Sebe’lilerle ilgili bazı açıklamaları burada hatırlatmak istiyoruz.

Sebe’liler Kimdir?

Neml 27/22 ve Sebe’ 34/15’te geçen سَبَاٍ sebe’ kelimesi, bir kavmin adıdır ve bunlar Sebe’ b. Yeşcub (Yaşhab) b. Ya‘rub (Yağrub) b. Kahtân adıyla bilinen bir kavimdir.(43) Neml sûresinin 22-44. âyetlerinde kıssasının bir bölümü anlatılan bu kavim, önceleri güneşe tapan, başlarında Belkıs diye bilinen bir bayan hükümdar bulunan, sonrasında Hz. Süleyman’ın emrine giren, durdukları yer Güneybatı Arabistan’da Yemen’de Me’rib adındaki şehir olan bir kavim idi. En parlak dönemlerinde (M.Ö. iki bin yıllarında) yalnızca Yemen’i değil, Hadramevt’in geniş bir bölümünü, Mahrah topraklarını ve şimdiki Habeşistan’ın büyük bölümünü de içine alıyordu.

Sebe’liler başkent Ma’rib’in çevresinde yüzlerce yıllık bir zaman kesiti içinde günümüze kadar ayakta kalabilmiş muhteşem kalıntılarıyla tarihte büyük bir ün yapmış olan olağanüstü barajlar, bentler ve suyolları şebekeleri inşa etmişlerdi.

Sebe’ ülkesi bütün Arap Yarımadası’nda dillere destan olan muazzam gelişmesini bu büyük barajlara borçluydu. Ülkenin zenginleşmesi, halkının ticari faaaliyetlere yoğun ilgisinden ve Ma‘rib’den Kuzeyde Mekke, Medine ve Suriye’ye, Doğuda Arap Denizi kıyılarındaki Zufar’a doğru ilerleyen ve böylece Hindistan ve Çin’e bağlanan deniz yolları ile birleşen “baharat yol”nu kontrol etmelerinden ileri geliyordu. Bu sûrede değinilen konu Neml 27/22-44’te sözü edilenden daha sonraki bir zamana tekabul eder.(44)

Sebe’liler ve onların ülkesi hakkında şu bilgiler de konuyu tamamlar mahiyette görülebilir:

“Sebe (Eski Ahid’de Şiba), milattan önceki bin yılda Hadramevt, Yemen, Necran ve Habeşistan’ın bir bölümünü içine alan ve okyanusla Akdeniz arasındaki Baharat Yolu’nu elinde bulunduran gelişmiş bir su uygarlığı. Me’rib Barajı, kadim çağların en büyük yapay su göletiydi. İlk yıkılışı miladi 215 tarihinde Roma imparatoru Decius dönemine rastlar. Sebe halkını teşkil eden Kahtân kabileleri bu felaketin ardından dağılarak kuzeye göç ettiler.”(45)

2. وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ “Onu ve kavmini, Allah’ın peşi sıra Güneş için secde eder buldum. Şeytan, yaptıkları işleri kendilerine süslü göstermiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. Onlar doğru yolu bulamıyorlar.” Ulak Hüdhüd, Hz. Süleyman’a Sebe’liler hakkında bilgi vermeye devam ederek, öncelikle onların inanç yapısını gündeme getirmektedir.

Onun verdiği bilgiye göre Belkıs ve halkı Yüce Allah’ı bırakıp “Güneş”e secde etmektelerdi. Tipik bir müşrik algısına uygun olarak “Allah’a hiç inanmayanlar” değil de O’nun peşi sıra “Güneş” gibi başka varlıklara boyun eğdiklerini beyan etmektedir. Zira Neml sûresinin 30. âyetinde Hz. Süleyman’ın mektubunun başlangıcındaki Besmele, onların Rahmân Rahîm Yüce Allah’ı bildiklerinin bir delilidir.

