Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 16-25. âyetlerinde vahyin özelliklerine, gökyüzü, yeryüzü, rüzgârların durumu gibi kâinat kitabından bazı âyetlerini, dirilten ve öldüren kudrete sahip olduğunu ve bütün insanları mahşer için toplayacağını beyan etmektedir.

a) Kâinat Kitabından Üç âyet

Yüce Allah, sûrenin 16-22. âyetlerinde kâinat kitabının âyetleri bağlamında gökte yarattığı burçlara, onların bakanlar için süs kılınmasına, göğün korunmuş yapısına, şeytanların müdahale edememesine, bilgi çalma girişimine karşı onların ateş huzmeleriyle kovulmasına dair bilgiler vermektedir.

Ardından, söz yeryüzüne getirilmekte, oradaki ağırlıklara, her şeyden dengeli ve ölçülü bir şekilde mahlûkat yaratıldığına, yeryüzünde hayat vesilelerinin var edildiğine, her şeyin hazinelerinin Yüce Allah’ın katında olduğuna dair ifadeler yer almakta, sonrasında ise rüzgârların aşılayıcı rolüne, yağmurların yağdırılışına dikkat çekilmektedir.

ı. Göklerin Yapısı ve Korunmuşluğu

وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِر۪ينَ وَحَفِظْنَاهَا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ اِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَاَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُب۪ينٌ “Yemin olsun ki biz gökte birtakım burçlar yarattık ve bakanlar için onu süsledik. Onu (göğü), taşlanmış (kovulmuş) her şeytandan koruduk. Ancak duyma (gizlice dinleme, bilgi) hırsızlığı yapan olursa, onun da peşine açık bir alev yumağı takılır.”

Buradaki وَلَقَدْ جَعَلْنَا ve lekad ce‘alnâ fiili “yemin olsun ki yapmıştık, yaratmıştık”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “gökte”; بُرُوجًا burûcen kelimesi “burçlar, takımyıldızı”; وَزَيَّنَّاهَاve zeyyennâhâ fiili “ve onu süslemiştik”; لِلنَّاظِر۪ين li’n-nâzırîne ifadesi “bakanlar için”; وَحَفِظْنَاهَا ve hafıznâhâ fiili “ve onu korumuştuk”; مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ min külli şeytânin racîmin tamlaması “her kovulmuş şeytandan”;اِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ illâ menisteraka istisnası “çalma girişiminde bulunan hariç”; السَّمْع es-sem‘a sözcüğü “dinleme (şeklinde)”; فَاَتْبَعَهُ fe etbe‘ahû fiili “ve onu takip etmişti”; شِهَابٌ مُب۪ينٌ şihâbun mübînun tamlaması ise “apaçık bir alev” demektir.

Burada gökyüzüne yerleştirilen burçlara ve o yapının şeytan müdahalesinden korunmuşluğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِر۪ينَ “Yemin olsun ki biz gökte birtakım burçlar yarattık ve bakanlar için onu süsledik.” Yüce Allah bu âyette gökyüzünde birtakım burçlar yarattığını, böylece göğe bakanlar için onları süslediğini beyan etmektedir.

a) وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا “Yemin olsun ki biz gökte birtakım burçlar yarattık.” Buradaki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, “yükseklik” anlamında uzay boşluğunu ve muhtemelen bütün yıldız ve gezegenleri, hatta takımyıldızlarını içermektedir. B-r-c kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da fiil olarak “açılıp saçılmak, kendini göstermek”,(1) isim olarak çoğul kalıpta “köşkler” anlamında kullanılmaktadır.(2) الْبُرُوجِ/بُرُوج el-burûc/burûc kelimesi, الْبُرجِ el-burc kelimesinin çoğuludur ve “yıldızlar, gezegenler”, “köşkler”, “kum ve yağmur”, “Güneş ve Ay’ın menzilleri”, “gezegenlerin konaklama yerleri”, “atlar” ve “güzel yaratıklar” gibi anlamlara gelmektedir.(3)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/16’da, ayrıca Furkân 25/61 ve Burûc 85/1’de yer alan الْبُرُوجِ/بُرُوج el-burûc/burûc kelimeleri isim olarak geçmekte ve “burçlar, yıldızlar, takımyıldızları” anlamına gelmektedir. Bazı müfessirlerimiz maksadı “gökteki saraylar, köşkler” şeklinde anlasa da büyük çoğunluk bunların “görünen şey” anlamından hareketle “gökteki yıldızlar” veya “yıldız kümeleri” ya da “12 burç (Zodyak)” olduğunu beyan etmişlerdir.(4) Bu üç ortak kullanımdan hareketle, âyetteki mesajın “gökte burçların bulunması” ve “görünen yıldızlara sahip olması” anlamına geldiği görüşü diğerlerine göre daha öndedir.

Sâffât 37/6’da Yüce Allah şu bilgiyi vermektedir: “Muhakkak ki biz yakın göğü, bir süsle, gezegenlerle süsledik.” Yüce Allah “en yakın göğü” gezegenlerle süslediğini beyan etmektedir. Bu konuyla ilgili olarak Mülk 67/5’te şöyle buyurulmaktadır: “Andolsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik.”

Sâffât 37/6. âyette ز۪ينَةٍۨ الْكَوَاكِبِ zînetin el-kevâkib ifadesi kullanılmışken, Mülk 67/5’te “kandiller” manasına gelen مَصَاب۪يح mesâbîh kelimesi, Furkân 25/61 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/16’da ise بُرُوج burûc “takımyıldızları” ifadesi kullanılmaktadır. Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle, maksadın “yıldız ve gezegenler”den oluşan bütün gök cisimleri olduğunu ve Yüce Allah’ın bunlarla “en yakın göğü süslediğini” söyleyebiliriz. Zaten üç âyette yer alan زَيَّنَّا zeyyennâ fiilinin verdiği anlam ve Hıcr 15/16’da dikkat çekilen husus budur.

b) وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِر۪ينَ “(İbret nazariyle) bakıp seyredenler için onu süsledik.” Yüce Allah göğe yerleştirdiği takımyıldızları sayesinde ibret almak ve Yüce Allah’ın kudret ve ihtişamını görmek isteyenler için(5) göğe doğru bakanlara onu süslediğini beyan etmektedir. Hıcr 15/16 ve Furkân 25/61’de “burçlardan, yani takımyıldızları”ndan, Sâffât 37/6’da “gezegenlerden oluşan süs”lerden, Fussılet 41/12 ve Mülk 67/5’te “kandiller”den söz edilmekte, Kâf 50/6’da ise sadece “süsledik” ifadesi zikredilmektedir.

Konuyla ilgili bu dört âyetteki bilgilerden hareketle, göklerdeki süslerin bakıp seyretmek isteyenler için bir süs görüntüsü verdiğini söyleyebiliriz. Öte yandan, bütün gök cisimlerinin olduğu gibi diğer yaratılmışların her birinin de mutlak surette bir yaratılış amacı vardır ve bunlar büyük sistemin varlığını devam ettirmede çok önemli görevleri olduğu anlaşılmaktadır.

Âyetteki زَيَّنَّا zeyyennâ “biz süsledik” ifadesi, insanların kendi evlerini veya mabedlerini kandillerle süslemelerini hatırlatmakta ve insan kaynaklı süslemeye göre ilâhî süslemenin ihtişamını ve erişilmezliğini zihinlere kazımaktadır. Konuyla ilgili bütün âyetleri birlikte düşündüğümüzde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen süslemenin en yakın gökle ilgili olduğunu söyleyebiliriz.

Bu ifade diğer yıldız ve gezegenlerin de diğer galaksiler için birer süs olduğu gerçeğini iptal etmez. Çünkü Bakara 2/29’da da açıkladığımız üzere, Kur’ân’da sözü edilen “yedi kat gök” ifadesi, birden çok gök sisteminin bulunduğunun bir delilidir. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “çokluk” manasına almanın yanında “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır(6) ve “yedi” rakamı hepsinde de aynıdır.

