İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 24-34. âyetlerinde iyi ve kötü kelimelerin mukayesesini, iman sahiplerinin destekleneceğini, zalimlerin saptırılacağını, nankörlerin akıbetinin cehennem olacağını beyan etmekte, daha sonra Allah’ın has kullarına yönelik bazı emirlerle Allah’ın kâinat kitabından çeşitli nimetleri insanların hizmetine sunduğunu ve nimetlerin sayılamayacağını belirtmektedir.

a) Güzel ve Çirkin Sözün Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde güzel bir kelimenin, kökü sağlam, dalları yükseklerdeki ağaca benzediğini, o ağacın her dönem ürününü verdiğini, insanlar gerçeği farketsinler diye bu tür örnekleri dile getirdiğini bildirmektedir. Buna karşılık, kötü kelimelerin de köksüz ve dayanıksız oldukları, Yüce Allah’ın iman edenleri dünya hayatında ve ahirette sabit bir sözle destekleyeceği, zalimlerin saptırılacakları ve Allah’ın dilediğini yapacağı beyan edilmektedir.

ı. Güzel Sözün sağlam ve Verimli Ağaca Benzemesi

اَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَآءِ تُؤْت۪يٓ اُكُلَهَا كُلَّ ح۪ينٍ بِاِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Görmüyor musun Allah nasıl bir örnek verdi! Güzel bir sözü, kökü (yerde) sabit, dalları yüksekte olan güzel bir ağaca (benzetti). (O ağaç), Rabbinin izniyle her zaman (her yıl) yemişini verir. (Gerçeği) hatırlasınlar diye Allah insanlara örnekler vermektedir.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin(iz) mi? düşümez misin(iz)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; ضَرَبَ darabe fili “örnek verdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; كَلِمَةً طَيِّبَةً kelimeten tayyibeten tamlaması “güzel bir kelimeyi, güzel bir sözü”;كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ keşeceratin tayyibetin tamlaması “güzel, verimli bir ağaç gibi”; اَصْلُهَا asluhâ tamlaması “onun kökü”; ثَابِت sâbitün kelimesi “sabit(tir), sağlam(dır)”; وَفَرْعُهَا ve fer‘uhâ tamlaması “ve onun dal(lar)ı”;فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi kelimesi “gökte(dir), yukarıda(dır)”; تُؤْت۪ي tü’tî fiili “verir”;اُكُلَهَا ükülehâ tamlaması “onun ürünlerini, meyvelerini”; كُلَّ ح۪ين külle hînin tamlaması “her yıl, her mevsim, zamanında”;بِاِذْنِ رَبِّهَا bi izni rabbihâ tamlaması “kendilerinin Rabbinin izniyle, buyruğuyla”; وَيَضْرِبُ ve yadribu fiili “örnek vermektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi “misaller”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için, insanlara”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne fiili “(gerçeği) hatırlayıp öğüt alırlar” demektir.

Burada iyi ve faydalı bir kelimenin benzetildiği sağlam ve verimli bir ağaç örneği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَآءِ “Görmüyor musun Allah nasıl bir örnek verdi! Güzel bir sözü, kökü (yerde) sabit, dalları yüksekte olan güzel bir ağaca (benzetti).” Yüce Allah temiz bir sözü, kökü yerde, dalları göğe doğru uzanmış temiz yani güzel bir ağaca benzetmektedir.

Âyette geçen كَلِمَةً طَيِّبَةً kelime-i tayyibeh tamlaması lâ ilâhe illellâh “kelime-i tevhîd” manasına alınabilir. Çünkü kelime-i tevhîdde herhangi bir eksiklik ve fazlalık söz konusu değildir.(1) Bunun “müminin imanı” olma ihtimali de vardır. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre kelime-i tayyibeh tamlaması Yüce Allah’tan başka ilah olmadığına şahitlik etmektir. شَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ şecere-i tayyibeh ise mümindir.

