İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 42-52. âyetlerinde zalimler ve akıbetleriyle ilgili çeşitli konularda Hz. Peygamber’i ve dolayısıyla müminleri inşa etmekte, nankörlere yönelik nimetlerini hatırlatmakta, tuzaklarının boşa çıkacağını bildirmekte, mahşerdeki yeni yapılanma hakkında malumat vermekte ve vahyin evrensel mesajını beyan etmektedir.

a) Zalimlerin Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 42-46. âyetlerinde zalimlerin yaptıklarından habersiz olmadığını, onların azabını “korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı, zihinleri (kalpleri) bomboş olarak bakışlarını kontrol edemez şekilde, gözleri yukarı dikilmiş bir vaziyette seğirtip koşacakları” mahşer gününe ertelediğini beyan etmektedir.

Ardından, bütün insanların mahşerle ilgili uyarılması gerektiği, çünkü orada çeşitli pişmanlıkların ve sonuçsuz isteklerin gündeme geleceği haber verilmektedir. Daha sonra, diğer insanların öncekilerin yerlerine yerleştikleri, çeşitli örnekler verilerek Yüce Allah’ın önceki azgınlara nasıl muamelede bulunduğunun bilinmesi gerektiği ile çok güçlü tuzaklar kurulsa da Allah’ın onları boşa çıkartıcı olduğu ifade edilmektedir.

ı. Zâlimlerin Mahşerdeki Korkunç Durumları

وَلَا تَحْسَبَنَّ اللّٰهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ اِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ مُهْطِع۪ينَ مُقْنِع۪ي رُؤُ۫سِهِمْ لَا يَرْتَدُّ اِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَاَفْـِٔدَتُهُمْ هَوَآءٌ “Zalimlerin yaptıklarından Allah’ı sakın habersiz sanma! Şüphesiz ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor. Kalpleri bomboş olarak bakışlarını kontrol edemez şekilde, (panik içinde), (akılları başından gitmiş) başları yukarı dikilmiş bir durumda (davetçiye doğru) seğirtip koşarlar.”

Buradaki وَلَا تَحْسَبَنَّ ve lâ tahsebenne emri “ve sakın sanmayasın”;اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; غَافِلًا ğâfilen kelimesi “habersiz, gafil”;عَمَّا يَعْمَلُ ‘ammâ ya‘melu fiili “yaptıklar şeylerden, yaptıklarından”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne sözcüğü “zalimlerin, haksızlık edenlerin”;اِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ innemâ yuahhıruhum fiili “onları sadece tehir ediyor, erteliyor”;لِيَوْمٍ liyevmin kelimesi “(şöyle) bir güne ki”; تَشْخَصُ teşhasu fiili “dışarı fırlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; الْاَبْصَار el-ebsâru sözcüğü “gözler”; مُهْطِع۪ين mühtı’îne kelimesi “koşanlar olarak”; مُقْنِع۪ي رُؤُ۫سِهِمْ muknı‘î ruûsihim tamlaması “başları yukarı doğru kalkık bir şekilde”; لَا يَرْتَدُّ lâ yarteddü fiili “dönmez”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; طَرْفُهُمْ tarfuhum tamlaması “onların bakışları”;وَاَفْـِٔدَتُهُمْ ve ef’idetühum tamlaması “ve onların gönülleri, kalpleri de”; هَوَآء hevâun sözcüğü ise “bomboş(tur)” demektir.

Olumlu bir örnek olan Hz. İbrâhim’le ilgili bilgiler ve tevhidin çeşitli ilkeleri verildikten sonra burada yeniden olumsuz insanların mahşerdeki durumu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَحْسَبَنَّ اللّٰهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ اِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ “Zalimlerin yaptıklarından Allah’ı sakın habersiz sanma! Şüphesiz ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor.” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara seslenmekte ve zalimlerin yaptıklarından habersiz olmadığını, sadece azaplarını mahşere tehir ettiğini beyan etmektedir.

a)وَلَا تَحْسَبَنَّ اللّٰهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ “Zalimlerin yaptıklarından Allah’ı sakın habersiz sanma!” Yüce Allah zalimlerin, yani öncelikle Mekkeli müşriklerin yaptıklarından haberdar olduğunu Hz. Peygamber’e bildirmektedir. Aksi bir durum olsaydı, o zaman Râzî’nin de dediği gibi ya zalimlerden habersiz veya zalimlere ceza vermekten aciz ya da zalimlerin zulmüne razı olmalıydı. Bunların üçü de Yüce Allah için imkânsız olduğu için Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, başta Mekkeli müşrik zalimler olmak üzere bütün zamanların zalimlerini uyarıp tehdit etmekte, mazlumlara ise teselli vermektedir.(1)

Âyetin başında yer alan وَلَا تَحْسَبَنَّ ve lâ tahsebenne ifadesinin sonundaki “şeddeli nûn” nedeniyle anlamı güçlü hale getirilmekte ve kesinlikle öyle bir zanna kapılmaması gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir. Akla “Hz. Peygamber aksini mi zannediyordu?” şeklinde bir soru gelirse cevap şöyle verilebilir:

Bu ve benzer ifadeler Hz. Peygamber’in inancını devam ettirmesini sağlamaya yöneliktir. Tıpkı “Müşriklerden olma”,(2) “Allah’la beraber başka ilah edinme”,(3) “Ey iman edenler iman edin”,(4) “Elbiseni temiz tut, pisliklerden uzak dur”(5) gibi âyetlerde olduğu gibi bu uyarılan konularda Hz. Peygamber’in aksi bir durumda olduğu değil, zaten istikametli olan duruşunu devam ettirmesi gerektiği hatırlatılmış olmaktadır. Anlaşılan o ki, Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve bütün müminleri kendi zatı hakkında bilgilendirmekte, aksi bir durumun akıllara ziyan olduğunu zihinlere kazımak istemektedir.

b)اِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ “Şüphesiz ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor.” Yüce Allah müşrik zalimlerin azabını öyle bir güne tehir etmektedir ki o günde gözler yuvalarından dışarı fırlayacaktır. Allah onların hesabını ve kendilerine uygulayacağı azabı mahşere tehir etmekte olduğunu beyan etmekte, bu arada verdiği süre içerisinde tevbe edenlerin olma ihtimalini veya tevbe kapısının açık olduğu bilgisini muhataplara vermek istemektedir.

Âyette yer alan تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ ifadesi, korku, kaygı ve dehşet nedeniyle “gözlerin adeta yerinden fırlaması, gitmesi, dehşetle bakakalması, donması, sabit bir noktaya dikilmesi” gibi manalar içermektedir.(6) Öyle anlaşılıyor ki, Yüce Allah zalimlerin, müşriklerin ve benzer şekilde inkâr ve azgınlık içerisinde olanların azaplarını ihmal etmemekte, kendilerine zaman tanımakta ve mahşerde onları şiddetli bir şekilde cezalandıracağı bilgisini vermektedir.

Kamer 54/7’de zikredildiği gibi, bu gibi ifadeler azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmak için kullanılmaktadır.(7) Kalem 68/43, Me‘âric 70/44 ve Ğâşiye 88/2 gibi bazı âyetlerde geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَشْخَصُ teşhasu fiili gibi gözlerin kıyâmetteki halini ortaya koymaktadır. O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak şekilde derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır. Enbiyâ’ 21/97’de beyan edildiği üzere, kâfirlerin gözleri o gün donup kalacaktır. Orada geçen شَاخِصَة şâhısah kelimesiyle bu âyette geçen تَشْخَصُ teşhasu fiili aynı kökten gelmektedir.