2. وَحَفِظْنَاهَا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ “Onu (göğü), taşlanmış (kovulmuş) her şeytandan koruduk.” Yüce Allah yıldızlarla süslediğini beyan ettiği gökyüzünü bu şekilde her şeytanî güçten koruduğunu ifade etmektedir. Bu beyan, gökyüzünün korunaklı ve müdahalelerden uzak yapısını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın indirildiği dönemde şeytanların gökten bilgi çaldıklarına dair kabuller bulunduğu için, âyette bu algıya dolaylı olarak bir çeşit cevap vardır ki bir sonraki âyette de buna dair bilgi yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/7’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Gökyüzünü) isyankâr her şeytandan koruduk.” Yeryüzüne en yakın göğün korunmuş oluşuyla ilgili olarak Fussılet 41/12’de de وَحِفْظًا ve hıfzan ifadesi kullanılmaktadır. Yüce Allah Zâriyât 51/47’de beyan ettiği gibi, gökleri son derece güçlü bir şekilde bina etmiş, dolayısıyla onu her azgın şeytanın müdahalesinden korumuştur. Bu âyetin benzeri, yani göklerin şeytan müdahalesinden korunduğuyla ilgili bilgiler Mülk 67/5’te de şöyle geçmektedir: “Yemin olsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık.”

Sâffât 37/7’de geçen كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ “Her isyankâr şeytan” ifadesi, Mülk 67/5’te yer alan لِلشَّيَاط۪ينِ li’ş-şeyâtîni “şeytanlar için” beyanı ve yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/17’deki كُلِّ شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ külli şeytânın racîmin “her kovulmuş şeytan” ifadesiyle birlikte düşünülmelidir. Âyette “şeytan” için kullanılan رَج۪يم racîm kelimesi “kovulmuş, taşlanmış” anlamına gelebildiği gibi, “saçmalayan, çirkin söz söyleyen” manasına da gelebilir.

Kehf 18/22’deki kullanımdan hareketle bu kelimenin “zanna dayanarak konuşmak, delilsiz şekilde bir söz ortaya atmak” manalarının bulunduğu da unutulmamalıdır.(7) Buradan hareketle, maksadın sadece cinlerden olan şeytanlar değil, şeytanlaşmış insanlar olduğunu da söyleyebiliriz.

Nitekim En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6. âyetlerin delaletiyle, insanlardan da şeytanlık yapanların, şeytanlaşmaya özenenlerin ve şeytan gibi diğer insanları saptırmaya çalışanlar müneccimlerin bulunduğu bilinmektedir. İnsan ve cin şeytanları yeryüzünde yaptıkları türden şeytanlıkları göklerde yapamayacağı bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı ve anlamı bu olsa gerektir.

3. اِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَاَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُب۪ينٌ “Ancak duyma (gizlice dinleme, bilgi) hırsızlığı yapan olursa, onun da peşine açık bir alev yumağı takılır.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde ve öncesinde büyücü ve kâhinlerin cin ve şeytanlarla irtibatlı olduğu ve onlar sayesinde gökten bilgi getirdikleri yolundaki kabulleri reddetmekte, bunun aslının bulunmadığını ortaya koymak istemektedir.(8) Bu amaçla âyette yer alan bilgiye göre her kim istirâk-ı sem‘ yani “kulak hırsızlığı yapmaya” kalkışırsa onu açık, alevli, parlak bir ateş sütününün, ateş yumağının(9) takip edeceğini, peşine takılacağını, dolayısıyla böyle bir girişimin mutlak manada imkânsız ve başarısız olduğunu ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/8-10’da açıklayacağımız üzere, âyetlerde şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar, artık mele-i a’lâ’ya (yüce topluluğa) kulak veremezler. Kovulup atılarak her taraftan taşlanırlar. Onlar için sürekli bir azap vardır. Ancak (meleklerin konuşmalarından) bir söz kapan olursa, onu da hemen delip geçen bir parlak ışık takip eder.”

Âyette geçen لَا يَسَّمَّعُونَ lâ yessemme‘ûne fiili lâ yestemi‘ûne kalıbının şeddeli halidir ve “kulak verememek, dinleyememek, dinlemek isteyememek” gibi anlamlar içermektedir.(10) İbn Abbâs’tan gelen bilgiye göre, şeytanlar yüce meclisi dinlemek isterler, ancak dinleyemezlermiş.(11) Yüce Allah şeytanların gökten bilgi çalamayacaklarını, çünkü “en yükce meclis, melekler topluluğu” demek olan mele-i a‘lâ’ya kulak veremeyeceklerini beyan etmektedir.

Vahyin indirildiği dönemde Mekkeli müşrikler cinlerin ve dolayısıyla şeytanların gökten bilgi çaldıklarına inanırlardı. Bu inanışın doğru olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/210-212’de şöyle buyrulmaktadır: “Onu (vahyi, Kur’ân’ı) şeytanlar indirmemiştir; bu onlara yaraşmaz (onlara düşmez), zaten güçleri de yetmez. Onlar (şeytanlar), vahyi işitmekten kesin olarak uzak tutulmuşlardır.” Bu bağlamda Yüce Allah bir önceki âyette göğün isyankâr her şeytandan korunduğunu beyan etmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise peşlerine alevli ateşlerin takıldığı haber vermektedir.

Şeytanların her taraftan atılmaları, bilgi çalma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlandığı manasını içermektedir. Mülk 67/5’te yer aldığı üzere, yıldız veya gezegenlerin şeytanlar için kovucular olması ve şeytanların gökten bilgi çalma girişimleri hakkında Cinn 72/8-9. âyetlerde geniş açıklamalar yapacağız. Burada sadece ilgili âyetlerin mesajıyla yetineceğiz. Gökler kovulmuş her şeytandan korunmuş olduğu için, onlar meleklerin oluşturduğu yüce meclisten bilgi çalamamakta, girişimleri olursa da her taraftan kovulmakta oldukları bildirilmektedir.

Yüce Allah burada herhangi bir şeytanın yüce meclise kulak verme girişiminde bulunması ve oradan en küçük bir bilgi kapması durumunda onu hemen “yakıcı bir ışığın” takip edip yakacağını haber vermektedir. Kulak hırsızlığı yapanların akıbeti hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi Sâffât 37/10’da da “kulak hırsızlığı girişiminde bulunanlar olursa onların da açık ve parlak bir alev tarafından engelleneceği” dile getirilmektedir.

Burada geçen شِهَابٌ ثَاقِبٌ şihâb-ı sâkıb tamlaması “yakıcı, delici bir ışık” manasına gelmekte, çarptığı kişiyi delik deşik edeceği ve yakıp küle çevireceği anlamını içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/18’deki شِهَابٌ مُب۪ينٌ şihâb-ı mübîn “açık alev, ışın” tamlamasını da bu âyetle birlikte yorumlamak gerekmektedir.

Bütün bu ifadelerden anlaşılması gereken şudur: Vahyin indirildiği dönemde inanılan “gökten söz veya bilgi çalma girişimi”ne karşılık, Yüce Allah’ın kesin iradesi olmadan böyle bir girişimin başarılı olamayacağı ifade edilmekte ve kandillerin, yakıp geçen delici alevlerin, açık, parlak, yakıcı bir alev yumağının, korkunç bir ateş sütününün ilgili teşebbüsleri engelleyeceği beyan edilmektedir. Bu şekilde bir taraftan Yüce Allah’ın kudretine dair bilgiler verilmektedir; diğer taraftan da vahyi cin ve şeytanlarla irtibatlı olduğuna inanılan herhangi bir kâhin ve şair sözüne benzetenlerin bu sapkın bakışı reddedilmiş olmaktadır.

ıı. Yeryüzünün Durumu

وَالْاَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَاَلْقَيْنَا ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ “Yeri genişlettik ve içine ağırlıklar yerleştirdik. Orada ölçülü olan her şeyden (bitkiler) yetiştirdik.”

Âyettekiوَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü de”;مَدَدْنَاهَا medednâhâ fiili “onu döşemiştik, genişletmiştik, yaymıştık”; وَاَلْقَيْنَا ve elkaynâ fiili “ve koymuştuk, yerleştirmiştik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya, orada”; رَوَاسِي ravâsiye sözcüğü “ağırlıklar”; وَاَنْبَتْنَا ve enbetnâ fiili “ve yetiştirmiştik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya, orada”; مِنْ كُلِّ شَيْءٍ min külli şey’in ifadesi “her şeyden”; مَوْزُون mevzûnin sözcüğü ise “ölçüsü belli, ölçülü, dengeli” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yeryüzüne dair verdiği çeşitli özellikler bağlamında bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Kâf 50/7’de geçen bu âyet hakkında açıklamalarımızı o âyette yapacağımız için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah, gökyüzü ile “uzak”la ilgili üç hususu zikrettikten sonra, bu defa konuyu “yakın”a getirmekte ve yeryüzüyle alakalı şu üç özelliği hatırlatmaktadır:

1. وَالْاَرْضَ مَدَدْنَاهَا “Yeri genişlettik.” Bu cümledeki مَدَدْنَا medednâ fiili “genişletmek, yaymak, uzatmak, döşemek” gibi anlamlar vermektedir. Ra‘d 13/3, Hıcr 15/19 ve Kâf 50/7’de yeryüzünün uzatılıp genişletildiği ve içerisine ağırlıklar yerleştirildiği beyan edilmekte, Fussılet 41/9-10’da ise yeryüzünün dört evrede yaratılıp düzenlenmesi bağlamında, orada ağırlıkların yerleştirildiği, bereketler verildiği, besinlerinin yeryüzünün sakinlerine sunulduğu ifade edilmektedir.

Âyetin izahında yeryüzünün küre şeklinde olduğuyla ilgili Fahreddîn Râzî’nin dile getirdiği çok önemli bir bilgiyi aktarmak istiyoruz: “Eğer ‘yeryüzünü de yaydık’ cümlesi yeryüzünün düz olduğunu göstermez mi?’ denirse şu cevabı veririz: Evet, çünkü yeryüzü her ne kadar küre şeklinde ise de bu küre son derece büyüktür.

Büyük bir kürenin yüzeyinin küçük parçalarına bakıldığında sanki düz bir yüzey gibi görünür. Bu durumda ileri sürülen yukarıdaki soru ortadan kalkar. Bunun böyle oluşunun delili ‘Biz, dağları birer kazık yapmadık mı?’(12) âyetidir. Yüce Allah, bu dağları üzerinde koskoca ve dümdüz yaylalar bulunduğu halde ‘kazıklar’ diye adlandırmıştır. Burada da böyledir.”(13)

Yaşadığı dönem itibariyle yeryüzünün küre şeklinde olduğunu beyan etmesi bakımından Râzî’nin ne kadar öngörülü, ferasetli, doğru ve ileri görüş sahibi olduğu bu örnekte de görülmektedir. Rabbim rahmetiyle muamele etsin.

2. وَاَلْقَيْنَا ف۪يهَا رَوَاسِيَ “İçine ağırlıklar yerleştirdik” Âyetteki ف۪يهَا fîhâ ifadesi رَوَاسِي revâsî denilen ağırlıkların yeryüzünün üzerine değil de, içerisine yerleştirilenler olduğunu göstermektedir.(14) Buna göre رَوَاسِي revâsî kelimesinin -genelde kabul edildiği üzere- fiziksel anlamda “dağlar”(15) değil de, “ağırlıklar” şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.

Nâzi‘ât 79/32’de de yer aldığı üzere, dağların yeryüzüne yerleştirilmesinden söz edildiğinde fiil olarak ersâ, “dağlar” manası için de el-cibâl kelimesi tercih edilmiştir. Her iki kullanımın birtakım farklı mesajlar içermesi gerektiği fikrinden hareketle, biz elkâ/elkaynâ fiilinin ersâ fiilinden farklı bir işlem için kullanılmış olduğunu düşünmekteyiz. Bu nedenle maksadın “dağların” değil, yerin içerisinde çekirdek tabakasına “ağırlıkların” yerleştirilmesi olduğu kanaatindeyiz.

Fussılet 41/10’da yeryüzünün fevkinden, yani üzerinden de revâsî denilen ağırlıkların yerleştirildiği beyan edilmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah yeryüzünün üzerinde, özellikle kutup bölgelerinde veya atmosfer tabakaları bağlamında çekim kuvvetlerini yarattığı gibi, çekirdek kısmının içine de ağır metaller yerleştirmiştir. Böylece üstten yerleştirilen baskılar sayesinde yeryüzünün dengede olması ve üzerindeki nesnelerin savrulması engellenmekte, içine yerleştirilen ağır metaller sayesinde de yerçekimi kanunu sistemleştirilmiştir.

Bu ifade Hıcr 15/16. âyetteki “göklerin süslenmesi”ni karşılamaktadır. Gökteki yıldızlar veya gezegenler bir anlamda sanki orada çakılı gibi bir görüntü veriyor olduğu gibi, yeryüzünün içindeki ağırlıklar da bir tür çakılmışlık ifade edebilir. Ayrıca bu ağırlıkların yeryüzüne atılması, bırakılması veya yerleştirilmesi ile gökyüzünün güçlü bir şekilde bina edilmesi arasında da kuvvetli bir anlam ilişkisi mevcuttur.

3. وَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ “Orada ölçülü olan her şeyden (bitkiler) yetiştirdik.” Âyetin üçüncü cümlesi Kâf 50/7’de şu mealde geçmektedir: “Orada her tür çiftten güzel (bitkiler) yetiştirdik.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde yeryüzünde her çeşitten ölçülü çiftler yaratıldığının ifade edildiğini söyleyebiliriz. Esasında yerden bitirilenler birer bitki oldukları için bu âyette geçen مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ min külli şey’in mevzûnin ifadesinin de bir anlamda her türden bitkiyi içerdiğini söylemeliyiz.

Bu arada yaratılan bitki çiftlerinin de sıradan ve rastgele değil, kâinattaki ve özellikle yeryüzündeki dengeyi bozmayacak şekilde belli bir ölçüye ve dengeye sahip olarak var edildiği beyan edilmiş olmaktadır. Hem bitkilerin yaratılışında sarsılmaz ve aksamaz bir ölçü vardır; hem de bitkilerin yeryüzüne dağılımının bir ölçüsü söz konusudur. Bu arada âyetteki maksadın yer içindeki çeşitli madenler olduğu, çünkü ölçülebilmenin bitkilere değil de madenlere ait bir özellik olduğu da ifade edilmektedir.(16)

Yüce Allah göklerin ve ebetteki gök cisimlerinin yaratılışı ile yeryüzünün ve içindeki yapının şekillendirilmesinden söz ederken, hem makro âlemde hem mikro âlemde; hem uzak âlemde, hem yakın âlemde yarattığı şeylerle ilgili üç temel bilgi vermekte ve muhatapların bu noktalarda kâinat kitabını iyice gözlemlemelerini kendilerinden istemektedir.

Göklerin güçlü, korunaklı ve süslü yapısına karşılık yeryüzünün de geniş, ağırlıkları olan ve her türden bitkisinin süslü ve ölçülü olduğuna dikkat çekmektedir. Yüce Allah bu sayede bir taraftan kâinatı ve zâtının eşsiz ve erişilmez kudretini tanıtmayı amaçlamakta, diğer taraftan da âhirete inanmayan müşriklere ve kâfirlere bunun mutlak surette gerçekleşeceğini çeşitli örneklerle göstermektedir.

ııı. Yeryüzünde Hayat İçin Vesilelerin Yaratılmışlığı

وَجَعَلْنَا لَكُمْ ف۪يهَا مَعَايِشَ وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرَازِق۪ينَ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَآئِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ “Orada hem sizin için hem de kendi(leri)ni sizin rızıklandırmadığınız kişiler için geçim kaynakları yarattık. Hiçbir şey yoktur ki onun hazineleri bizim katımızda olmasın. Biz onu ancak belirli bir ölçüyle indiririz.”