“Kökü (yerde) sabittir” ifadesi lâ ilâhe illellâhu kabulü şeklinde müminin kalbinde sabittir. Dallarının gökte oluşu ise müminin amellerinin göğe doğru yükselmesidir. Ayrıca kelime-i tayyibeh tamlaması imana benzer. İman güzel/temiz bir ağaç gibidir. Kökü Allah’a ihlasa dayalı olarak yıkılmayacak ve yok olmayacak şekilde (yerde) sabittir; dallarının gökte oluşu ise Allah’a duyduğu derin saygıdır.(2)

Taberî’nin bu yaklaşımı son derece güzel mesajlar içermekte, özellikle Fâtır 35/10. âyette verilmek istenen mesajla da yakın bir ilişki oluşturmaktadır. Yüce Allah söz konusu âyette mealen şöyle buyurmaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki), şeref bütünüyle Allah’ındır. Sâlih amelin yükselttiği güzel ve yararlı sözler sadece Allah’a yükselir. Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” Demek ki bizim güzel sözlerimiz sadece Yüce Allah’a yükselirler; ancak onları yükselten ise salih amellerdir. Salih amelle yani fedakârlıklarla desteklenmeyen sözler güzel olma hakkına sahip olamazlar.

Kelime-i tayyibeh tamlaması “kelime-i tevhîd, tesbîh, tahmîd, istiğfâr, tevbe” gibi her türlü güzel kelime de olabilir.(3) Dahası, bu tamlama İbrâhim 14/22. âyette sözü edilen ve Yüce Allah’ın insanlara vaad ettiği va‘de’l-hakkı yani “gerçek vaad” de olabilir. Ayrıca bu tamlama “tevhid esasına dayalı bir prensip”, “güzel-doğru bir söz” manalarını da içermektedir.

“Buna göre sözün tayyib oluşu, mahiyeti itibariyle doğru olan ve ahlaki anlamda iyi ve güzel olana çağırdığı için sonuna kadar yararlı ve kalıcı olan teklif, fikir ya da öğreti anlamındadır. Yüce Allah’ın mesajlarının her biri nihai amacı itibariyle ahlaken iyi ve doğru olan yönünde yapılmış birer çağrıdan ibaret olduğuna göre ‘güzel-doğru söz’ terimi, aynı zamanda Allah’ın mesajlarını işaret etmektedir.”(4)

“Ağacın tayyib oluşu” ise, biçiminin, şeklinin güzelliği olabileceği gibi kokusunun ve meyvesinin güzelliği, lezzetli ve hoş oluşu anlamlarına da gelebilir. Esasında “tayyib ağaç”tan kasıt bir sonraki âyette açıklandığı için bu özellikleri birer görüş olarak nakletmek durumundayız. Bir ağacın bu özellikte olabilmesi için köklerinin toprakta, dallarının ise göğe doğru yükselir posizyonda olması gerekir ki Yüce Allah’ın dikkat çektiği hususiyet de budur.

Râzî’nin de dediği gibi, “ağacın kökünün yerde oluşu” kökün sağlamlığını, sökülemeyecek oluşunu, yıkılıp yok olmaktan uzak oluşunu gösterir. Böyle olunca, ağacın sahiplerinde derin bir huzur ve güven hissi meydana gelir ve ağaçla ilgili herhangi bir tedirginlik de yaşanmaz. “Dalların gökte yani yüksekte oluşu” ise, köklerinin sağlamlığının sonucudur.

Kökü sağlam ve derin olmayan ağacın dalları da yüksekte olmaz. Dalların yüksekte oluşu hem ağacın boy atmadaki gücünü, kökünün sağlamlığını gösterir, hem de ağacın yere yakın olumsuz etkilerden uzaklığını ifade eder. Durum böyle olunca, ağacın meyveleri bütün şaibelerden de uzak bir hal alır.