Yüce Allah’a değil de başka varlıklara boyun eğenler için en belirleyici hususlardan birisi, yaptıklarını, yani Güneş’e secde etmelerini şeytanın kendilerine süslü göstermesidir. İnsan eğer Yüce Allah’a değil de başka varlıklara boyun eğerse, artık onun davranışlarında istikametten söz edilemez. Bu nedenle, Hüdhüd âyette bu kavmin sadece “bir davranışı”ndan değil, “pek çok davranışı”dan söz etmekte ve sapkınlığın boyutunun büyüklüğünü ortaya koymaktaydı.

Âyette geçen زَيَّنَ zeyyene fiili “süslü göstermek” manasına gelmektedir. Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak, dünyadaki davranışlarının kendilerine süslü gösterildiğini, bunun sonucunda da bocalayıp durduklarını beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(46) kötü arkadaşlar(47) ve Allah’a ortak tutulan putlar(48) olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı âyetlerde benzer şekilde kötü insanlara bazı olumsuzlukların “süslü gösterildiği” ifade edilmekte,(49) bir âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara süslü gösterildiği beyan edilmektedir.(50)

Davranışları süslü göstermesinin sonucunda şeytan insanları hak ve hakikat yolundan engellemiş olduğu için artık doğru yolu bulamamaktalardı. Âyette sözü edilen “şeytan”ı cinlerden olan diye algılayabileceğimiz gibi şeytanlaşmış insan tipi olarak da düşünebiliriz. Belli ki olumsuz yapıyı tercih edenler birbirlerini etkilemekte, yaptıkları yanlışları birbirlerine cazip göstermekte, hakikat yolunu engellemekte ve nihayet doğru yolu bulamayacak duruma getirmektelerdi.

Neml sûresinin dördüncü âyetinde de ele aldığımız üzere, insanlar kendileri bir şeylere karar verirler; sonra da Yüce Allah onların tercihlerini yaratır. İnsanların işlerini onlara süslü gösteren varlık bu âyette “şeytan” olarak belirlenmektedir; bu elbette doğrudur. Ancak şeytanın devreye girişi bir “sonuç”tur; “sebep” ise insanların kendi iradeleriyle farklı tercihlerde bulunmasıdır.

ıv. Secdenin Gerçek Adresi

اَلَّا يَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذ۪ي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “(Oysa) göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkaran, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilen, (asıl en) büyük tahtın sahibi, kendisinden başka ilah olmayan Allah için secde etmeleri gerekmez mi?”

Buradaki اَلَّا يَسْجُدُوا ellâ yescüdû fiili “secde etmeli değiller miydi, secde etmeleri gerekirdi”; لِلّٰهِ lillahi ifadesi “Allah için”;الَّذ۪ي يُخْرِجُ ellezî yuhricu fiili “çıkarmakta olan”; الْخَبْءَ el-hab’e kelimesi “gizlenen (şeyleri)”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti sözcüğü “göklerde”;وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerde”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve bilmektedir”;مَا تُخْفُونَ mâ tuhfûne ifadesi “gizlediğiniz şeyleri”;وَمَا تُعْلِنُونَ ve mâ tu‘linûne fiili “ve açıklamakta olduğunuz şeyleri de”; اَللّٰهُ illâhu kelimesi “Allah”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh olmayandır”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan, kendisinden başka”;رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ rabbu’l-‘arşi’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük tahtın Rabbi, sahibi olan” demektir.