Buradaki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve biz yapmıştık, yaratmıştık”; لَكُمْleküm ifadesi “sizin için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مَعَايِش me‘âyişe kelimesi “birçok geçimlikler”; وَمَنْ لَسْتُمْ ve men lestüm ifadesi “ve sizin (şöyle) olmadığınız kişi(ler)i”; لَهُ lehû ifadesi “onu, kendisini”; بِرَازِق۪ينَ birâzikîne ifadesi “rızık vericiler, rızık veremediklerinizi de”; وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ ve in min şey’in ifadesi “hiçbir şey yoktur ki”; اِلَّا عِنْدَنَا illâ ‘ındenâ istisnası “katımızda olmasın”;خَزَآئِنُهُ hazâinuhû kelimesi “onun hazineleri”;وَمَا نُنَزِّلُهُٓ ve mâ nünezzilühû fiili “ve onu indirmemekteyiz, indirmiyoruz”; اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ illâ bikaderin ma‘lûmin istisnası ise “belli bir ölçü ile olmaksızın, ancak ve ancak belirli bir ölçü ile” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yeryüzünde yaşayan canlılar için imkânlar hazırladığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلْنَا لَكُمْ ف۪يهَا مَعَايِشَ وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرَازِق۪ينَ “Orada hem sizin için hem de kendi(leri)ni sizin rızıklandırmadığınız kişiler için geçim kaynakları yarattık.” Yüce Allah yeryüzünün üç özelliğini bir önceki âyette beyan ettikten sonra, bu âyette de insanlara ve diğer canlılara rızık vericiliğini dikkatlere sunmaktadır.

a) وَجَعَلْنَا لَكُمْ ف۪يهَا مَعَايِشَ “Orada sizin için geçim kaynakları yarattık.” Konunun ele alındığı âyetlerden birisi olan A‘râf 7/10’da şu bilgiler verilmektedir: “Andolsun ki, sizi yeryüzüne biz yerleştirdik ve orada sizin için geçimlikler sağladık.” Yüce Allah âyetteki جَعَلْنَا ce‘alnâ “biz yaptık” fiilini çoğul kalıpta getirerek hem gücüne ve kudretine işaret etmekte, hem de bu yaratılış ve nimetlendirme işleminde melekleri istihdam ettiğini göstermektedir.

Rabbimiz genelde “insanoğluna”, özelde ise “inkârcı müşriklere” hitap ederek, onları yeryüzünün sakinleri kıldığını, yeryüzünü onlara vatan yaptığını, onların orada karar kılacaklarını beyan etmekte, insanların yeryüzüne kendiliklerinden gelmediğini, onları bizatihi kendisinin bu şekilde takdir ettiğini ifade etmektedir.

Yüce Allah yeryüzünde insanlara hayatlarını devam ettirebilmeleri için çeşitli imkânlar bahşettiğini hatırlatmaktadır. A‘râf 7/10’da da geçen مَعَايِش me‘âyiş kelimesi “birçok geçimlikler, yaşayacak, geçinilecek, faydalanılacak sebepler, vasıtalar, uygun ortamlar” gibi anlamlara gelmektedir. Bunun özellikle yerden çıkan ürünler olduğu manası da zikredilmektedir.(17)

Kelimenin nekra, yani belirteç edatı olmadan gelmesinin sebebi, bilinen bilinmeyen, görünen görünmeyen, hissedilen hissedilmeyen ne kadar nimet varsa hepsini içermesidir. Bu kelimenin hemen öncesindeki ف۪يهَا fîhâ ifadesi, bütün bu imkânların yeryüzünde yaratıldığını, ayrıca buradaki لَكُمْ leküm ifadesinin de bu imkânların insanoğlunun lehine ve faydasına şeyler olduğunu göstermektedir.

b) وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرَازِق۪ينَ “Kendilerine sizin rızık vermedikleriniz.” Yüce Allah bu cümlede öncesindeki لَكُمْ leküm “sizin için” ifadesinin ardından insanların kendilerinin beslediğini sandıkları, ancak gerçekte onların beslemediği diğer kişiler için de me‘âyiş yani “gerekli geçim vasıtaları” yarattığını beyan etmektedir. İlk cümledeki لَكُمْ leküm ifadesini “inkârcı müşrikler” manasına alırsak, bu cümleyi de “diğer insanlar” şeklinde yorumlayabiliriz. Âyette geçen مَنْ men edatı canlı ve ruhu olan varlıklar için kullanıldığı için yorumu diğer insanlar üzerinden yapmaya çalıştık.

İlk tercihimiz bu olsa da Nûr 24/45’te de olduğu gibi âyetteki مَنْ men edatının diğer canlılar için de kullanıldığını unutmamak gerekmektedir. Bu durumda ilk cümledeki ifadenin bütün insanları, yorumunu yapmakta olduğumuz kısım ise diğer bütün canlıları içermektedir, diyebiliriz.(18) Bu doğrultuda Nâzi‘ât 79/30-33 ve ‘Abese 80/24-32. âyetlerdeki bilgilerden hareketle, yeryüzündeki gıdaların hem insanlar hem de hayvanlar için yaratıldığını açıkça göstermektedir.

Ayrıca Hûd 11/6’da da şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde debelenen her canlının rızkı yalnızca Allah’a aittir.” İşte bu ve benzer âyetlerde verilen bilgiler bütün canlıların rızkının Yüce Allah’a ait olduğunu gösteren delillerdendir. Esasında Kur’ân’da cansız varlıklar için insanlar için kullanılan zamirlerin ve fiillerin kullanıldığı bilinmektedir.(19)

2. وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَآئِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ “Hiçbir şey yoktur ki onun hazineleri bizim katımızda olmasın. Biz onu ancak belirli bir ölçüyle indiririz.” Yüce Allah bu âyette her şeye ait hazinelerin sadece ve sadece kendi katında olduğunu ve kendi iradesi doğrultusunda belirli bir ölçü ile onları peyderpey indirmekte olduğunu haber vermektedir.

a) وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا عِنْدَنَا خَزَآئِنُهُ “Hiçbir şey yoktur ki onun hazineleri bizim katımızda olmasın. (Her şeyin hazineleri yalnız bizim yanımızdadır).” Âyette geçen خَزَآئِن hazâin kelimesi “hazineler” manasına gelmekte ve bağlam gereği bütün canlıların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli olan her şeyi, yağmuru, rızkın anahtarlarını ve onlara ait bilgiyi ifade edebilir. Bu yorumun delili En‘âm 6/59. âyettir.(20)

Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası kattığı gibi عِنْدَنَا ‘ındenâ kelimesinin خَزَآئِن hazâin kelimesinden önce gelmesi de bir başka vurgu ifadesidir. Dahası اِنْ in edatından sonra gelen مِنْ min edatı da bu noktada hiçbir istisnanın bulunmadığını göstermektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Dünyada yaşamakta olan ne kadar canlı yaratık varsa hepsinin varlığını sürdürebilmeleri için muhtaç olduğu her ne varsa hepsinin kaynağı Yüce Allah’ın bilgisinde ve kudretindedir.

b) وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ “Biz onu ancak belirli bir ölçüyle indiririz.” Yüce Allah kendi kontrolünde olduğunu beyan ettiği hazineleri gelişigüzel bir şekilde değil de belli bir ölçüye göre indirdiğini, belli bir esasa göre taksim edildiğini haber vermektedir. Önceki cümlede olduğu gibi burada da مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı cümleye hasr/kasr denilen “vurgulu” anlam katmaktadır.

Âyetteki مَعْلُوم ma‘lûm kelimesi verilen nimetlerin, indirilen imkânların Yüce Allah tarafından “bilinen ve belirlenen” bir ölçü ile indirilmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca âyette geçen نُنَزِّلُ nünezzilü fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesi de bu kuralın devam etmekte olduğunu göstermektedir. Verilmek istenen mesaj, bütün nimetlerin ve imkânların belirli bir ölçüyle indirildiğini ortaya koymaktır.

Burada ve Kamer 54/49’da olduğu gibi benzer âyetlerde geçen قَدَر kader kelimesi bilinen manada “alınyazısı” değil, aksine mahlûkatın tâbi kılındığı “ölçü, ölçülülük” manasına gelmektedir. Demek ki kader “ölçü, miktar, düzen” anlamlarına gelmektedir. Kâinatta Yüce Allah’ın belirlediği ölçü ne ise insan için belirlenen kader de o ölçülere göre hayatı devam ettirme prensibidir. Âyetteki “belli kader” tamlaması ile literatürümüzdeki “kader inancı” işte bu noktada buluşturulabilir ve konu tartışma alanı dışına çekilebilir.

Bu bağlamda “kâinatta bir ölçünün ve dengenin bulunduğu” Rahmân 55/7’de, “herşeyin bir ölçüye göre yaratıldığı” Kamer 54/49’da, “rızıkların bir ölçüye göre indirildiği” Şûrâ 42/27’de, “yağmurun belli bir ölçüyle yağdırılmakta olduğu” Mü’minûn 23/18 ve Zuhruf 43/11’de, “hazinelerin belli bir ölçüye göre indirilmekte ve ayarlanmakta olduğu” ise yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/21’de ifade edilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki Yüce Allah her şeyi bir sisteme göre yaratmakta, idare etmekte ve devam ettirmekte, hiçbir şeyi gelişi güzel bir akışa bırakıp terk etmemektedir.