Bu âyetle ilgili şu değerlendirmeyi de aktarmakta yarar görmekteyiz: “Yüce Allah temiz düşünceyi, sağlam davayı, faydalı ve bereketli bilgiyi ya da tevhîd inancını ifade eden sözü ağaca benzetmektedir. Bu ağaç kökü yerde, dalları gökte olan güzel, sağlam ve bereketli bir ağaçtır. Ağacın kökleri yerde, yani yerin içinde olunca sağlam olmaktadır. Şiddetli rüzgârlar bile onu kökleri ile söküp atamaz. Tevhîd kelimesinin kökleri de insanın gönlündedir. Şeytanın, nefsin ve sahte felsefelerin onu söküp yıkması mümkün değildir.

Eğer Allah’ın gerçek olan vaadini bu ağaca benzetirsek, hak olan sözün yerde kalması mümkün değildir. “Güzel kelime”yi “dava” anlamına alırsak, Allah’ın davasının kökleri yerin derinliklerinde, dalları da yücelere ulaşmaktadır diyebiliriz. Doğru, verimli ve faydalı olan sözün, bilginin verimli ve sağlam bir ağaç gibi kökleri ilâhî vahiyde, dalları da göklerde, yani yücelerde olmalıdır.”(5)

2. تُؤْت۪يٓ اُكُلَهَا كُلَّ ح۪ينٍ بِاِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “(O ağaç), Rabbinin izniyle her zaman (her yıl) yemişini verir. (Gerçeği) hatırlasınlar diye Allah insanlara örnekler vermektedir.” Yüce Allah şecere-i tayyibeh yani “güzel/faydalı ağac”ın aslında ne olduğuyla ilgili olarak bu âyette açıklama getirmektedir. Söz konusu ağaç, Yüce Allah’ın izniyle yani O’nun emri ve buyruğuyla(6) her zaman ürününü, meyvesini verir. Kur’ân’da yedi kez(7) geçen اُكُلُ ükül kelimesi “yemiş, ürün, meyve” gibi manalar içermekte, كُلَّ ح۪ينٍ külle hînin tamlaması da “her zaman, yani her mevsim” manası vermektedir. Demek ki şecere-i tayyibeh tamlaması her mevsim ürününü veren “verimli ağaç”tır.

Ra‘d 13/17’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bu tür misaller vererek insanların düşünüp gerçeği hatırlamasını, sonuçta da öğüt almalarını istemektedir. Kur’ân’da bu ve benzer konularda verilen örneklerin hepsinde insanların düşünmeleri onlara öğütlenmekte, sıradanlıktan kurtulup sıra dışı bir pozisyona gelmeleri arzu edilmektedir. Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, 45, Nûr 24/35, Furkân 25/39, ‘Ankebût 29/43 ve Haşr 59/21’de yer aldığı üzere, bütün darb-ı meseller insanoğlunu düşünmeye sevk etmeyi amaçlamaktadır.

Bilindiği üzere, tezekkür denen şey tedebbür’ün sonucudur; yani Sâd 38/29’da da geçtiği gibi, kitabın âyetleri üzerinde derin ve ince araştırmalar yapılarak tedebbür ortaya konulacak ki sonuçta tezekkür denen “gerçeği hatırlama erdemi”ne ulaşılmış olsun. Daha çok kâinat kitabından verilen misaller üzerinden gidilse de, Kur’ân âyetleri üzerindeki çalışmalar da insanları hakikate ulaştırmada en önemli kalemlerdendir.

Âyetin günümüze mesajı olarak şunları hatırlatmalıyız: “Öğretimde öğrencilere temiz, doğru, verimli ve faydalı bilgiler öğretilmelidir. Eğitimde de sağlam, temiz ve doğru değerler aşılanmalı ve yaşatılmalı, öğrencilere doğru ve iyi davranışlar kazandırılmalıdır. Onların gönüllerine kök salacak ama onları göklere çıkar gibi yüceltecek bilgi ve değerler ekilmelidir.