2. مُهْطِع۪ينَ مُقْنِع۪ي رُؤُ۫سِهِمْ لَا يَرْتَدُّ اِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَاَفْـِٔدَتُهُمْ هَوَآءٌ “Kalpleri bomboş olarak bakışlarını kontrol edemez şekilde, (panik içinde), (akılları başından gitmiş) başları yukarı dikilmiş bir durumda (davetçiye doğru) seğirtip koşarlar.” Yüce Allah bu âyette mahşer şartlarında kâfirlerin korkunç durumlarını ifade etmeye devam etmektedir.

Kamer 54/8’de de zikredildiği gibi, Kur’ân’da üç kez geçen مُهْطِع۪ين mühtı’îne kelimesi Me‘âric 70/36’da müşriklerin Mekke’de Hz. Peygamber’le alay edişleriyle, diğer iki kullanımı ise mahşerle ilgilidir. Bu kelime hem yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/43’te, hem de Kamer 54/8’de inkârcıların mahşer sabahı “çaresizlik içinde (davetçiye) koşmak”(8) manasında durumlarını deşifre etmektedir.

Buradaki مُقْنِع۪ي رُؤُ۫سِهِمْ muknı‘î ruûsihim ifadesi ise “başlarının yukarı doğru kalkık oluşu”(9) demektir. لَا يَرْتَدُّ اِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ ifadesine gelince bu da “bakışlarının kendilerine dönememesi”, önceki âyetteki ifadeyi açıklar mahiyette “gözlerin donuklaşması, bir noktaya sabitleşmesi”(10) manasında bu halin devamlı olacağı manasını desteklemektedir.

Âyetin sonundaki وَاَفْـِٔدَتُهُمْ هَوَآءٌ cümle ise “kâfirlerin gönüllerinin, kalplerinin ve zihinlerinin her türlü hayırdan bomboş olmasını”,(11) Ebû Ubeyde’ye göre bir anlamda “akıllarının başlarından gitmiş olduğunu”(12) ifade etmektedir. Burada geçen هَوَآء hevâ’ kelimesi maddenin ve kütlelerin işgal etmediği, yer kaplamadığı boşluk demektir. Buradan hareketle, söz konusu kelime kalbin veya zihnin her şeyden boş, gücü ve kuvveti kalmayacak hale gelmesi, aklını yitirmesi, aklın baştan çıkması manasını içermektedir.

Râzî’nin de isabetle belirttiği gibi, âyette bütünüyle kâfirlerin mahşerdeki halleri tasvir edilmekte, başları yukarı kalkık veya başları enseye düşük bir şekilde yuvalarına geri dönemeyen gözlerin ve bomboş yüreklerin sahipleri panik içerisinde sağa sola yalpalayacak veya duruşma çağrısını yapan görevliye doğru seğirteceklerdir. Mahşer gününün dehşeti nedeniyle, kâfirlerin kalplerinin kendilerini saran korku ve hayretin büyüklüğünden dolayı bütün hatıra ve düşüncelerden, başlarına gelen azap ve cezadan dolayı her türlü ümit ve arzudan, dahası onlardaki hüzün ve kederin çokluğu sebebiyle her türlü sevinç ve huzurdan yoksun olmaları bu ifade ile ortaya konulmuş olmaktadır.

Dünyada hakka ve hakikata karşı burun kıvırıp olabildiğince alaycı davrananlar bunun karşılığını mahşerde göreceklerdir. Hatta Mutaffifûn 83/29-32’de yer aldığı üzere, her gördüklerinde Müslümanlara gülen, kaş göz hareketleri yapıp kafadarlarının yanına döndüklerinde eğlenen, dahası Müslümanların sapık olduğunu iddia edenler bu yaptıklarının hesabını elbette vereceklerdir. Mutaffifûn 83/34-36’da da bu konuda çok önemli bilgiler yer almaktadır.

ıı. İnsanların Uyarılması ve Zalimlerin Feryatları

وَاَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَاْت۪يهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا رَبَّنَآ اَخِّرْنَآ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ اَوَلَمْ تَكُونُوٓا اَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَكُمْ مِنْ زَوَالٍ “Kendilerine azabın geleceği, bu yüzden zalimlerin ‘Rabbimiz! Yakın bir süreye kadar bizi ertele (bize süre ver) de senin davetine icabet edelim ve elçilere uyalım!’ diyecekleri gün hakkında insanları uyar! (Onlara şöyle denecektir:) Daha önce, sizin için bir yok oluş olmadığına yemin etmemiş miydiniz?”

Âyetteki وَاَنْذِرِ ve enzir emri “ve uyar”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) gün, o gün(le ilgili)”; يَاْت۪يهِمُ ye’tîhim fiili “onlara gelecek”; الْعَذَاب el-‘azâbu sözcüğü “azap”; فَيَقُولُ fe yekûlu fiili “diyecek”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanlar, haksızlık edenler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَخِّرْنَا ahhırnâ duası “bizi geciktir”; اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ ilâ ecelin karîbin tamlaması “yakın bir ecele, kısa bir süreye ki”; نُجِبْ nücib fiili “icabet edelim”; دَعْوَتَكَ da‘veteke tamlaması “senin çağrına, davetine”; وَنَتَّبِعِ ve nettebı‘ fiili “ve tâbi olalım, ve uyalım”; الرُّسُل er-rusüle sözcüğü “elçilere, resüllere”; اَوَلَمْ تَكُونُوٓا evelem tekûnû sorusu “(şöyle) olmamış mıydınız, (şöyle) değil miyiniz”; اَقْسَمْتُمْ aksemtüm fiili “yemin etmiştiniz, yemin etmemiş miydiniz”; مِنْ قَبْل min kablü ifadesi “daha önce”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olmayacaktır diye”; مِنْ زَوَالٍ min zevâlin kelimesi ise “yok olmak, bitmek” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in bütün insanlığı mahşerdeki azapla ilgili uyarma görevi gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَاْت۪يهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا رَبَّنَآ اَخِّرْنَآ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ “Kendilerine azabın geleceği, bu yüzden zalimlerin ‘Rabbimiz! Yakın bir süreye kadar bizi ertele (bize süre ver) de senin davetine icabet edelim ve elçilere uyalım!’ diyecekleri gün hakkında insanları uyar!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e öncelikle Mekkeli muhataplarını, ardından da bütün insanları azap günüyle uyarmasını emretmekte ve o gün zalimlerin azabın tehiriyle ilgili istekte bulunacaklarını, bu vesileyle ilâhi davete icabet edip peygamberlerin izini sürecekleri sözünü vereceklerini beyan etmektedir.

Âyette dile getirilen النَّاس en-nâs kelimesinden maksat, öncelikle “Mekkeli müşrikler”dir; sonra da “bütün insanlar”dır. Bu arada uyarıya konu edinilen “azabın geleceği gün” ifadesinden kast edilen de elbette “mahşer günü”dür. Âyette sözü edilen zalimler ise Mekkeli müşrikler ve onlar gibi şirke bulaşan herkestir. Müşriklere zalim denmesinin sebebi, inançta adalet demek olan tevhidin karşısında zulüm demek olan şirki tercih etmeleridir. Lokmân 31/13’e göre şirk büyük bir zulümdur. İşte o gün zalimler Yüce Allah’a niyazda bulunacak ve azabın kısa bir süre de olsa ertelenmesini, kendilerine zaman tanınmasını isteyeceklerdir.

Bir benzeri de Münâfikûn 63/10’da geçen اَجَلٍ قَر۪يبٍ ecel-i karîb tamlaması “yakın ecel, kısa bir süre” manasına gelmekte ve onların kısa bir süreliğine de olsa azaplarının geciktirilmesini, yani dünyaya geri döndürülmeyi isteyecekleri anlaşılmaktadır. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, mahşer şartlarında suçlular çeşitli pişmanlıklar yaşayacak ve birtakım isteklerde bulunacaklardır. Buna göre, âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/27’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması”; Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/167’de de, âhirette şu itirafta bulunulacağı haber verilmektedir: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/27-28’de de şöyle bir pişmanlık dile getirilmektedir: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edinseydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.” Mahşerdeki yargılanma esnasında amel defterindeki bilgiler görüldükten sonra, özellikle suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık ve özlem cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyetin(13) yer aldığını beyanla yetinelim.