ıv. Rüzgârların Aşılayıcılığı ve Suyun Depolanması

وَاَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ فَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَسْقَيْنَاكُمُوهُ وَمَآ اَنْتُمْ لَهُ بِخَازِن۪ينَ “Biz, rüzgârları aşılayıcılar olarak gönderdik ve gökten su indirdik de onunla su ihtiyacınızı karşıladık. Siz onu depolayamazdınız.”

Âyettekiوَاَرْسَلْنَا ve arselnâ fiili “ve göndermiştik”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgârları”; لَوَاقِح levâkıha kelimesi “döllemek üzere, dölleyiciler olarak, aşılayıcılar olarak”;فَاَنْزَلْنَا fe enzelnâ fiili “indirmiştik”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yükseklerden”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”; فَاَسْقَيْنَاكُمُوهُ fe eskaynâkümûhu fiili “sizi onunla suluyoruz, su ihtiyacınızı onunla gideriyoruz”;وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm ifadesi “siz (şöyle) değilsiniz”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; بِخَازِن۪ينَ bihâzinîne kelimesi ise “depolayanlar” demektir.

Burada rüzgârların aşılayıcı özelliği ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1.وَاَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ “Biz, rüzgârları aşılayıcılar olarak gönderdik.” Yüce Allah bu ifadesiyle bazı hususlara dikkat çekmektedir.

a) Buna göre, rüzgârların aşılayıcı olması devam eden cümleden de anlaşılacağı üzere, bulutların birbiriyle buluşturulması ve pozitif yüklerle negatif yüklerin birleşip yağmurun oluşmasıdır.(21) Bu olayın meydana gelişinde birbiriyle hızlı bir şekilde buluşturulan bulutlar şiddetli bir şekilde birbirine çarparak şimşekler meydana gelir; o esnada iki farklı elektron akışı meydana geldiği için yağmur oluşur.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(22) bilinen manada “rüzgâr”,(23) “koku”,(24) “güç”(25) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(26) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(27)

b) Âyette verilmek istenen bir diğer mesaj bir başka hakikate işaret edebilir. Buna göre, rüzgârlar bitkiler üzerinde etki meydana getirir. Âyetteki لَوَاقِح levâkıh kelimesi “döllemek, dölleyiciler” manasına gelmektedir.(28) Kur’ân’da sadece burada geçen söz konusu kelime, sadece bulutların aşılayıcılığı manasıyla sınırlı tutulmamalıdır. Rüzgâr eserken bitkilerin erkek tohumları ile dişi çiçeklerin tohumlarının üzerine savurarak tozlanmalarını ve döllenmelerini sağlar.

Bu şekilde tabiatta sayısız bitkinin döllenmesi sağlanır ve çeşit çeşit bitkiler toprağı süslemiş, çeşitli meyveler de insanların ve canlıların beslenmesi için yetiştirilmiş olur. Rüzgârların bu işlevine “sporla üreme” adı verilmektedir ve Kur’ân asırlar önce Yüce Allah’ın bu tabiata yerleştirdiği yasasına işaret etmiş olmaktadır.

İbn Abbâs’ın bu âyeti tefsir bağlamında rüzgârların hem ağaçları hem de bulutları aşıladığını söylediği nakledilmektedir(29) ki bu bilgi bugün itibariyle son derece ufuk açıcı görülmelidir. O günlerde rüzgârların bulutları aşılamasını söylemek anlaşılabilirdir de ağaçları aşılamasını yani bitkileri aşılamasını söylemek öyle kolay bir şey değildir. Bu itibarla İbn Abbâs’ın çağlar ötesinden bize nakledilen bu sözünün ne kadar büyük bir önem taşıdığını söylemeye bile gerek yoktur.

Âyette geçen اَرْسَلْنَا arselnâ fiilinin “göndermek”, لَوَاقِح levâkıh kelimesinin “aşılayıcılar”, اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilinin “indirmek”, السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök, yüksekler âlemi”, مَآء mâ’ kelimesinin “su, yağmur” ve اَسْقَيْنَاكُمُ eskaynâküm fiilinin de “su ihtiyacını karşılamak” anlamından hareketle, peygamberlerin de Yüce Allah tarafından kulları aşılamak için gönderildiği, bu sayede rahmet yağmurlarının sağnak gibi insanları merhamete gark ettiği ve insanların bu şekilde rahmetle buluşturulduğu gibi, dolaylı bir anlatımın devrede olduğu da akla gelmektedir. Yüce Allah’ın indirdiği kitaplar gökten indirilen yağmur gibi hayatın mayasını oluşturmaktadır, diyebiliriz.(30)

2. فَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَسْقَيْنَاكُمُوهُ “Gökten su indirdik de onunla su ihtiyacınızı karşıladık. Siz onu depolayamazdınız.” Yüce Allah rüzgârların aşılayıcılığını hatırlattıktan hemen sonra, gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Buradaki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir. Çünkü yağmur sayesinde insanların su ihtiyacı karşılanmakta, hayat su ile devam ettirilmektedir.

Âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de, sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “yüksekler” manası da verilebilir. Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi.

Bütün bunları tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

3. وَمَآ اَنْتُمْ لَهُ بِخَازِن۪ينَ “Siz onu (suyu hiçbir şekilde) depolayamazdınız.” Bu ifade “Onun kaynağını elinde tutan siz değilsiniz”, “Bu yağmurun sahibi siz değilsiniz” gibi anlamlar içermektedir. Burada yağmurun gökte tutulması anlaşılabileceği gibi, yeraltında depolanması da kast ediliyor olabilir. Her hâlükârda âyette insanların yağmurun sahibi olmadığı anlatılmak istenmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَازِن۪ين hâzinîne kelimesi “muhafaza edenler, koruyanlar, depolayanlar, sahip olanlar” gibi anlamlar içermektedir.(31) Yüce Allah burada sadece yağmuru yağdırmasını değil, aynı zamanda yağdırdığı yağmuru dağlarda, pınarlarda, kuyularda, göllerde, havuzlarda, çaylarda, ırmaklarda, nehirlerde, denizlerde, mağaralarda vs. yerlerde kendisinin sakladığını da haber vermektedir. Bu da yağmuru yağdırmak kadar önemli olduğu için Yüce Allah konunun bu boyutuna da dikkat çekmektedir.

4. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayet vesilesiyle ayetin mesajını daha kapsamlı bir şekilde anlamamıza yardımcı olacak şekilde şu değerlendirmeyi aktarmakta fayda görmekteyiz:

Yüce Allah bu ayette, rüzgârları bulutları aşılaması için gönderdiğini, bulutlardan tatlı suyu yağdırarak insanların su ihtiyacını karşıladığını, yeraltında depoladığı tatlı suyu insanların depolayamayacağını ifade etmektedir.

Okyanuslarda (denizleri de içerir), yüzey sularında (göller, akarsular ve bataklıklar) ve nemli topraklarda bulunan suyun, güneş enerjisi ile su buharı haline dönüşmesine buharlaşma denir. Güneş enerjisi ile ısınan su kaynaklarının yüzeyinde bulunan su moleküllerinin sıcaklığındaki artış daha hızlı hareket etmelerine neden olur. Hareketi hızlanan su molekülleri yüzeyden ayrılır ve buhar halinde havaya karışır. Suyun bulunduğu alanlar üzerinde esen yüzey rüzgârları su moleküllerinin ayrılmasını kolaylaştırarak buharlaşmayı arttırır. Su buharının, yoğunlaşarak bulutları oluşturması için gerekli şartlara sahip atmosfer alanlarına doğru yükseltilerek taşınması da rüzgârlar tarafından sağlanır. Su buharının, yoğunlaşarak sıvı haldeki bulut damlacıklarını oluşturması için üzerinde yoğunlaşacağı yüzeylere yani bulut yoğunlaşma çekirdekleri olarak adlandırılan küçük zerrelere ihtiyaç vardır. Bu zerreler atmosferde bulunan mikroskobik boyutlardaki toz zerreleri, okyanus kaynaklı tuz zerreleri veya hava kirliliğine neden olan sülfat gibi havada asılı kalan çapları 0,1-3 µm (mikrometre) arası değişen aerosollerdir.