Ekilen bu bilgiler onların beyinlerinde düşünceye, gönüllerinde de öğüde dönüşmelidir. O bilgi ve değerlerin sentezinden yeni düşünceler üretmelidirler. Ama o düşüncelerin kökü beyin ve gönüllerde olduğu halde yemişlerini yücelerde vermelidirler. Eğitim bu amacına ulaştığında, insanlığa çok büyük bir hizmet sunmuş olacak ve onlara mutluluk getirecektir. Mademki Yüce Allah insanları düşünebilmeleri için eğitimini yapıyor, din ve genel eğitim de aynı amacı onların önüne koymalıdır.”(8)

ıı. Kötü Sözün Köksüz Ağaca Benzemesi

وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَب۪يثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَب۪يثَةٍۨ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْاَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ “Kötü bir sözün örneği, gövdesi yerden koparılmış, (o yüzden) sabit olmayan (ayakta duramayan) kötü bir ağaç gibidir.”

Âyetteki وَمَثَلُ ve meselü kelimesi “ve misali, örneği”; كَلِمَةٍ خَب۪يثَةٍ kelimetin habîsetin tamlaması “kötü kelimenin, çirkin sözün”;كَشَجَرَةٍ خَب۪يثَةٍۨ keşeceratin habîsetin tamlaması “kötü, verimsiz, kuru bir ağaç gibi(dir)”; اجْتُثَّتْ üctüsset edilgen fiili “koparıldı”;مِنْ فَوْقِ الْاَرْضِ min favkı’l-ardı tamlaması “yerin, toprağın üstünden, üst kısmından”; مَا لَهَا mâ lehâ ifadesi “onun için yoktur”; مِنْ قَرَار min karârin ifadesi ise “sağlamlığı, istikrarı” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği bu defa kötü sözün benzetildiği bir ağaç gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah كَلِمَةٍ خَب۪يثَةٍ kelime-i habîseh dediği “kötü kelime, çirkin söz” hakkında bilgi vermekte, bunun da شَجَرَةٍ خَب۪يثَةٍۨ şecera-i habîseh yani “kötü, yani verimsiz, kuru bir ağaca” benzediğini beyan etmektedir. “Kötü kelime” elbette insanı kâfirliğe ve müşrikliğe sürükleyen,(9) insanın hem kendisinin hem de başkalarının sapmasına neden olan olumsuz içerikteki her bir ifadedir. İşte Yüce Allah, “kötü sözleri”, kökü yerden sökülmüş, ekili olduğu toprağın üzerine çıkartılmış, bütünüyle kararsız, dayanaksız, çürük ve kuru bir ağaca benzetmektedir.

Âyette geçen اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْاَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ “Gövdesi yerden koparılmış, o yüzden ayakta durma imkânı olmayan” ifadesi, iyi ve faydalı kelime için kullanılan اَصْلُهَا ثَابِتٌ “Kökü (yerde) sabit” ifadesinin zıddıdır. Bu cümle nasılki ağacın kök itibariyle yerden aldığı sağlam dayanağı ifade ediyorsa, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki cümle de bunun aksine köksüzlüğü, güçsüzlüğü ve dayanıksızlığı ifade etmektedir.

Âyetin Güne Mesajı:

Son üç âyette dile getirilen hususlardan anlaşılıyor ki, iyi, temiz ve faydalı kelimeler gücünü kaynağından ve gösterdiği hedeften alırlar. Kötü kelimelerin ise kökü olmadığı için onların insan inşa etmeye ve bir medeniyet oluşturmaya dair herhangi bir duruşu da gücü de yoktur. Demek ki hakikatler değerini eski oluşlarından ve kalabalık taraftarlardan değil, kaynağından almaktadır.

İşte din adına insanı önce inşa edip sonra da ihya edecek olan değer vahiydir; vahyin sunduğu hakikatlerdir. Kökü ve beslendiği değer vahiy olmayanların medeniyet adına söyleyebilecek fazla bir şeyleri olamaz. Onlar sadece elde mevcut imkânları gereksiz bir şekilde bitiren çok kötü birer tüketici durumundadırlar. Oysa vahyin amacı, hayatı doğru ilkeler ışığında doğru anlayabilen, hedefi, ufku ve gayesi olan insanlar yetiştirmesidir.