Burada gerçek anlamda kime boyun eğmek gerektiği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّا يَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذ۪ي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “(Oysa) göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkaran, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilen Allah’a secde etmeleri gerekmez mi?” Bu âyeti iki cümle şeklinde ele alacağız.

a) اَلَّا يَسْجُدُوا لِلّٰهِ “Allah’a secde etmeleri gerekmez mi?” Bu ifadeyi farklı şekillerde anlamamız mümkündür:

ı. Bu âyeti önceki âyetin ve Hüdhüd’ün sözünün devamı olarak kabul edebiliriz; sözün başı olarak Hz. Süleyman’ın ve Yüce Allah’ın sözü olarak da anlayabiliriz. Buna göre âyetin başındaki ifade elâ edatı şeklinde “tenbih” anlamında şeddesiz okunabilir(51) ve önceki âyetle birlikte her iki âyetin anlamı şöyle olur:

“Onu ve kavmini, Allah’ın peşi sıra Güneş’e secde eder buldum. Şeytan, kendilerine yaptıklarını süslü göstermiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. Bu nedenle onlar da doğru yolu bulamıyorlar. (Oysa) göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkaran, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilen Allah’a secde etmeleri gerekmez mi?”

ıı. Diğer ihtimale göre ise âyetin başındaki edat ellâ şeklinde şeddelidir ve önceki âyetin sonundaki cümle ile bağlantılıdır. Buna göre söylenmek istenen şudur: “Şeytan onları göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkaran, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilen, (asıl en) büyük tahtın sahibi, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah’a secde etmemeleri için engellemektedir.”

Bu âyet hakkında daha başka anlam ve kıraat ihtimallerinden de söz edilmekte,(52) fakat temel olarak bu iki yaklaşımın ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bizim tercihimiz ise ilk sırada verdiğimiz yaklaşım doğrultusundadır.

b) الَّذ۪ي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “O (Allah), göklerde ve yerde gizleneni açığa çıkarmakta, gizlediğinizi ve açıkladığınızı bilmektedir.” Âyetin bu bölümünde Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir. İlki O’nun “göklerde ve yerdeki gizlilikleri açığa çıkarması”dır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْخَبْء el-hab’e kelimesi “gizli saklı” demektir ve hem Sebe’lilerin taptığı Güneş veya diğer göksel varlıkların kaybolup görünmesiyle, hem de tabiattaki yağmur, bitki, ağaçlar, hazineler, ölüler vs. varlıkların ortaya çıkartılmasıyla ilgilidir. Bu ifadenin “göklerin ve yeryüzünün sakinlerine ait sırların ortaya çıkartılması” manası da vardır.(53)

Âyetteki diğer sıfat ise insanların gizlemekte ve açığa vurmakta oldukları düşünce ve davranışları Yüce Allah’ın bilmesidir. Bu cümlede تُخْفُونَ tuhfûne ve تُعْلِنُونَ tu‘linûne fiillerinin muhatap kalıpta getirilmesi, hem mesajı evrensele taşımak içindir; hem de bir “iltifat sanatı” örneğidir. Âyetin bütünüyle mesajı, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını, O’nun gizli ve aşikar her bir şeyi bilip ortaya çıkardığını herkesin bilmesini sağlamaktır.

Burada Seba melikesinin ve halkının muhtemelen sahip olduğu bir inanç bozukluğuna cevap verilmekte, Yüce Allah’ın bazı şeyleri bilmediği veya O’na bazı şeylerin saklı olacağı türden anlayışları reddedilmektedir. Bu arada Güneş’e secde eden bu millete ve diğer insanlara da çok önemli bir ders verilerek, ma‘bûd olabilmek için her gizliliği ortaya çıkarmak ve gizli aşıkar her bir şeyi hakkıyla bilmek gerektiği beyan edilmektedir.

Güneş’in de başka herhangi bir varlığın da böyle bir sıfatı olmadığı için, onlar hiçbir şekilde secde edilmeye ve kulluk yapılmaya layık varlıklar olamazlar. Hz. İbrâhim’in beyan ettiği gibi, işitmeyen, görmeyen, fayda veya zarar veremeyen varlıklara elbette tapınılamaz, vesselâm.(54)

2.اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “(Asıl en) büyük Arş’ın (tahtın) sahibi, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah’a (secde etmeleri gerekir).” Burada önceki âyetin devamı olarak Yüce Allah tanıtılmakta, kendisinden başka hiçbir ilah olmadığı, asıl ve gerçek arşın sahibi olduğu beyan edilmektedir.