Suçlular azabın kısa bir süre de olsa geciktirilmesini isterlerken gerekçelerini de “Allah’ın davetine icabet etmek ve peygamberlere tâbi olmak” şeklinde belirleyeceklerdir. Âyette geçen الرُّسُل er-rusül kelimesinin çoğul getirilme sebebi, “insanlar” kelimesinden maksadın bütün ümmetlerin azgınları olduğunu göstermektir. Mahşerde yaşanacağı haber verilen bu tür arzular ve benzer şekilde dile getirilecek pişmanlıklar hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Çünkü âyetin devam eden kısmı bu hususu açıkça ortaya koymaktadır.

2. اَوَلَمْ تَكُونُوٓا اَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَكُمْ مِنْ زَوَالٍ “(Onlara şöyle denecektir:) Daha önce, sizin için bir yok oluş olmadığına yemin etmemiş miydiniz?” Yüce Allah mahşerde cehennemlik olduklarına karar vereceği kişilerin azabı tehir isteklerine bu şekilde cevap verecektir. Onlar dünya hayatlarında Son Saat, diriltilme, kıyamet, mahşer, hesap, ödül, azap vs. hususlara inanmadıkları için Yüce Allah bu küfürlerini kendilerine hatırlatacağını haber vermektedir. Zira onların bir bölümü Câsiye 45/24’te geçtiği gibi dehr denen “zaman”a taptıkları için başka bir âlemi reddediyorlardı.

Konuyla ilgili çok net bilgiler içeren diğer bir âyet ise Nahl 16/38’de şu şekildedir: “Onlar Allah’ın ölen kişiyi dirilt(e)meyeceğine dair kuvvetli bir şekilde Allah’a yemin etmişlerdi. Aksine, bu O’nun bizzat kendisine karşı gerçek bir vaadidir. Fakat insanların çoğu bilmez.” İşte bu âyet onların nasıl bir inkar kararlılığında olduklarının açık bir delilidir. Kehf 18/34-35’te “bahçe sahibi kişinin ürünlerinin ebedi oduğunu sandığı” ve Hümeze 104/3’te ise “alaycılık yapan bu tipin sahip olduğu malın kendisini ebedî yaşatacağını zannettiği” haber verilmektedir.

Dünyaya geri dödürülmeyi isteyenlere kesin olarak olumsuz cevap verileceğiyle ilgili olarak da çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Mü’minûn 23/99-100’de şu bilgiler yer almaktadır: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Ey Rabbim! beni geri gönderin; ta ki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yapayım’ diyecektir. (Ona şöyle cevap verilecektir): Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise, yeniden dirilecekleri güne kadar (süren) bir berzah vardır.”

Konuyla ilgili benzer bir âyet Fâtır 35/37’de şu şekildedir: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Yüce Allah da onlara) ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.” Ayrıca Nûh 71/4’te şu bilgiler vardır: “(Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz!” Dahası, Münâfikûn 63/11’de konu büsbütün kapatılmaktadır: “Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi (ölümünü) ertelemez. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde inkârcıların ölümlerinin geciktirilmesi ve dünyaya geri döndürülme isteklerinin reddedileceği, bir bakıma son pişmanlığın fayda vermeyeceği açıkça ortaya konulmaktadır.

ııı. Azgınların Nankörlüğü ve Tuzaklarının Geçersizliği

وَسَكَنْتُمْ ف۪ي مَسَاكِنِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَتَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَكُمُ الْاَمْثَالَ وَقَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَعِنْدَ اللّٰهِ مَكْرُهُمْ وَاِنْ كَانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ “(Aslında sizden önce) kendilerine haksızlık edenlerin yurtlarında yerleşmiştiniz. Onlara nasıl davrandığımız da size apaçık belli olmuştu. (Böylece) size (pek çok) örnekler de vermiştik. Dağları yerlerinden edeceğini sandıkları tuzakları Allah katında (bilinmekte)yken onlar tuzak kurmuşlardı.”

Âyetteki وَسَكَنْتُمْ ve sekentüm fiili “ve yerleşmiştiniz”;ف۪ي مَسَاكِنِ fî mesâkini kelimesi “meskenler(in)e, yurtlar(ın)a”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanların, zulmedenlerin, haksızlık edenlerin”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”;وَتَبَيَّنَ ve tebeyyene fiili “ve açık olmuştu”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; فَعَلْنَا fe‘alnâ fiili “yaptık”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlara”;وَضَرَبْنَا ve darabnâ fiili “ve örnek vermiştik”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاَمْثَالَ el-emsâle ifadesi “size örnek vermiştik”; وَقَدْ مَكَرُوا ve kad mekerû fiili “ve muhakkak ki tuzak kurmuşlardı”;مَكْرَهُمْ mekrahum kelimesi “onların kendi tuzaklarını”; وَعِنْدَ اللّٰهِ ve ‘ındellâhi ifadesi “(oysa) Allah’ın katındadır”; مَكْرُهُمْ mekruhum tamlaması “onların tuzakları”;وَاِنْ كَانَ in kâne fiili “(şöyle) olsa bile”; مَكْرُهُمْ mekruhum tamlaması “onların tuzakları”;لِتَزُولَ li tezûle fiili “giderecek, yok olacak”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, ondan dolayı”; الْجِبَال el-cibâlü sözcüğü ise “dağlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mahşerde azabı hak edenlere söyleyeceği sözlerin bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1.وَسَكَنْتُمْ ف۪ي مَسَاكِنِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَتَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَكُمُ الْاَمْثَالَ “(Aslında sizden önce) kendilerine haksızlık edenlerin yurtlarında yerleşmiştiniz. Onlara nasıl davrandığımız da size apaçık belli olmuştu. (Böylece) size (pek çok) örnekler de vermiştik.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler özelinde bütün inkârcılara mahşerde hitap edeceğini haber vermekte, bunların inkârı tercih etmekle kendilerine zulmedip yazık ettiklerini bildirecektir. Âyette bu kavimlerin kimler olduğu açıklanmış olmasa da, Kur’ân’da kıssası anlatılan bütün milletlerin kastedildiği söylenebilir.

Coğrafik bölge itibariyle Orta Doğu, Arap yarımadası, Kuzey Afrika gibi yörelerde yaşamış olan ve helak edilen Hz. Nûh’un kavmi, ‘Âd, Semûd, Firavun vs. azgınların kıssaları şu veya bu şekilde Mekkeli müşrikler tarafından da biliniyordu. Başta bunlar olmak üzere, zulümleri nedeniyle helak edilen bütün milletlerin mahşerde Yüce Allah’ın söz konusu bu hitabına muhatap olacağı kesindir.

Kur’ân’da kıssalarına yer verilen kavimlerin nasıl helak edildiği insanlara bildirilmiş, her şey açık seçik ortaya konulmuş ve türlü türlü misaller verilerek son ümmetin bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi amaçlanmıştı. Bu tür anlatımlarda maksat, kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğini ve helakin de kimler için söz konusu olacağını muhataplara öğretmektir.