ııı. Allah’ın Müminleri Desteklemesi

يُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ وَيُضِلُّ اللّٰهُ الظَّالِم۪ينَ وَيَفْعَلُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ “Allah iman edenleri sağlam sözle hem dünya hayatında hem de ahirette sapasağlam tutar. Allah zalimleri ise saptırır. Allah dilediğini yapar.”

Âyetteki يُثَبِّتُ yüsebbitü fiili “sabit tutar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş kişileri”; بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ bi’l-kavli’s-sâbiti tamlaması “sağlam bir sözle”;فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “hem dünya hayatında, yakın hayatta”;وَفِي الْاٰخِرَةِ ve fi’l-âhırati kelimesi “hem de âhirette”; وَيُضِلُّ ve yudillü fiili “ve saptırır, sapkınlıkta bırakır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; وَيَفْعَلُ ve yef‘alü fiili “ve yapar, uygular”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi ise “dilediğini, uygun gördüğü şeyi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminleri dünya ve ahiret hayatlarında desteklemesi, zalimleri saptırması ve dilediğini yapabilmesi gündeme getirilmektedir.

1.يُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ “Allah iman edenleri sağlam sözle hem dünya hayatında hem de ahirette sapasağlam tutar.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında iman edenleri kavl-i sâbitle hem dünya hayatında desteklemekte olduğunu, hem de âhirette destekleyeceğini haber vermektedir. Burada sözü edilen kavl-i sâbitin ve dünya hayatı ile âhiret ifadelerinden maksadın ne olduğunu belirlemek büyük önem arz etmektedir. Bu noktada daha önce kaleme aldığımız Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı adlı eserimizden ilgili bölümü özetleyerek burada aktarmak istiyoruz:

“Buhârî, bu âyeti, bâb/konu başlığı olarak vermiş ve Berâ b. ‘Âzib’den gelen bir rivâyetle konuyu kabirle ilişkilendirmiştir. Ona göre kabirde kişiye soru sorulduğunda لا اله إلا الله محمد رسول الله lâ ilâhe illallâh Muhammedün Rasûlüllâh cevabını verecektir; böylece bu âyetin kabir sorgusuna delil olduğu anlaşılacaktır.(10) Öyle anlaşılıyor ki لا اله إلا الله محمد رسول الله cevabı, الْقَوْلِ الثَّابِتِ el-kavlü’s-sâbit “sâbit söz” olarak kabul edilmektedir. Söz konusu rivâyet hakkındaki değerlendirmemizi daha sonra yapacağımız için öncelikle müfessirlerin ilgili âyete getirdikleri yorumları aktarmak istiyoruz.

ı. Semerkandî, âyette geçen kavl-i sâbitten maksadın kelime-i tevhîd olduğunu(11) beyan ederek konuyu kabirle ilişkilendirmiştir.

ıı. Taberî, buradaki الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ ifadesinden maksadın dünya hayatı olduğunu, الْاٰخِرَة el-âhırah kelimesinden maksadın da kabir olduğunu beyan ederek pek çok rivâyet zikretmiştir.(12)

ııı. Râzî ve Merâğî de bu görüşü ikinci ve meşhur görüş olarak zikretmişlerdir.(13)

ıv. İbnü’l-Cevzî, bu âyetteki dünya hayatı ve âhiret hakkında iki farklı görüş nakletmiştir. Bunlardan ilki, daha önce Buhârî’den naklettiğimiz görüştür. İkinci görüşe göre dünya hayatından maksat kabirdeki sorgulamadır; âhiretten kasıt ise kıyâmetteki sorgulamadır. Bu görüş, Tâvûs ve Katâde’ye aittir. İbnü’l-Cevzî, bu iki görüşü zikrettikten sonra, müfessirlere göre bu âyetin, kabir fitnesi, meleklerin sorgulaması ve Yüce Allah’ın sorgulama esnasında müminlere “hak kelimeyi telkîni” hakkında indirildiğini ifade etmiştir.(14)

İbnü’l-Cevzî’nin müfessirlere ait olarak zikrettiği ve âyetin iniş nedeni olarak ileri sürdüğü görüşlerden sonuncusu gerçekten dikkat çekicidir. Yüce Allah’ın, sorgulama esnasında müminlere “hak kelimeyi telkîni” anlaşılamaz bir iddiadır.