Bu tanıtıcı ifadeler hem ulak Hüdhüd’e, hem Hz. Süleyman’a hem de Yüce Allah’a ait olabilir. Her üç ihtimalde de sonuç aynı kapıya çıkmakta, önünde secdeye kapanılacak kudretin “gizlilikleri ortaya çıkartan”, “insanların gizledikleri ve açığa çıkardıklarını bilen”, “kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan” ve “gerçek arşın rabbi/sahibi olan” Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

a) اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah’a (secde etmeleri gerekir).” Yüce Allah varlığını, tekliğini, kuvvet ve kudretini kavratmayı istemekte, bu bağlamda merakları gidermek için zatına dair çeşitli özellikleri bizzat kendisi beyan etmektedir. Kur’ân’da bu anlamda çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-88, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah ki O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(55) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(56) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “(O, asıl en) büyük Arş’ın (tahtın) sahibidir.” Bu ifadenin benzerleri Tevbe 9/129, Enbiyâ’ 21/22, Mü’minûn 23/86, 116, Zuhruf 43/82’de de geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen el-‘arş/taht elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden münezzeh olduğu için “O’nun arşı” mutlak hükümranlık yetkisidir ve bilinen anlamdan ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Burada dile getirilen الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ el-‘arşu’l-‘azîm tamlaması, Neml 27/23. âyette Belkıs’a nispet edilen عَرْشٌ عَظ۪يمٌ ‘arş-ı ‘azîm “büyük arş”tan farklıdır. Orada genel anlamda ve muhtemelen maddî bir “taht”tan söz edilmişken, burada “mutlak hükümranlık makamı” anlamında özel bir kullanım tercih edilmektedir. الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ el-‘arşu’l-‘azîmu “Büyük Arş” tamlaması eliflâmlı olarak özel bir mahiyet arz etmekte, Belkıs’a nispet edilene göre asıl ve gerçek arşın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu, çünkü “büyük arş”ın Rabbinin/sahibinin sadece O olduğu vurgulanmaktadır.

ıv. Hüdhüd’ün Denenmesi ve Sebe’lilere Mektup

قَالَ سَنَنْظُرُ اَصَدَقْتَ اَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ اِذْهَبْ بِكِتَاب۪ي هٰذَا فَاَلْقِهْ اِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ مَاذَا يَرْجِعُونَ “(Süleyman, Hüdhüd’e) şöyle demişti: Doğru mu söyledin yoksa yalancılardan mısın, bakacağız. Şu mektubumu götür ve kendilerine ver; sonra (kenara) çekil de ne sonuca varacaklarına bak!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;سَنَنْظُرُ senenzuru fiili “ileride bakacağız”; اَصَدَقْتَ esadakte fiili “doğru mu söyledin”; اَمْ كُنْتَ em künte ifadesi “yoksa (şöyle) oldun mu, sen misin”; مِنَ الْكَاذِب۪ينَ mine’l-kâzibîne kelimesi “yalancılardan”; اِذْهَبْ izheb emri “götür”; بِكِتَاب۪ي هٰذَا bikitâbî hâzâ ifadesi “şu benim mektubumu”;فَاَلْقِهْ fe elkıh emri “onu ver, onu bırak”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَوَلَّ tevelle emri “geri çekil, geri dön”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak”; مَاذَا mâ zâ edatı “ne, neyi”; يَرْجِعُونَ yürci‘ûne fiili ise “nereye dönecekler, neye karar verecekler, ne sonuca varacaklar, ne cevap verecekler” demektir.