Bunca gerçeğe rağmen, verilen misallerden ders çıkarmayan, eski kavimlerin korkunç akıbetini görmezden gelerek vurdumduymaz bir tutum takınan, sonuçta küfür üzere ölüp mahşer yargılamasında cehennemlik olmayı hak edenler artık haklarındaki hükme rıza göstermek ve feci akıbete katlanmak zorunda kalacaklardır. Hiç kimse mahşerdeki pişmanlığa sığınmamalıdır; çünkü orada yaşanacak pişmanlıkların hiç kimseye faydası olmayacaktır. Bu konuda benzer mesajların yer aldığı Furkân 25/38-39 ve Zuhruf 43/8’deki bilgileri hatırlamakta yarar vardır.

2. وَقَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَعِنْدَ اللّٰهِ مَكْرُهُمْ وَاِنْ كَانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ “Dağları yerlerinden edeceğini sandıkları tuzakları Allah katında (bilinmekte)yken onlar tuzak kurmuşlardı.” Yüce Allah tuzakların mahiyetini ve akıbetini bilmesine rağmen, helak edilen eski kavimlerin peygamberlere ve dolayısıyla hak davasına karşı her türlü tuzakları kurduklarını haber vermekte, mahşer şartlarında dünyaya geri döndürülmek isteyen azgınlara bu imkânın tanınmayacağını beyan edecektir.

a) وَقَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَعِنْدَ اللّٰهِ مَكْرُهُمْ “Tuzakları Allah katında (malum) iken, onlar (çeşit çeşit) tuzak kurmuşlardı.” Târık 86/15-16’da tuzak kurma ve Yüce Allah’ın tuzakları boşa çıkartma konusunda bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Tuzak kurmak Nahl 16/26’da da belirtildiği gibi eski milletler içindeki inkârcıların kararıydı ve Hz. Peygamber’e karşı da Mekkeli müşrikler kendilerince çok yaman tuzaklar kurmuşlardı. Düşmanlıkları öylesine ileri düzeydeydi ki, ne olursa olsun, içinde öldürmenin dahi bulunduğu her seçeneği düşünüyor ve Hz. Peygamber’i engellemek istiyorlardı.(14)

Tûr 52/42’de de beyan edildiği gibi, işleri güçleri tuzak kurmak istemeleriydi. Ancak Yüce Allah onların tuzağını her defasında boşa çıkarmıştı. Bundan sonra da hakkın karşısına dikilenler, karşılarında Yüce Allah’ın kudretini bulacaklardır. Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzaklarını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

Tuzak kurma işlemi sadece Hz. Peygamber dönemiyle sınırlı değildir. Daha önce Hz. Nûh’un kavmi de ona karşı büyük tuzaklar kurmuşlardı;(15) Hz. Nûh onların tuzaklarının hedefi şaşırması için dua etmişti.(16) Demek ki, peygamberlere veya hakikate karşı tuzak kurma eylemi, peygamberler tarihi kadar eskidir ve kıyâmete kadar da süreceğe benzemektedir. İnsanlar tuzak kurarlar; ancak Yüce Allah da onları boşa çıkartır.(17) Allah’a karşı hiçbir tuzağın başarıya ulaşma ihtimali yoktur.(18)

“Yüce Allah’a nispet edilen tuzak” işlemini Enfâl 8/18’in ışığında anlamak durumundayız. Orada Yüce Allah tuzaklara karşı mûhin, yani “boşa çıkartıcı” olduğunu söylemektedir. Aslında insanların tuzaklarının sonucuna Fâtır 35/10’daki ifade çerçevesinde de yaklaşılmalıdır. Yüce Allah orada, tuzak kurmanın şiddetli azap nedeni olduğunu beyan etmekte ve âyetin sonunda yebûru fiilini kullanarak, kötü niyetlilerin tuzaklarının etkisiz kalacağını, sıfıra çıkacağını, yani yok olacağını belirtmektedir. Esasında Ra‘d 13/42’de sözü edilen “Bütün tuzaklar sadece Allah’ın kontrolündedir” ifadesi de tuzakların ve hilelerin, sonuçta Yüce Allah’ın bilgisinden uzak olmadığını ortaya koymakta, tuzak kuranların bunun sonucuna katlanacakları haber verilmektedir.

b) وَاِنْ كَانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ “Tuzaklarının dağları yerlerinden edeceği (sanılsa da).” Bu ifade müstakil bir cümle olarak anlamlandırılabilir ve bu durumda cümlenin cevabı gizli kabul edilebilir. Buna göre anlam “Tuzaklarının dağları yerlerinden edeceği sanılsa da (Allah onları boşa çıkartıcıdır)” şeklini alır. Bizim tercihimiz bu ifadenin önceki cümleye bağlı olarak yorumlanmasıdır.

Her iki durumda da maksat, tarihteki bütün kâfirlerin peygamberlere karşı kurdukları tuzakların boyutu ne kadar büyük olsa da, dağları yerinden edebilecek şekilde korkunç olsa da bunların hiçbir işe yaramayacağını bildirmektir. Çünkü Yüce Allah bütün tuzakların içyüzünü ve mahiyetini bildiği gibi onların hepsini de boşa çıkartacak kudretin sahibidir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde haksız yere büyüklenerek ve kötülük tuzakları kurarak (nefretleri arttı). Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer. Aslında onlar da belli ki öncekilerin kanununu (onlara uygulananı) bekliyorlar?

Allah’ın kanununda asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın kanununda kesinlikle bir sapma da bulamayacaksın.” Demek ki hakikate karşı kurulan tuzakların hiçbirisi işe yaramamaktadır; çünkü Yüce Allah onları yapanların başına sarmıştır; bundan sonra da saracaktır. Sonuçta mahşerde de bütün bu tuzak girişimlerinin boşa çıkartılmış olduğu muhataplara böylece hatırlatılmış olacaktır.

b) Mahşer Şartları ve Vahyin Amaçları

Yüce Allah, sûrenin 47-52. âyetlerinde peygamberlerine verdiği sözlerden dönmeyeceğini, mahşerde yeryüzünün ve göklerin değişim geçireceklerini, insanların hesap vermek üzere Allah’ın huzuruna çıkartılacaklarını, suçluların zincirlere vurulmuş olarak ateşe atılacaklarını, elbiselerinin katrandan oluşacağını ve ateşin yüzlerini kaplayacağını haber vermekte, bütün bunların yapılma nedenini “insanlara dünyada kazandıklarının karşılıklarının verilmesi” olduğunu bildirmekte, Yüce Allah’ın son derece hızlı hesap görücü olduğunu vurgulamaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise vahyin indiriliş gayesi özetlenerek şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilâh olduğunu bilsinler ve sağduyu sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”

ı. Allah’ın Vadinden Dönmemesi

فَلَا تَحْسَبَنَّ اللّٰهَ مُخْلِفَ وَعْدِه۪ رُسُلَهُ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Allah’ın, elçilerine verdiği söze ters davranacağını sakın sanma! Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).”

Âyettekiفَلَا تَحْسَبَنَّ fe lâ tasebenne emri “ve sakın sanmayasın”;اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; مُخْلِفَ وَعْدِه۪ muhlife va‘dihî tamlaması “vaadinden döneceğini, sözünden dönecek şeklinde”;رُسُلَهُ rusülehû tamlaması “O’nun elçilerine”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يز ‘azîzün kelimesi “üstün(dür)”; ذُوانْتِقَام zü’ntikâmin ifadesi “intikam sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceğiyle ilgili buyruğu gündeme getirilmektedir.