Aslında yaşayan insanların, ölmek üzere olanlara yapmaları istenen telkîn, başka bir deyişle Hz. Peygamber’in, ölüm anlarında insanlara yapılmasını tavsiye ettiği “kelime-i tevhîd telkıni”(15) işlemi daha sonra maalesef şekil ve muhteva değişikliğine uğramıştır. “Ölmüş insanlara, mezara konulduktan sonra yapılan ve gerçekliğine inanılan kabir sorgulamasında yardımcı olma veya ölüye kopya vermeye çalışma” işlemi, konuyu hem zaman hem mekân hem de içerik olarak değiştirmiştir.

Kabirde yapılacağına inanılan sorgulama Yüce Allah adına yapılacağına göre, sorgulanan kişiye bizzat O’nun yardım etmesi yerine, soruları değiştirtmesi, bilebileceği soruları sordurtması veya hiç soru sordurtmaması daha doğru değil mi? Bunu yapacak yerde, kendi yaptırdığı imtihanda Yüce Allah’ı kopya veren biri gibi kabul etmek oldukça tuhaf, bir o kadar da düşündürücüdür.

Yukarıda görüldüğü gibi, Taberî, Râzî ve Merâğî, âhiret hayatını kabir hayatı olarak anlamlandırdıkları halde, İbnü’l-Cevzî dünya hayatını kabir hayatı olarak göstermiştir. İlk üçü âhiret hayatının, İbnü’l-Cevzî ise dünya hayatının anlamını değiştirmiştir. Bu farklı açıklamalar bize gösteriyor ki, söz konusu âlimlerin konu hakkındaki kanaatleri, kelimeleri asıl anlamlarından uzaklaştırarak şekillenmiştir. Daha sonra açıklayacağımız gibi, bu âyetin önceki âyetlerle bağlantısı kurulmadan varılan sonuçlar gerçeği yansıtmaktan uzaktır.

v. Ebu’s-Suud, âyeti izahında dünya hayatındaki tesbîtin, bazı peygamberler veya şahısların dinleri hakkında imtihana tabi tutulmaları olduğunu, âhiretten maksadın ise kıyâmet hallerinin dehşetinden uzak tutulmak ya da kabir sorgulamasında sıkıntıya düşmemek anlamına geldiğini belirtmiştir. Ardından Buhârî kaynaklı söz konusu rivâyeti nakletmiş, en sonunda şu rüyaya yer vermiştir:

“Sehl b. ‘Ammâr, rüyasında ölümünden sonra Yezîd b. Hârûn’u görmüş; ona, ‘Allah, sana nasıl muamelede bulundu?’ diye sormuş, cevaben o da şunları söylemiş: ‘Kabrimde yanıma sert iki melek geldi ve bana, ‘Rabbin kim? Dinin ne? Nebîn kim?’ diye sordular. Ben de beyaz sakalımı elime aldım, onlara uygun cevaplar verdim ve ‘İnsanlara 80 sene (sorularınızda istediğiniz bu) cevapları öğretmiştim’ demiş.”(16)

vı. Kurtubî, bu rüyayı biraz daha genişleterek; “Hz. Ali’ye buğzedene Allah’ın da buğzedeceği” ilavesini yapmıştır.(17) Buradan anlaşılacağı üzere bu tür rivâyetlerin üretilmesinde mezhep kaygıları da önplana çıkmaktadır. Bu rivâyette olaya bir de rüyanın katılmış olması bu konuda söylenenlerin güvenilirliğini büsbütün kuşkulu hale getirmektedir.