Burada Hz. Süleymân’ın kendisne gelen bir haber hakkındaki dikkatli tutumu ve bununla ilgili ortaya koyduğu bir davranış gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ سَنَنْظُرُ اَصَدَقْتَ اَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “(Süleyman, Hüdhüd’e) şöyle demişti: Doğru mu söyledin yoksa yalancılardan mısın, bakacağız.” Âyette geçen نَنْظُرُ nenzuru fiili “gözle görme”yi değil, “dikkatle inceleme”yi ifade etmekte, baştaki sîn harfi de bunun yakın bir gelecekte gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bu arada, âyetin sonundaki اَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “yoksa yalancılardan mısın” ifadesi, bütün zamanlarda olduğu gibi o dönemde de yalancıların oldukça fazla olduğuna dair bir fikir vermektedir.

Hz. Süleymân’ın bu söylemi tam da ilâhî öğretilere uygun, olması gereken bir tavırdır. Nitekim Yüce Allah Hucürât 49/6’da şöyle buyurmaktadır: “Ey iman edenler! Eğer bir fâsık size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın! Yoksa bilmeden bir topluluğa kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.” Burada sözü edilen kişi, her ne kadar fâsık olmasa da bizim kimin fâsık olup olmadığını bilme şansımız olmadığı için, başkalarıyla ilgili olarak gelen her habere karşı dikkatli davranmamız ve haberin doğruluğunu araştırmamız gerekmektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/36’da da “Bilmediğin şeyin (biliyormuş gibi) ardına düşme! Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi o (yaptığı)ndan sorumludur” buyrulmaktadır. İşte vahyin evrensel mesajı budur. Hz. Süleyman da bu prensibe uygun olarak, kendisinden haber aldığı ulak Hüdhüd’e bu şekilde davranmakta, başka bir toplulukla ilgili getirdiği haberin aslını araştıracağını, kendisinin doğru mu söylediğini yoksa yalancılardan mı olduğunu tespit edip iyice anlayacağını beyan etmektedir.

Hz. Süleyman “kendi adamımdır, bizdendir” diye haber getiren ulağın her dediğine itibar etmediği gibi, sahip olduğu sıradan bir bilgiyle de başkaları hakkında kanaat sahibi olmamayı tercih etmekte, tam da olması gerektiği gibi bir duyarlılık göstermektedir. Böyle davranınca, muhtemel düşülecek hatalardan kurtulmak ve daha düzgün bir davranış ortaya koymak mümkün olmaktadır.

2. اِذْهَبْ بِكِتَاب۪ي هٰذَا فَاَلْقِهْ اِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ مَاذَا يَرْجِعُونَ “Şu mektubumu götür ve kendilerine ver; sonra (kenara) çekil de ne sonuca varacaklarına bak!!” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın ulak Hüdhüd’ün sözünün doğruluğunu denemesi anlamında nasıl bir yol izlediğini beyan etmekte, Sebe’lilere hitaben yazdığı mektubu onlara götürmesini kendisinden istediğini bildirmektedir. Bu mektup bir tebliğ mektubudur; bir davet mektubudur; bir çağrıdır; dünyevî maksatlarla yazılmış değildir. Neml sûresinin 31. âyetindeki mesaj bunun açık bir delilidir.

Âyetteki كِتَاب۪ي هٰذَا kitâbî hâzâ ifadesi “şu benim mektubum” demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Neml 27/28’de, ayrıca Yûsuf 12/93 ve Enbiyâ’ 21/63’te de örnekleri bulunduğu üzere, burada geçen هٰذَا hâzâ ism-i işareti tamlama halindeki bir ifadeyi nitelendiriyorsa tamlamadan sonra zikredilir. Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek de Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir. Konuyla ilgili pek çok örneği Yûsuf 12/93’te zikrettiğimiz için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da Kur’ân’ın isimlerinden birisi olan kitâbın “mektup” anlamındaki kullanım örneklerinden birisini oluşturan bu ifade kitâb-mektup ilişkisini ortaya koymakta, vahyin Yüce Allah tarafından herkese gönderilmiş bir mektup olduğunu göstermektedir.