Bulut yoğunlaşma çekirdekleri olarak görev yapan çok küçük boyuttaki bu toz zerrelerini çöllerden ve kuru toprak alanlarından, tuz zerrelerini de okyanus yüzeyinden kaldırıp taşıyarak nemli hava içerisindeki su buharı ile bir araya getiren, bu bölgeler üzerinde esen rüzgârlardır. Bulut yoğunlaşma çekirdekleri etrafında su buharı yoğunlaşarak yani çekirdekle su bir araya gelerek çapları milimetrenin ellide biri (0,02 mm) olan gözle görülemeyen küçük bulut damlacıkları oluşur. Kütleleri oldukça küçük olduğundan yerçekimi kuvvetinin etkisi çok azdır ve bulut içerisindeki hava hareketleri sayesinde yere düşmeden atmosferde asılı halde kalırlar. Bulutlar, havada asılı haldeki bu çok küçük su damlacıkları veya kristallerinin görülebilen kümeleridir. Yüksek rüzgârlar, okyanuslar ve nemli bölgeler üzerinde oluşan bulutları çok uzak mesafedeki başka bölgelere taşıyabilirler.

Rüzgârların bulut yoğunlaşma çekirdeklerini atmosfere taşıması ve su buharı ile bir araya getirmesine benzer şekilde, insan ve hayvanların üremesi sırasında erkek üreme hücreleri de dişi üreme organına taşınır/bırakılır. Bir araya geldikten sonra erkek üreme hücresi (sperm) ile dişi üreme hücresi (yumurta) birleşir. Buna döllenme (fertilizasyon) denir. Çiçekli bitkilerin üremesi sırasında ise erkek üreme hücrelerini barındıran polen tanecikleri aynı veya başka bir bitkinin çiçeğindeki dişi organın tepeciğine taşınır. Buna tozlaşma (polenleşme) denir. Polenler dişi organın tepeciğinden yumurtalığa iner. Böylece erkek ve dişi üreme hücrelerinin birleşmesi ile döllenme gerçekleşir. Döllenmiş yumurta zamanla embriyoyu (tohumu) da içeren meyveye dönüşür. Rüzgârlar, meşe ağacı ve çimen filizleri gibi düz polenlere sahip bitkilerin polenlerini başka bitkilere taşıyarak tozlaşmayı sağladıkları gibi; bazı bitkilerin tohumlarını da filizlenebilecekleri uzak bir bölgedeki uygun bir ortama taşırlar/bırakırlar. Örneğin karahindiba bitkisinin tohumlarını bulunduran meyvesi, paraşüt tarzı çıkıntılara sahip olduğundan rüzgârlarla kolayca uzak yerlere taşınabilir. Yukarıdaki süreçlere benzer olarak, ağaçlarda uygulanan ve tohumsuz bir üretme şekli olan aşılama sırasında, çoğaltılması istenilen ağaç türünden elde edilen ve kalem adı verilen dal parçası, anaç adı verilen diğer bir ağaç üzerine yerleştirilip tutturulur, yani bir araya getirilir.

Ayetteki “döllemek, dölleyiciler” manasına gelen levâkıh kelimesi; insanların, hayvanların ve bitkilerin erkek üreme hücrelerinin, dişinin yumurtalığına taşınarak dişi üreme hücreleri ile bir araya getirilmesi; aşılama sırasında kalem ile anacın bir araya getirilmesi ve rüzgârın tuz ve toz zerreciklerini atmosfere taşıyarak su buharı molekülleri ile bir araya getirmesi gibi anlamlara gelmektedir. Bu ayette geçen “rüzgârları aşılayıcılar olarak gönderdik” ifadesi ise aynı cümlenin devamındaki “gökten su indirdik” ifadesiyle birlikte değerlendirildiğinde, rüzgârların okyanuslardan ve karalardan kaldırdığı tuz ve toz zerreciklerini (bulut yoğunlaşma çekirdeklerini) atmosfere taşıyarak su buharı molekülleri ile bir araya getirmesi anlamına gelmektedir. Günümüzde bulutlar insan eliyle de yağış oluşturmak amacıyla aşılanmaktadır (tohumlanmaktadır). Bulut içerisine atılan (ekilen) küçük AgI (gümüş iyodür) zerreleri de çekirdek görevi görerek bulut damlacıklarını etrafına toplar. Ayette, rüzgârların bulutları aşılamasına ek olarak, bitkileri tozlaştırması ve tohumlarını taşıması gibi yukarıda sayılan diğer görevleri de vurgulanıyor olabilir.

Bulut içerisindeki yukarı ve aşağı doğru hava akımları ile hareket eden su ve buz kristalleri çarpışarak zamanla büyürler. Hava akımlarının karşı koyamayacağı ağırlığa ulaştıklarında yağmur, kar veya dolu şeklinde yağış olarak yeryüzüne düşerler. Böylece okyanuslardan, yüzey sularından ve nemli topraklardan buharlaşan su tekrar kaynaklarına geri döner. Buna su döngüsü denir. Buharlaşmanın %85’i okyanuslardan olur. Okyanuslardaki su tuzlu olup tarımsal alanlarda ve insanlar tarafından kullanılamaz. Su döngüsü ile tuzlu su kullanışlı hale yani tatlı suya dönüşür. Ayette açık şekilde bulut ifadesi zikredilmese de “gökten su indirilmesinden” kasıt bulutlardan yağış olarak düşen yağmur ve kardır. “Su ihtiyacının karşılanmasından” kasıt ise yağış olarak inen suyun tuzdan arındırılmış, insanlar ve karada yaşayan birçok bitki ve hayvan için kullanışlı olan tatlı su olması anlamındadır.

Gezegenimizdeki 1,3 milyar km3 suyun %97,5’i tuzlu su şeklinde okyanuslarda bulunmaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi tuzlu su insanlar ve karada yaşayan birçok bitki ve hayvan için kullanışsızdır. Geriye kalan %2,5’lik kısmı ise tatlı sudur. Tatlı suyun önemli bir kısmı (%68,7) buzullarda buz halinde bulunur. Geriye kalan ve sıvı haldeki tatlı suyun çok büyük bir kısmı (%96) yeraltında depolanır; %4’lük kısım ise akarsular, göller, bataklıklar ve atmosferde bulunur. Yeraltı suları yaklaşık 23,4 milyon km3’dür. Bu miktar yüzey sularının (göller, akarsular ve bataklıklar) yaklaşık 128 katıdır. Ziraatta, endüstride ve evlerimizde ihtiyacımızı karşılamak için kullandığımız suyun üçte ikisi yeraltı sularından sağlanmaktadır. Yani insanlar ve diğer canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan sıvı haldeki tatlı suyun başlıca deposunu yeraltı suları oluşturur.

2020 yılı verilerine göre, tüm dünyada inşa edilmiş toplam 58.000 büyük barajda depolanabilecek maksimum tatlı su miktarı 7.000-8.300 km3’dür. Bu miktar bir yılda akarsular tarafından okyanuslara dökülen su miktarının sadece altıda biridir. Buradan çıkan en çarpıcı bilgi ise şudur: Yeraltında depolanan suyun insan eliyle yapılan barajlarda depolanması gerekseydi, 2020 yılına kadar dünyada inşa edilmiş olan toplam barajların yaklaşık 2.829 (iki bin sekiz yüz yirmi dokuz) katı daha baraj yapılması gerekirdi. Yani dünyadaki toplam büyük baraj sayısının 164.082.000 (yüz altmış dört milyar seksen iki milyon) olması gerekirdi ki bu mümkün görünmemektedir. Ayette geçen “siz onu depolayamazdınız” ifadesi de bu gerçeğe yani yeraltı sularının insan eliyle yapılmış yapay barajlarda depolanmasının mümkün olmadığına işaret etmektedir. Bu ifadeyle Yüce Allah, buzullarda ve okyanuslarda depolanan ve su döngüsünde yer alan çok daha büyük su kaynaklarını da kastediyor olabilir.