1.فَلَا تَحْسَبَنَّ اللّٰهَ مُخْلِفَ وَعْدِه۪ رُسُلَهُ “Allah’ın, elçilerine verdiği söze ters davranacağını sakın sanma!” İbrâhim sûresinin 42. âyetinde de olduğu gibi, Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara hitap etmekte, peygamberelere verdiği yardım ve zafer vaadinden, dahası onların diliyle ilettiği Son Saat, kıyamet, mahşer, hesap, ödül, azap gibi bildirimlerinden kesinlikle dönmeyeceğini beyan etmektedir. Bu ifade, bir taraftan Hz. Peygamber’i ve müminleri bilgilendirip onları inşa etmekte, kendilerine moral kazandırmaktadır; diğer taraftan da zalim ve inkârcı karşıtlarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, Mü’min 40/51 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, peygamberlerini destekleyeceği için müminlerin galip geleceğini, kâfir ve zalimlerden oluşan karşıtlarının ise mağlup olacağını bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de Yüce Allah’ın azap vaadinin icabında dünyada da ilgilileri bulacağını bildirmektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, Ra‘d 13/31, Hacc 22/47, Rûm 30/6 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi O’nun katında söz değiştirilmez.

2. اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).” Benzerleri çeşitli âyetlerde de geçen(19) bu cümlede Yüce Allah عَز۪يز ‘azîz olduğunu beyan ederek, hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini, hiçbir tuzağın O’nu mağlup edemeyeceğini, çünkü gerçek üstün gücün kendisine ait olduğunu beyan etmektedir. ذُو انْتِقَامٍ zü’ntikâmin “İntikam sahibi oluşu” ise dostlarını sahiplenip düşmanlarına yaptıklarını yanlarına kâr bırakmayacağını, zalimlerin zulmünun hesabını soracağını, mazlumların haklarını zalimlerden alıp kendilerine iade edeceğini bildirmek istemektedir. Yüce Allah’ın intikam sahibi oluşu, hak edenlere hak ettikleri cezayı verecek güçte oluşu demektir.

Bu arada belirtelim ki, Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik, zarar veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetmez.(20)

ıı. Mahşerdeki Yeni Yapılanmalar

يَوْمَ تُبَدَّلُ الْاَرْضُ غَيْرَ الْاَرْضِ وَالسَّمٰوَاتُ وَبَرَزُوا لِلّٰهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ “O gün, yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de (başka gökler) haline getirilecek, (insanlar) el-vâhıd (tek), el-kahhâr (her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi) olan Allah’ın huzuruna çıkacaklardır.”

Âyetteki يَوْم yevme kelimesi “şu gün, o gün”; تُبَدَّلُ tübeddelü edilgen fiili “değiştirilecektir”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzü”; غَيْرَ الْاَرْضِ ğayra’l-ardı ifadesi “başka bir yere”;وَالسَّمٰوَاتُ ve’s-semâvâtü sözcüğü “ve gökler de”; وَبَرَزُوا ve berazû fiili “ve (huzura) çıkmış olacak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’ın huzuruna”; الْوَاحِد el-vâhıdi kelimesi “tek (olan)”; الْقَهَّار el-kahhâri sözcüğü ise “mutlak üstün (olan)” demektir.

Burada mahşer şartları ve insanların Yüce Allah’ın huzuruna çıkartılışları hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ تُبَدَّلُ الْاَرْضُ غَيْرَ الْاَرْضِ وَالسَّمٰوَاتُ “O gün, yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de (başka gökler) haline getirilecektir.” Yüce Allah azgın zalimlerden dünyada yaptıklarının hesabını soracağı yeri ve zamanı “mahşer” olarak belirlemekte ve o gün yeryüzünün de gökyüzünün de değişim geçirmiş olarak orada yer alacağını haber vermektedir. Bu değişim Nisâ’ 4/56’da sözü edilen “derilerin değiştirilmesi”, Sebe’ 34/16’da “iki bahçenin değiştirilmesi”, Furkân 25/70’teki “kötülüklerin iyiliklere değiştirilmesi” gibi bir şeydir. Oradaki yeni durumun detayları hakkında Kur’ân’da bilgi verilmediği için biz de konuyla ilgili güvenilir deliller olmadan açıklamalar yapmaktan kaçınıyoruz.

a) Yüce Allah mahşer şartlarında “yeryüzünün bir başka yeryüzüne dönüştürüleceğini” bildirmektedir. Bu konuyu Tâhâ 20/104-107’de ele alacağız. Burada ilgili ayetlerin meallerini hatırlatmakla yetineceğiz: “En akıllı (örnek) olanının, ‘Sadece bir gün kaldınız’ dediğinde diğerlerinin neler söyleyeceklerini gayet iyi biliriz. ‘(Ey Peygamber!) Sana (Son Saat’te) dağlar(ın durumun)dan soruyorlar. De ki: Rabbim onları öyle bir savuracak ki orada hiçbir çukur ve tümsek göremeyeceğin şekilde yerlerini dümdüz, bomboş bırakacaktır.”

Son Saat’te “dağların yürütülmesi”,(21) “un ufak edilip savrulması”,(22) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(23) “serpilmesi”,(24) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(25) “dağların yüne dönüşmesi”,(26) “yürütülüp yerlerinin serap olması”,(27) “dağların erimiş kum yığınına dönmesi”(28) ve “çalkalanması”(29) gibi olaylar o günün dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün azamet ve kudretiyle sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin, yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları ve varlıklarını koruyamayıp un ufak, toz toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bu hale geldiği bir olayda insanları nasıl bir sonun beklediği, Yüce Allah hariç hiç kimse tarafından bilinemez. Savrulmalarının sonucunda dağların yerleri dümdüz, ova gibi bomboş ve bitkisiz bir hale gelecektir. Bu durumda yeryüzünde hiçbir çukur ve tümsek kalmayacaktır. Bütün bunlardan anlaşılan şudur: Demek ki Son Saat’te ve sonrasındaki kıyâmet-âhiret sürecinde yeryüzü başka bir yeryüzüne değiştirilip dönüştürülecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz İbrahîm 14/48’de de beyan edildiği gibi, yeryüzü başka bir yeryüzüne ve gökler de başka bir şekle dönüştürülmüş olacaktır. Enbiyâ’ 21/104’te ise göğün bir kâğıt rulosu gibi dürüleceği, sonra da yaratılışın iade edileceği beyan edilmektedir. Vâkı‘a 56/1-3’te “gerçekleşecek ve yalanlanamayacak hakikat meydana geldiğinde bu olayın alçaltan ve yükselten bir mahiyette olacağı” ifade edilmektedir. Alçaltan ve yükselten özellik bir eşitliğin ve şekil olarak bir denkliğin yaşanacağını gösterebilir. Dolayısıyla âyetlerin aynı hakikatı ortaya koyduğunu söyleyebiliriz.

Âyette zikredilen عِوَج ‘ıvec kelimesi Tâhâ 20/107’de mahşer şartlarında yeryüzünün hiçbir şekilde “eğrilik” içermemesi manasında kullanılmışken, Tâhâ 20/108’de mahşerde insanları hesaba çağıracak “meleğin”, Zümer 39/28’de ise “Kur’ân’ın” pürüzsüzlüğü için kullanılmaktadır. Ayrıca yine bu kelime beş âyette(30) Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü göstermeye çalışanların fiillerinde kullanılmaktadır.