Hz. Süleyman Hüdhüd’e bu mektubu Sebe’lilere götürmesini, kendilerine vermesini, ardından da onları takip edebileceği bir mesafeye çekilip mektuba karşı nasıl bir tavır içerisine gireceklerini takip etmesini emretmektedir. Âyetin sonundaki يَرْجِعُونَ yerci‘ûne fiili mektuba cevap vermeyle ilgili olarak yorumlanmalıdır. Zira Sebe’ 34/31’de geçtiği gibi “birbirine sözlü cevap vermek” ifadesinde de aynı fiil kullanılmakta, dolayısıyla buradaki yerci‘ûne fiili “mektuba cevap vermek” manasına gelmektedir.

Hz. Süleyman’ın ulak Hüdhüd’den istediği şey, bir kuşun yapabileceğinden elbette çok daha fazladır. Zira mektubu kime götüreceği, ne yapacağı, verdikten sonra aradan az bir mesafeye çekilmesi ve sonrasında da mektuba nasıl bir tepki vereceklerini takip edip kavraması elbette Hüdhüd’ün bir insanı sembolize ettiği yaklaşımı destekler mahiyettedir.

Hüdhüd’ün mahiyetinden öte, ona nasıl bir görev verildiği ve onun bu görevle ilgili olarak nasıl davrandığına bakmak daha faydalıdır. Bu itibarla Hz. Sülayman’ın doğru bilgi sahibi olmak ve bir toplulukla ilgili yanlış bir kanaata varıp hatalar yapmamak için nasıl özen gösterdiği görülmektedir. Önce mektup yazmış, ardından onu muhataplara ulaştıracak sebeplere müracaat etmiş, daha sonra da işin peşini bırakmayıp takip edilmesini istemiştir.