Özetle Yüce Allah bu ayette; okyanuslar ve karalar üzerinde esen rüzgârları, tuz ve toz zerreciklerini (bulut yoğunlaşma çekirdeklerini) atmosfere taşıyarak, su buharıyla buluşturması ve böylece bulutları oluşturması için gönderdiğini “rüzgarları aşılayıcılar olarak gönderdik” ifadesi ile bildirmektedir. İnsanların, karada yaşayan hayvanların ve bitkilerin ihtiyacı olan tatlı suyu bulutlardan yağış olarak indirdiğini “gökten su indirdik ve onunla su ihtiyacınızı karşıladık” ifadesiyle bildirmektedir. Yeraltında depoladığı tatlı suyu insanların depolayamayacaklarını ise “siz onu depolayamazdınız” ifadesiyle bildirmektedir. Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği yasalarla (âdetullah/sünnetullahla) ilgili buna benzer birçok ayet Kur’an’da yer almaktadır.(32)

b) Yüce Allah’ın Eşsiz Gücü ve Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 23-25. âyetlerinde dirilenin de öldürenin de her şeye vâris olacak kudretin de kendi zâtı olduğunu beyan etmekte, önceki nesilleri de sonrakilerin durumunu da gayet iyi bildiğine ve nihayet herkesi mahşer ortamında toplayacağına dair bilgiler vermektedir.

ı. Hayat Vericiliği, Öldürebilmesi ve Vâris Oluşu

وَاِنَّا لَنَحْنُ نُحْي۪ وَنُم۪يتُ وَنَحْنُ الْوَارِثُونَ “Dirilten de öldüren de elbette biziz! Her şeye vâris olan biziz.”

Âyetteki وَاِنَّا لَنَحْنُ ve innâ lenahnu ifadesi “muhakkak ki biziz biz”; نُحْي۪ nuhyî fiili “diriltiyoruz”;وَنُم۪يتُ ve nümîtü fiili “ve öldürüyoruz”; وَنَحْنُ ve nahnü zamiri “ve biz”; الْوَارِثُون el-vârisûne kelimesi ise “vâris olanlar(ız)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hâkimiyeti ve her mahlûktan sonra geriye sadece kendisinin kalacağı gündeme getirilmektedir.

Bazı müfessirlerimiz burada sözü edilen diriltme ve öldürmenin önceki âyetlerle ilişkili olacak şekilde yağmurun baharda tabiatı yeşertmesi, sonbaharda ise bitkilerin sararıp varlığını kaybetmesi şeklinde yorumlamışlardır.(33) Biz yorumumuzu insanlar ve canlı varlıklar üzerinden yapmaya çalışacağız.

1. وَاِنَّا لَنَحْنُ نُحْي۪ وَنُم۪يتُ “Dirilten de öldüren de elbette biziz!” “Şüphesiz dirilten de öldüren de biziz. Dönüş de sadece Bize olacaktır” meâlindeki Kâf 50/43’te de zikredildiği üzere, bu âyette Yüce Allah dirilten ve öldüren tek zât olduğunu vurgulu ifadelerle dile getirmekte, bunun için “biziz sadece biz” anlamına gelen اِنَّا innâ ve نَحْنُ nahnü kelimelerini peş peşe kullanmaktadır.

Pek çok âyette yer aldığı üzere, Kur’ân’da Yüce Allah için kullanılan “biz” ifadelerinin O’nun yüceliğini belirtmek için yer aldığını düşündüğümüzde, ölüleri sadece Yüce Allah’ın dirilteceğini ve dirileri de öldürebileceğini belirtmeliyiz. Hayatı özetlemek anlamına gelen bu iki fiil, hakikat manada kesinlikle Yüce Allah’tan başka varlıklara nispet edilemez. İşte bu gerçek, âyetin ilk cümlesinin vermek istediği mesajdır.

Âyette öldürme fiilinin önce zikredilmesinin muhtemel sebebi şudur: Yaşamakta olan insanlar için önce öldürmek, sonra diriltmekten söz edilmesi gerekmesine rağmen, burada tersinin olması tamamen muhatapların durumundan kaynaklanmaktadır. Mekke müşrikleri ölüme inanıyor, ancak çoğunluğu âhiretteki diriltilmeye inanmıyorlar, hatta bununla alay ediyorlardı. İşte onların alay edip inkâr ettikleri mahşerdeki diriltilme gerçeği öncelenmekte ve bu konudaki tutumlarının son derece yanlış olduğu vurgulanmaktadır.

2. وَنَحْنُ الْوَارِثُونَ “(Her şeye) vâris olan biziz.” Yüce Allah mevcudat içerisinde her şeyin helak olacağını, bâkî kalacak olanın sadece kendi zâtı olduğunu beyan etmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

a) Bu âyetin bir benzeri de Meryem 19/40’ta şu şekilde geçmektedir: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da (başkasına veya başka bir yere değil) sadece bize döndürüleceklerdir.” Benzer şekilde Meryem 19/80’de de Yüce Allah’ın her şeye vâris olacağına dair bir mesaj yer almaktadır. Aynı mesajlar Enbiyâ’ 21/89 ve Kasas 28/58’de de vardır. Bu arada Âl-i İmrân 3/180 ve Hadîd 57/10’da yer alan “Göklerin ve yerin mirası sadece Allah’a aittir” ifadede verilmek istenen mesaj da aynı kapıya çıkmaktadır.

b) Kasas 28/88’de şöyle buyrulmaktadır: “O’nun zâtı hariç (geri kalan) her şey yok olacaktır.” Yüce Allah kendi zâtından başka ne varsa hepsinin yok olacağını beyan ederek, kullukta başka varlıklara ilahlık payesi vermenin ne kadar büyük bir hata olduğuna dikkat çekmektedir.

Rahmân 55/26-27’de Yüce Allah şu bilgilere yer vermektedir: “Oradaki herkes fânîdir. (Sadece) Rabbinin azamet ve ikrâm sahibi zâtı bâki kalacaktır.” Bu âyette sözü edilen husus, yeryüzünde bulunan herkesin fânî olduğunun bildirilmesidir ve âyette yer alan عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki hâ zamiri eğer Rahmân 55/10’da geçen “arz” manasına geliyorsa, maksat dünya üzerindeki “insanlar”dır. Çünkü مَنْ men edatı, genellikle “akıllılar”ı ifade etmektedir. Bazı âlimlerimiz ise bu ifadeyi “her şey”,(34) “insanlar ve cinler”(35) manasında yorumlamışlardır.

c) Her şey fânî olduğuna göre, bir tek Yüce Allah bâkî kalacaktır. Hadîd 57/3’te beyan edildiği gibi, el-evvel, yani “hiçbir şey yokken var olan sadece Allah” olduğu gibi, el-âhır, yani “en son kalacak olan da sadece O”dur. Nahl 16/96’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin yanınızda bulunanlar fânîdir (çünkü siz fânîsiniz); Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir.” Bu âyette verilmek istenen temel mesaj da yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekine uygundur.

Her ne ki sonradan yaratılmıştır, bilinmelidir ki onun mutlaka bir sonu vardır. Her ne ki yaratılmamıştır, onun sonu yoktur ki bu sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/23’te yer alan “Yüce Allah’ın her şeye vâris olması” da bu anlama gelmektedir. Buradaki vârislik elbette mecazdır; hakikat anlamında Yüce Allah’ın herhangi bir şeye veya kişiye vâris olması düşünülemez. Verilmek istenen mesaj açıktır: Her şey varlığını kaybedecektir. İnsanların bu hayatta bâki kalmayacakları beyan edilerek sonuçta her şeyin helak olacağı, sadece ve sadece Yüce Allah’ın bâkî kalacağı vurgulanmak istenmektedir.

ıı. Bütün Nesillerin Durumunu Bilmesi

وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِم۪ينَ مِنْكُمْ وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَاْخِر۪ينَ “Yemin olsun ki biz sizden önce gelip geçenleri de geri kalanları da biliriz.”