Yeni bir sistem kurulacak; yeryüzü yeni yapısıyla عِوَج ‘ıvec içermeyecek, yani “pürüzsüz ve engebesiz” bir mahiyet arz ederek اَمْت emt yani “tümsek” de olmayacak şekilde dümdüz, büyük ve geniş bir duruşma salonu haline getirilecektir. Yüce Allah Kehf 18/47’de Son Saat’te dağları yürüteceğini, yeryüzünü al açık bir hale getireceğini, insanları orada toplayacağını ve hiç kimseyi geride bırakmayacağını beyan etmektedir. Demek ki haşr denilen olay yeni bir şekil almış halde bu yeryüzünde yaşanacak ve herkes hak ettiği akıbetle karşılaşacaktır; kanaatimiz budur.

b) Çeşitli âyetlerde zikredildiği üzere, mahşer şartlarında gökler de değişime tâbi tutulacaktır. Müzzemmil 73/18, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1 gibi âyetlerde dile getirilen “göğün yarılması”, genellikle sistemin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(31) Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, kıyâmetin peşi sıra sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır. Bu yarılmada öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(32) çok güçlü bir şekilde bina edilen(33) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gökyüzü(34) bütün direncini kaybedecektir.(35)

Gökler açılıp kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(36) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(37) O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte yarılacaktır.(38) Yani uzayın varlığı bütün halinde değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gökyüzü ve bulutlar değil, yeryüzü de çok hızlı bir şekilde yarılacaktır.(39) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(40)

İnşikâk 84/1’de geçen, göğün ve yerin yarılması, sahip oldukları sistemi kaybetmeleri demektir. Hiç şüphe yok ki bu bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. Enbiyâ 21/104’te dile getirilen “göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”, âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir. Rûm 30/26-27’de, “göklerin ve varlıkların yaratılışından, yaratılışın tekrarından ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağı”ndan söz edilmektedir.

Ayrıca Tekvîr 81/1-6’da “Güneş’in dürülmesi” gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken, hem İbrâhim 14/48, hem Tekvîr 81/11, hem İnfitâr 82/1-4, hem de İnşikâk 84/1-5’te “bu sistemin yeniden inşa edileceği ve âhiret şartlarına göre yeni bir düzenin kurulacağı” ifade edilmektedir. Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu toprakta ve uzayda,(41) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah blmektedir.

Anlaşılan o ki, Son Saat ve kıyâmet bir yok oluş değil, bir sistem değişikliğidir. Bu anlamda konuyla ilgili olarak Kur’ân’da geçen infitâr ve münfetır kelimeleri, sanıldığının aksine, parçalanıp yok olmayı değil, özünde potansiyel olarak var kılınan bir yapının tıpkı çekirdeğin yarılması gibi yeniden hayat sahnesine çıkartılmasıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/48’de de kast edilen husus da bir yok oluş değil, göklerin ve yeryüzünün bir değişime tâbi tutulmasıdır.

2. وَبَرَزُوا لِلّٰهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ “(İnsanlar) el-vâhıd (tek), el-kahhâr (her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi) olan Allah’ın huzuruna çıkacaklardır.” İbrâhim sûresinin 21. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, mahşer şartlarında insanlar Yüce Allah’ın huzuruna çıkartılacaklardır. “Ortaya çıkmak, öne atılmak, görünmek, gizli şeylerin ortaya çıkması”(42) anlamlarına gelen البروز el-bürûz kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, Mü’min 40/16’da bunun öldükten sonra diriltilmenin ardından gerçekleşecek olan “huzurda toplanma”nın değişik bir ifadesi olduğu görülecektir: “O gün onlar (kabirlerinden) meydana çıkacaklar. Onların hiçbir şeyi Allah’a gizli kalmaz. Bugün hükümranlık kimindir (denilir)? Herşeye üstün olan tek Allah’ındır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen بَرَزُوا berazû fiili “toplanmayı, yani haşri” ifade etmektedir.(43) Söz konusu kelime benzer bir anlamda İbrahim 14/21’de de geçmektedir. Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanların toplu bir şekilde kendi huzurunda toplanacağını beyan etmekte, bu arada iki sıfatını da zikretmektedir.

Yüce Allah bu âyette kendisini iki sıfatıyla tanıtmaktadır ki bunların ilki الْوَاحِد el-vâhıd kelimesidir ve Yüce Allah’ın ehadiyyetini, yani tek oluşunu ifade etmektedir. Diğeri ise Rabbimizin الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıdır ki bu da “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi, mahlûkata üstün, sınır tanımayan, mutlak otorite sahibi, azap ediciliğinden korkulması, sakınılması gereken güç” manalarına gelmektedir.

Bu iki sıfat hakkında Sâd 38/65’te bilgi vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerin sahibi olan kudret kendisini hem “tek” olarak hem de “gücü ve otoritesi hiç kimse tarafından altedilemez” şeklinde tanıtmaktadır. Demek ki bu gücün sahibi olmayanların mahşeri olmayacağı gibi, böyle varlıklara ilahlık isnadı da son derece yanlıştır ve sonu hüsranla neticelenecek korkunç bir vebali içermektedir.

ııı. Suçluların Cehennemdeki Korkunç Akıbeti

وَتَرَى الْمُجْرِم۪ينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّن۪ينَ فِي الْاَصْفَادِ سَرَاب۪يلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشٰى وُجُوهَهُمُ النَّارُ “O gün, suçluların zincire vurulmuş olduğunu göreceksin. Onların gömlekleri katrandandır; yüzlerini de ateş kaplayacaktır.”

Buradaki وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün, göreceksin”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi “suçluları”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; مُقَرَّن۪ين mukarrarîne sözcüğü “bağlanmışlar olarak”;فِي الْاَصْفَادِ fi’l-asfâdi kelimesi “zincirlere”; سَرَاب۪يلُهُمْ serâbîlühum tamlaması “onların elbiseleri, gömlekleri”;مِنْ قَطِرَانٍ min katırânin sözcüğü “katrandan(dır)”; وَتَغْشٰى ve tağşâ fiili “ve kaplayacaktır, bürüyecektir”; وُجُوهَهُمُ vucûhehum tamlaması “onların yüzlerini”; النَّار en-nâru kelimesi ise “ateş” demektir.

Burada cehennemliklerin orada karşılaşacağı korkunç akıbetle ilgili birtakım bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَتَرَى الْمُجْرِم۪ينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّن۪ينَ فِي الْاَصْفَادِ “O gün, suçluların zincire vurulmuş olduğunu göreceksin.” Mesaj olarak bir benzeri de Furkân 25/13’te geçen bu ifadede, Yüce Allah mahşerde mücrimlerin, yani sürekli suç işleyen, hatta suçtan beslenen ve bu şekilde tevbe etmeden ölen azgınların cehennemde ellerinin ve ayaklarının birbirine bağlı olarak zincirlere vurulacağını haber vermektedir. Esasında çeşitli âyetlerde cehennemliklerin zincirlere vurulacağı bildirilmektedir.(44) Bu tür âyetler birbirlerini tamamlayan manalar içermektedir.

Furkân 25/13 ve Sâd 38/38’de de geçen مُقَرَّن۪ين mukarranîne kelimesi, mücrimlerin ellerinin ve ayaklarının birbirlerine bağlanması veya ellerinin ve ayaklarının zincirlerle boyunlarına bağlanması anlamına gelebilir. Dahası, bazı âlimlerimizin yorumuna göre, cehennemliklerin birbirlerine ya da her kâfirin bir şeytana bağlanması anlamı da söz konusu olabilir.(45) Kelime nasıl anlaşılırsa anlaşılsın, azgın suçluların ateş azabına atılmadan önce korkunç bir şekilde zincire vurulacağı ve azaptan kaçıp kurtulmalarının mümkün olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

2. سَرَاب۪يلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشٰى وُجُوهَهُمُ النَّارُ “Onların gömlekleri katrandandır; yüzlerini de ateş kaplayacaktır.” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) سَرَاب۪يلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ “Onların gömlekleri katrandandır.” İki kez de Nahl 16/81’de geçen سَرَاب۪يل serâbîl kelimesi “gömlek” anlamındaki سربال sirbâl sözcüğünün çoğuludur. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen قَطِرَان katırân kelimesi ise “ebhel” adlı bir ağaçtan alınıp uyuz olmuş develerin yaralarına sürülen yakıcı bir “reçine”dir. Bunun cehennemliklerin derilerine sürüleceği ve adeta bir gömlek gibi üzerlerine yapışacağı, çok kolay tutuştuğu için kişilere ekstra acılar vereceği, pis kokulu ve iğrenç bir renkte olacağı ifade edilmektedir.(46)

Bazı âlimlerimiz قَطِرَان katırân kelimesinin “bakır veya kalay eriği” anlamındaki قَطِر katır ve “çok sıcak, şiddetli hararetli” manasındaki أنٍ ân kelimelerinin birleşimi olduğunu da belirtmişlerdir.(47) İşte Yüce Allah cehennemliklerin orada giyeceği elbiselerin katrandan olduğunu ve yüzlerini ateşin kaplayacağını beyan ederek azabın şiddetini ortaya koymaktadır.

b) وَتَغْشٰى وُجُوهَهُمُ النَّارُ “Yüzlerini ateş kaplayacak.” Bu ifade cehennemliklerin yüzlerini orada ateşin bürümesi manasına gelmektedir. Hümeze sûresinde geçen Hutame cehennemi nasılki kalplerde tutuşup dışarı doğru vücudu sarıyorsa, burada sözü edilen durumun da aynı olacağı anlaşılmaktadır. Yürekte başlayan ateş cehennemliklerin her tarafını kaplayacak, bu arada yüzlerini de tamamen bürümüş olacaktır.

Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin insan vucudunda yanmadık yer bırakmaması gibi burada da aynı durumun söz konusu olacağı ifade edilmiş olmaktadır. Zümer 39/24’te geçtiği üzere, yüzü kötü azaptan korumaya çalışmak ve Kamer 54/48’de belirtildiği gibi, yüzüstü ateşe sürüklenmekten sakınmak hayâtî bir önem arz etmektedir.

Cehennemin korkunçluğunu ifade bağlamında Müzzemmil 73/12-13, Müddessir 74/27-29 ve İbrâhim 14/17’de geniş bilgiler yer aldığı için, burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sözün özü şudur: Cehennem korkunç bir azap yeridir ve insanlar oraya girmemek için bütün çabalarını ortaya koymalı, hayatı Yüce Allah’ın dediği ve peygamberlerin tebliğ edip yaşadıkları gibi yaşamalıdır. Aksi takdirde, burada sözü edilen akıbet kaçınılmaz bir hal alacaktır. Rabbimiz bizi böyle bir felaketten muhafaza buyursun.

ıv. Yapılanların Karşılıkları

لِيَجْزِيَ اللّٰهُ كُلَّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Allah herkese kazandığının karşılığını vermek için (onları diriltecektir). Şüphesiz ki Allah hesabı hızlı olandır.”

Âyettekiلِيَجْزِيَ li yecziye ifadesi “sonuçta verecektir, karşılığını versin diye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; كُلَّ نَفْس külle nefsin tamlaması “her cana, herkese”;مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandığını, kazanmış oldukları şeyleri, karşılıklarını”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması ise “hesabı hızlı olan(dır)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak gerçeklerin yaşanma gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. لِيَجْزِيَ اللّٰهُ كُلَّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ “Allah herkese kazandığının karşılığını vermek için (onları diriltecektir).” Yüce Allah ele aldığı konuyla ilgili detaylı bilgi verme sebebini bu âyette zikretmekte ve her can dünyada ne kazanmışsa kendisine bunun karşılığını vereceğini beyan etmektedir. Âyette geçen لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesi olumlu veya olumsuz manada bir şeyin “karşılığını vermek” manasına gelmektedir.

Bu kelimeyle ilgili detaylı bilgileri Necm 53/31’de vereceğimiz için burada ayrıntıya girmeyeceğiz. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah her canın bu dünyada kazandığı şeylerin karşılığını mahşerde ilgililere verecektir. Çünkü mahşer hayatının varlık gayesi de budur. Âyetteki لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesinin başındaki lâm/li harfi eğer “akıbet” manasına da alınabilir. Bu durumda anlam şöyle olur: “Sonuçta Allah herkese kazandığının karşılığını verecektir.”

Kur’ân’da insanların dünyada yaptıklarının karşılığının âhirette verileceğiyle ilgili pek çok âyet vardır(48) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(49) Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecektir. Yüce Allah, dünya hayatında yapılan ve adına “hayır” veya “şer” denilen her ne türlü faaliyet varsa bunların sahiplerine gösterileceğini, onların da ilgili şeyleri göreceğini beyan etmektedir.(50) “Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecektir.”(51) Bu âyetlerde, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

“Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalamayacağı”(52) ve “gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysalar da onları gizleseler de Yüce Allah’ın insanları hesaba çekeceği”(53) açıkça bildirilmektedir. Ayrıca “gözlerin hain bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” de özellikle ifade edilmektedir.(54)

“Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin! O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir. O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır”(55) ifadeleri, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır.

Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Benzer şekilde Kehf 18/49’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Kitap ortaya konulmuş (olacak)tır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin. (Suçlular) ‘Âh, vay halimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler. Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.”

b) اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Şüphesiz ki Allah hesabı hızlı olandır.” Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere, Kur’ân’da 10 kullanım(56) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir.

Bu ve benzer ifadeler aslında inkarcılara yönelik bir tehdit içermektedir. Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(57)

v. Vahyin Temel Üç Hedefi

هٰذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِه۪ وَلِيَعْلَمُوٓا اَنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “İşte bu (Kur’an) kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak tek bir ilah olduğunu bilsinler ve derin akıl sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ edatı “işte bu (vahiy, Kur’ân)”; بَلَاغ belâğun kelimesi “tebliğ(dir), mesaj(dır)”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için, insanlara”;وَلِيُنْذَرُوا ve liyunzerû edilgen fiili “ve uyarılsınlar diye”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”;وَلِيَعْلَمُوا ve liya‘lemû fiili “ve bilsinler diye”; اَنَّمَا هُوَ ennemâ huve ifadesi “sadece ve sadece O’dur”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek ilâh”; وَلِيَذَّكَّرَ ve liyezzekkera fiili “ve (gerçeği) hatırlasın diye”; اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “derin akıl sahipleri, sağ duyu sahipleri” demektir.

Burada hem sûrenin hem sûrenin son grup âyetinin hem de bütünüyle vahyin vermek istediği mesaj gündeme getirilmektedir.

1.هٰذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ “İşte bu (Kur’an) insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.” Yüce Allah vahyinin bir بَلَاغ belâğ olduğunu, yani “bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ” olduğunu beyan etmektedir. Yeterli olan şey” veya “maksada ulaştıran şey” manasına gelen بَلَاغ belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(58) geçmekte ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır. Bir örnek olması bakımından Enbiyâ’ 21/106’yı hatırlatmakla yetinelim: “Muhakkak ki bunda, (bize) kulluk eden kavim(ler) için bir mesaj vardır.”

2. وَلِيُنْذَرُوا بِه۪ “Kendisiyle uyarılsınlar diye.” Bu ifade vahyin gönderilişinin “ilk” gerekçesini içermektedir. Âyetteki mesaj insanların vahiy ile uyarılmak için bu bilgilerin gönderildiğiyle ilgilidir. Anlaşılıyor ki, insanları uyarırken vahyin rehber edinilmesi bir tercih değil, terkedilemez veya ertelenemez bir zorunluluktur. Her kim din adına uyarıcılık yapmak istiyorsa, onun sarılacağı tek kaynak vahiydir, Kur’ân’dır, vesselâm.