Hz. Süleyman’ın ulak Hüdhüd’ün getirdiği sözlü bilgiyle yetinmeyip yazılı bilgiyi tercih etmesi de yazının etkinliğine ve güvenilirliğine dair tercihinin bir göstergesidir. Kültürümüzdeki “Söz uçar, yazı kalır” veya “En silik yazı bile en güçlü hafızadan daha güvenilirdir” deyişlerinin beslendiği kaynak belki de Hz. Süleyman’dan kalma bir öğretinin izini taşımaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Ömer Faruk Harman, “Dâvûd” mad. DİA, IX, 21-24.
• 2 - Mâide 5/78; En‘âm 6/84. 3 - Nisâ’ 4/163; İsrâ’ 17/55. 4 - Bakara 2/251; Enbiyâ’ 21/78, 79; Neml 27/15, 16; Sebe’ 34/10, 13; Sâd 38/17, 22, 24, 26, 30.
  • Mâide 5/78 En‘âm 6/84 Nisâ 4/163 İsrâ 17/55 Bakara 2/251 Enbiyâ 21/78 Enbiyâ 21/79 Neml 27/15 Neml 27/16 Sebe' 34/10 Sebe' 34/13 Sâd 38/17 Sâd 38/22 Sâd 38/24 Sâd 38/26 Sâd 38/30
• 5 - Ömer Faruk Harman, “Süleymân” mad. DİA.
• 6 - Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/84. 7 - Bakara 2/102; Enbiyâ’ 21/78, 79, 81; Neml 27/15, 16, 17, 18, 30, 36, 44; Sebe’ 34/12; Sâd 38/30, 34.
  • Nisâ 4/163 En‘âm 6/84 Bakara 2/102 Enbiyâ 21/78 Enbiyâ 21/79 Enbiyâ 21/81 Neml 27/15 Neml 27/16 Neml 27/17 Neml 27/18 Neml 27/30 Neml 27/36 Neml 27/44 Sebe' 34/12 Sâd 38/30 Sâd 38/34
• 8 - Semerkandî, age., III, 601; Taberî, age., XIX, 140. 9 - Yûsuf 12/22; Kasas 28/14. 10 - Enbiyâ’ 21/79.
  • Yûsuf 12/22 Kasas 28/14 Enbiyâ 21/79
• 11 - Bakara 2/251. 12 - Sâd 38/20.
  • Bakara 2/251 Sâd 38/20
• 13 - Semerkandî, age., II, 601-602.
• 14 - Semerkandî, age., II, 602; Zemahşerî, age., III, 342. 15 - Bu dua, Yüce Allah’tan nasıl bir çocuk istenmesi gerektiğini öğretir. Benzer mesaj için bkz. Âl-i İmrân 3:38.
• 16 - Ebû Dâvûd, İlim, 1; Tirmizî, İlim, 19; İbn Mâce, Mukaddime, 17; Dârimî, Mukaddime, 32.
• 17 - Mü’minûn 23/62; Câsiye 45/29.
  • Mü'minûn 23/62 Câsiye 45/29
• 18 - Feth 48/4, 7. 19 - Müddessir 74/31.
  • Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 715’te 22. not.
• 21 - Muhammed 47/7. 22 - Bakara 2/214; Âl-i ‘Imrân 3/139; Mâide 5/56; Yûsuf 12/110; Hacc 22/40; Mücâdele 58/21.
  • Muhammed 47/7 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/139 Mâide 5/56 Yûsuf 12/110 Hacc 22/40 Mücâdele 58/21
• 23 - Semerkandî, age., II, 602; Zemahşerî, age., III, 344.
• 24 - Semerkandî, age., II, 603; Zemahşerî, age., III, 346. 25 - Zemahşerî, age., III, 346.
• 26 - Semerkandî, age., II, 603. 27 - Benzer bir yalaşım için bk. İslâmoğlu, age., s. 715’te 27. not.
• 28 - Semerkandî, age., II, 603.
• 29 - İbrâhim 14/41; Şu‘arâ’ 26/86; Nûh 71/28. 30 - Kasas 28/78. 31 - Zümer 39/49.
  • İbrâhîm 14/41 Şu‘arâ 26/86 Nûh 71/28 Kasas 28/78 Zümer 39/49
• 32 - Yûsuf 12/101; Şu‘arâ’ 26/83.
  • Yûsuf 12/101 Şu‘arâ 26/83
• 33 - Yazır, age., VI, 136.
• 34 - Yazır, age., VI, 136.
• 35 - Semerkandî, age., II, 604; Zemahşerî, age., III, 348.
• 36 - Esed, age., 875’te 23. not.
• 37 - Zemahşerî, age., III, 348.
• 38 - Semerkandî, age., II, 605; Zemahşerî, age., III, 349.
• 39 - Zemahşerî, age., III, 349.
• 40 - Semerkandî, age., II, 605; Taberî, age., XIX, 148; Zemahşerî, age., III, 349. 41 - Esed, age., s. 766. 42 - Taberî, age., XIX, 148.
• 43 - Semerkandî, age., III, 84.
• 44 - Esed, age., 875’te 23. not.
• 45 - İslâmoğlu, age., s. 819’da 29. not.
• 46 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 47 - Fussılet 41/25. 48 - En‘âm 6/137. 49 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 50 - Âl-i ‘Imrân 3/14.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 51 - Semerkandî, age., II, 605; Taberî, age., XIX, 149; Zemahşerî, age., III, 350.
• 52 - Taberî, age., XIX, 149-150; Zemahşerî, age., III, 350.
• 53 - Semerkandî, age., II, 605; Taberî, age., XIX, 150; Zemahşerî, age., III, 350.
• 54 - Meryem 19/42; Enbiyâ’ 21/66; Şu‘arâ’ 26/72-73.
  • Meryem 19/42 Enbiyâ 21/66 Şu‘arâ 26/73
• 55 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 56 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9