Âyetteki وَلَقَدْ عَلِمْنَا ve lekad ‘alimnâ fiili “yemin olsun ki bilmekteyiz”; الْمُسْتَقْدِم۪ين el-müstakdimîne kelimesi “öncekileri, öndekileri”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; وَلَقَدْ عَلِمْنَا ve lekad ‘alimnâ fiili “ve yine yemin olsun ki bilmekteyiz”; الْمُسْتَاْخِر۪ين el-müste’hırîne sözcüğü ise “sonrakileri, geride kalanları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak bilgisi ve insanların fedakârlık noktasındaki durumları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki müşriklere hitap etmekte ve kendilerinden önce ölenleri, geçip gidenleri, onların yapıp ettiklerini bildiği gibi, yaşamakta olanları, sonradan gelecekleri ve onların da neler yapacaklarını gayet iyi bildiğini güçlü ifadelerle beyan etmektedir.(36)

Âyette geçen الْمُسْتَقْدِم۪ين el-müstakdimîne “öncekiler, öndekiler” kelimesi ile الْمُسْتَاْخِر۪ين el-müste’hırîne “sonrakiler, geride kalanlar” kelimesinin Kur’ân’da sadece bu âyette yer aldığını belirtmeliyiz. Bu noktada her iki insan grubuyla ilgili verilen bilgi için de ayrı ayrı وَلَقَدْ عَلِمْنَا ve lekad ‘alimnâ ifadeleri kullanılarak konu yeminle buluşturulmakta ve ilâhî bilginin sınırsızlığına gönderme yapılmış olmaktadır. Âyetteki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi لَقَدْ وَ اللِّٰه vallâhi lekad manasında hem muhakkaklık hem de yemin manası içermektedir.

Bu âyetteki mesaj insanların fedakârlıklarıyla ilişkilendirilerek de anlaşılabilir. Buna göre Yüce Allah insanların iman, ibadet, ahlak ve fedakârlıkta önde olan, öne geçen, daha çok fedakârlık yapan erkekleri ve kadınları bildiği gibi, bu noktada geride kalanları da bildiğini beyan etmiş olmaktadır.(37) Bu yoruma göre maksat ilk muhataplardan ibaret gibi görünse de mesajın evrenselliğinden hareketle sonuç aynı kapıya çıkmaktadır. Nihayetinde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın olmuş ve olacak her şeyi hakkıyla bildiği ve hiçbir şeyin O’nun bilgisi dışında kalmayacağını beyandır.

ııı. Mahşerde Herkesi Toplaması

وَاِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ اِنَّهُ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin onları (mahşerde) toplayacaktır. Şüphesiz ki O hakîm’dir (hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyettekiوَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke ifadesi “ve muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “işte sadece O”; يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum fiili “onları toplayacak(tır)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; حَك۪يم hakîmun sıfatı “hikmet sahibi(dir)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “her şeyi bilen(dir)” demektir.

Burada özellikle inkârcılara hitap edilmekte ve mahşere dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ “Şüphesiz ki Rabbin onları (mahşerde) toplayacaktır.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bütün inkarcılara iletilmesi için Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve O’nun öncekilerden ve sonrakilerden oluşan bütün inkarcıları da diğer bütün insanları da mahşerde bir araya toplayacağını, onları hesaba çekeceğini haber vermektedir. Bu ifadede inkarcılara yönelik bir tehdit ve gözdağı söz konusu iken, Hz. Peygamber’e ve müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Âyette geçen هُوَ hüve zamiri bütün insanları mahşerde toplayacak olanın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu, başka hiçbir varlığın böyle bir gücünün de mekanının da olamayacağını beyan etmek istemektedir. Nisâ’ 4/87, En‘âm 6/12, Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/16-18 ve Vâkı‘a 56/47-50 gibi pek çok âyette verilmek istenen mesajla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı aynı noktada buluşmaktadır.

2. اِنَّهُ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki O hakîm’dir (hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah kendi zatının iki sıfatını gündeme getirmekte ve insanları mahşerde diriltip bir araya getirmede hikmet sahibi ve her şeyi bilenin kendisi olduğunu beyan etmektedir. Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde de ifade edilmektedir.(38)

Kur’ân’da âyet sonlarıyla âyet içeriklerinin mutlak anlamda mana ilişkisi vardır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudur. حَك۪يم hakîm sıfatı Yüce Allah’ın verdiği veya vereceği bütün hükümlerde hikmet sahibi oluşunu, hikmetsiz ve maslahatsız işinin olmadığını ortaya koymaktadır. Bu çerçevede insanları mahşerde toplayıp aralarında hüküm vermesinin de hikmete dayalı olduğu ortaya konulmaktadır.

Ayette yer alan عَل۪يم ‘alîm sıfatı Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini, bu çerçevede kimlerin dünya hayatlarında neler yapp ettiklerini, kimlerin ödülü kimlerin de azabı hak ettiğini gayet iyi bildiğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah her şeyi vasıtasız bir şekilde tastamam bilir ve verdiği her bir kararında da mutlak isabet eder.

Dipnotlar

• 1 - Nûr 24/60; Ahzâb 33/33. 2 - Nisâ’ 4/78. 3 - Semerkandî, age., II, 264, 568; III, 563; Taberî, age., XIV, 14; XXX, 127-128; Râzî, age., XVIII, 168; XXXI, 113.
  • Nûr 24/60 Ahzâb 33/33 Nisâ 4/78
• 4 - Yazır, age., IX, 94-95.
• 5 - Râzî, age., XVIII, 168.
• 6 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15
• 7 - Râzî, age., XVIII, 169. 8 - Semerkandî, age., II, 264; Taberî, age., XIV, 14-15; Zemahşerî, age., II, 552. 9 - Semerkandî, age., II, 264; Taberî, age., XIV, 14-15; Râzî, age., XVIII, 169.
• 10 - Semerkandî, age., III, 137. 11 - Zemahşerî, age., IV, 34; Taberî, age., XXIII, 36.
• 12 - Nebe’ 78/7. 13 - Râzî, age., XVIII, 170. 14 - Benzer mesajlar için bk. Ra‘d 13/3; Hıcr 15/19; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Neml 27/61; Lokmân 31/10; Fussılet 41/10; Kâf 50/7; Murselât 77/27. 15 - Semerkandî, age., II, 264; Taberî, age., XIV, 15; Râzî, age., XVIII, 170.
  • Nebe' 78/7 Ra‘d 13/3 Hicr 15/19 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Neml 27/61 Lokmân 31/10 Fussilet 41/10 Kâf 50/7 Mürselât 77/27
• 16 - Zemahşerî, age., II, 552; Râzî, age., XVIII, 172.
• 17 - Semerkandî, age., I, 504.
• 18 - Semerkandî, age., II, 264; Taberî, age., XIV, 17; Zemahşerî, age., II, 552.
• 19 - Şu‘arâ’ 26/77; Neml 27/18; Yâsîn 36/40.
  • Şu‘arâ 26/77 Neml 27/18 Yâsîn 36/40
• 20 - Semerkandî, age., II, 265; Taberî, age., XIV, 18-19.
• 21 - Semerkandî, age., II, 265; Taberî, age., XIV, 20-22; Zemahşerî, age., II, 552. 22 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 23 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33. 24 - Yûsuf 12/94. 25 - Enfâl 8/46. 26 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 27 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 28 - Râzî, age., XIX, 175.
• 29 - Semerkandî, age., II, 265. 30 - Benzer bir değerlendirme için bk. Yazır, age., V, 203.
• 31 - Semerkandî, age., II, 265; Zemahşerî, age., II, 553.
• 32 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Ahrens CD, Henson R. Essentials of Meteorology. An Invitation to Atmosphere. Cenagage Learning, Australia, 2018, s. 2-241; Taiz L, Zeiger E. Plant Physiology and Development, 6th edition. 2015 Sinuauer Associates, Inc Massachusetts, s. 625-664; Taylor MR, Simon EJ, Dickey JL, Hogan K. Campbell Biology Concepts & Connections, 10th edition. Pearson, 2021. s. 344-367; Tarbuck EJ, Lutgens FK. Earth: An Introduction to Physical Geology. 2017. Pearson, Boston, s. 501-531; Marshak S. Earth: Portrait of a Planet. W.W. Norton & Company, New York, 2019, s. 720-755; GOODD, a global dataset of more than 38,000 georeferenced dams. Mulligan M, Soesbergen A, Sáenz L. Scientific Data. 2020, 7:31.
• 33 - Semerkandî, age., II, 265; Râzî, age., XVIII, 177.
• 34 - Semerkandî, age., III, 382. 35 - Taberî, age., XXVII, 134.
• 36 - Semerkandî, age., II, 265; Taberî, age., XIV, 23-26; Zemahşerî, age., II, 553; Râzî, age., XVIII, 177-178.
• 37 - Taberî, age., XIV, 23-26.
• 38 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30