Hz. Peygamber risâlet hayatı boyunca bunu uygulamıştır. Şimdilerde onun sünnetini takip etmek isteyenlerin yapması gereken de işte budur. İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

Bu cümlenin başındaki vâv edatı iki türlü de anlaşılabilir. Eğer وَ vâv edatı “atıf/bağlaç” olursa, öncesinde gizli bir لينصحوا li yunsahû “nasihat edilsin diye” ifadesi var kabul edilebilir. Buna göre anlam “Bu vahiy nasihat edilsinler ve kendisiyle uyarılsınlar diye insanlığa bir mesajdır” şeklinde olur.(59)

Eğer وَ vâv edatı ibtidâiyye “başlangıç” manasında ise o zaman da لِيُنْذَرُوا liyünzerû edilgen fiili sonraki sûreyle ilgili mesaj vermiş olur. Böylece, bir taraftan İbrâhim sûresini tamamlarken, diğer taraftan da ondan sonra gelen Hıcr sûresine hazırlık denebilecek şekilde mükemmel bir özetleme olmuştur.(60) Bu durumda sûrenin son bölümündeki esasların sonraki sûrenin de konuları olduğu mesajı verilmiş olmaktadır.

3. وَلِيَعْلَمُوٓا اَنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “(Allah’ın) ancak bir tek ilâh olduğunu bilsinler diye.” Bu cümlede vahyin “ikinci” gayesi dile getirilmektedir. Buna göre, vahiy Yüce Allah’ın tek ilâh olduğunun bilinmesini muhataplara öğretmek için gönderilmiştir. Bütün peygamberlerin tebliğ ettiği prensip, adına tevhîd denen “Allah’ı birlemek” ve bütün iş ve meşguliyetlerinde O’na teslim olmuş bir hayat yaşamaktır. Âyetteki اَنَّمَا innemâ edatı vurgu manası veren bir konumdadır. Söylenmek istenen, Yüce Allah’ın tek ilâh olduğunu vurgulamak ve bunu bütün insanların bilmesini sağlamaktır.

4. وَلِيَذَّكَّرَ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Derin akıl sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye.” Burada vahyin indirilişinin “üçüncü” gerekçesi dile getirilmektedir. Bereket kaynağı olarak indirilen Kur’ân’ın muhataplardan istediği üçüncü görev ise tezekkürdür. Tezekkür “gerçeğin hatırlanma çabası” demektir. Kişi Yüce Allah’ın kitabının âyetlerini inceden inceye okuyup anlayacak ve bunun sonrasında fıtratına yazılmış gerçekleri hatırlayacaktır. Bunu gerçekleştirecek olanlar ise اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân’da اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması 16 kez geçmektedir.(61) Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “derin akıl sahipleri, izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar” manasına gelmektedir.

Bu tamlama, bazen kıssaların peşinden gelir ki(62) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(63) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde ise mesajı derinlemesine düşünüp incelemek ve onlardan dersler, irbretler alınması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah vahyinin indiriliş gayesini “uyarılmak”, “Allah’ın tek ilâh olduğunun bilinmesini sağlamak” ve “sağduyu sahiplerinin gerçekleri hatırlayıp öğüt alınması” şeklinde belirlemiştir.

Rabbimiz bu büyük misyonu doğru anlamayı, yaşamayı, uygulamayı ve insanlığa ulaştırmayı lutfetsin.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age, II, 257; Taberî, age., XIII, 236; Zemahşerî, age., II, 541.
• 2 - En‘âm 6/14; Yûnus 10/105. 3 - Şu‘arâ’ 26/213; Kasas 28/88. 4 - Nisâ’ 4/136. 5 - Müddessir 74/4-5.
  • En‘âm 6/14 Yûnus 10/105 Şu‘arâ 26/213 Kasas 28/88 Nisâ 4/136 Müddessir 74/5
• 6 - Semerkandî, age, II, 257; Taberî, age., XIII, 236; Zemahşerî, age., II, 541.
• 7 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 8 - Semerkandî, age, II, 257-258; Taberî, age., XIII, 236-237; Zemahşerî, age., II, 541. 9 - Semerkandî, age, II, 258; Taberî, age., XIII, 239; Zemahşerî, age., II, 541. 10 - Semerkandî, age, II, 258; Taberî, age., XIII, 239; Zemahşerî, age., II, 541.
• 11 - Semerkandî, age, II, 258; Taberî, age., XIII, 239-240; Zemahşerî, age., II, 542. 12 - Zemahşerî, age., II, 542.
• 13 - Bakara 2/167; Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; A‘râf 7/53; İbrâhim 14/44; Mü’minûn 23/99-100; Furkân 25/27-28; Şu‘arâ 26/102, 203; Secde 32/12; Fâtır 35/37; Mü’min 40/11; Münâfikûn 63/10; Mülk 67/10-11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Bakara 2/167 Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 A‘râf 7/53 İbrâhîm 14/44 Mü'minûn 23/100 Furkân 25/28 Şu‘arâ 26/102 Şu‘arâ 26/203 Secde 32/12 Fâtır 35/37 Mü'min 40/11 Münâfikûn 63/10 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 14 - Enfâl 8/30.
  • Enfâl 8/30
• 15 - Nûh 71/22. 16 - Nûh 71/24. 17 - Enfâl 8/18, 30; Fâtır 35/10, 43. 18 - Yûsuf 12/34, 52; Fîl 105/2.
  • Nûh 71/22 Nûh 71/24 Enfâl 8/18 Enfâl 8/30 Fâtır 35/10 Fâtır 35/43 Yûsuf 12/34 Yûsuf 12/52 Fil 105/2
• 19 - Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37
• 20 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 21 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 22 - Tâhâ 20/105. 23 - Neml 27/88. 24 - Vâkı‘a 56/5. 25 - Hâkka 69/14. 26 - Me‘âric 70/9; Kâri‘a 101/5. 27 - Nebe’ 78/20. 28 - Müzzemmil 73/14. 29 - Tûr 52/9.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Nebe' 78/20 Müzzemmil 73/14 Tûr 52/9
• 30 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 31 - İnfitâr sûresinin ilk âyetleri kıyâmet olarak, yani yıkılış anlamında değerlendirilmiştir. Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Muhammed b. Muhammed el-İmâdî Ebussuud, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243. 32 - Rahmân 55/37. 33 - Zâriyât 51/47. 34 - Rahmân 55/7. 35 - Hâkka 69/16. 36 - Nebe’ 78/19. 37 - Tekvîr 81/11. 38 - Furkân 25/25. 39 - Kâf 50/44. 40 - Kamer 54/1.
  • Rahmân 55/37 Zâriyât 51/47 Rahmân 55/7 Hâkka 69/16 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Furkân 25/25 Kâf 50/44 Kamer 54/1
• 41 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/106-107.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/107
• 42 - Bu kelimenin anlamı için bk. Isfehânî, age., s. 118.
• 43 - Mahşerdeki aşamalardan birisi olan “Toplanma” ile ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
• 44 - Ra‘d 13/5; Hacc 22/21; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71-72; Hâkka 69/32.
  • Ra‘d 13/5 Hacc 22/21 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/72 Hâkka 69/32
• 45 - Semerkandî, age., II, 260; Taberî, age., XIII, 254-255; Zemahşerî, age., II, 545. 46 - Semerkandî, age., II, 261; Taberî, age., XIII, 255-256; Zemahşerî, age., II, 545.
• 47 - Taberî, age., XIII, 257; Zemahşerî, age., II, 546.
• 48 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 49 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69. 50 - Lokmân 31/16; Necm 53/39-41. 51 - Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69 Lokmân 31/16 Necm 53/41 Zilzâl 99/8
• 52 - Âl-i İmrân 3/5. 53 - Bakara 2/284. 54 - Mü’min 40/19-20. 55 - Mülk 67/13-14.
  • Âl-i İmrân 3/5 Bakara 2/284 Mü'min 40/20 Mülk 67/14
• 56 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17. 57 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17 Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 58 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nahl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 59 - Zemahşerî, age., II, 546. 60 - Yazır, age., V, 187.
• 61 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 62 - Yûsuf 12/111. 63 - Âl-i İmrân 3/190.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10 Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190