vıı. Mevdûdî, âyetin tefsirinde dünya hayatı ile âhiret hayatı hakkında bilgi verirken konuyu sadece dünya ve âhiret ikilisi üzerine inşa etmiş, diğer müfessirlerin aksine kabir hayatından hiç söz etmemiştir.(18)

vııı. Muhammed İzzet Derveze, söz konusu rivâyetleri uzun uzadıya naklettikten sonra kabir sorgusu, mükâfatı ve azabı konusunda zikredilen hadislerin ve Kur’ân’daki bu tür konuların aklın ve mantığın sınırını aştığını belirtmiştir. Daha sonra sözü edilen olayları Yüce Allah’ın yapmaya gücünün yeteceğini, bunların anlatılmasında bir hikmetin bulunduğunu ifadeyle akla ilk gelen hikmetin mümini tatmin etmek, onu şevklendirip konumunu sağlamlaştırmak ve iman etmeye heveslendirmek, kâfiri de korkutup konumunun çirkinliğini ortaya koymak olduğunu beyan etmiştir.(19)

Derveze’nin son değerlendirmesinden anlaşılıyor ki konu çok fazla incelemeye müsait değildir. “İşin içinde bir hikmet vardır” deyip konuyu imana havale etmek gerekmektedir. Şüphe yok ki böyle konular, özellikle hakkında ayrıntı verilmeyen gaybî konular Derveze’nin dediği gibi olabilir. Ancak bu konu, onlardan değildir. Hakkında verilen bilgileri doğru değerlendirdiğimiz zaman konuyu hikmete terk etmek yerine, doğru bir sonuca varmamız elbette mümkün olacaktır.

“Rivâyetleri esas alıp âyetleri yorumlama” yoluna girilince durum tabii ki içinden çıkılmaz bir hal alır. Hâlbuki Kur’ân’ın hesap, mizan gibi değerlerini ortaya koyunca hesabın ne zaman başlayacağı, maddî yani bedenle birlikte ruha yönelik cezalandırmanın veya nimetlendirmenin nasıl ve ne zaman gerçekleşeceği gün ışığına çıkmış olacaktır.

ıx. İncelemeye konu edindiğimiz İbrahim sûresi 27. âyette geçen الْقَوْلِ الثَّابِتِ el-kavlü’s-sâbit “sâbit söz” ifadesinden neyin kastedildiği konusunda görüş beyan eden Muhammed Esed, buradaki “sabit söz”den kastın, kelime-i tevhîd olduğunu belirtmiştir.(20) Bu son derece isabetli görüşün sahibi konuyu hiçbir şekilde kabir sorgulamasıyla ilişkilendirmemiştir.

x. Değerli hocam Süleyman Ateş ise, söz konusu rivâyeti zikrettikten sonra konu hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Bu (Berâ b. Âzib kaynaklı) hadisin âyetle bir ilişkisi yoktur. Ancak sözün güçlendirilmesi için hadis, âyetle desteklenmiştir. Gerçekte âyet kabir sorusundan ve cevabından söz etmez. Müminlerin dünyada da âhirette de sağlam söz üzerinde bulunacaklarını belirtir. Ruh dünyada neye alışmış, kendisine hangi düşünce yerleşmiş ise bedenden ayrıldıktan sonra da onunla meşgul olur. Nitekim insan en çok ne ile meşgul ise rüyalarında onunla veya onun manevi, hayâlî şekilleriyle uğraşır.”

“Rüya, ruhun, bedenle bağlantısını azaltıp kısmen serbest kalması halinde görülür. Ölüm ise ruhun bedenle bütün bağlantılarını kesip tamamen serbest kalması, bedenden ayrılma halidir. Bedenden ayrılan ruh, beden içinde edindiği alışkanlıkların ve kazandığı vasıfların manevi şekilleri arasında kalır, onlarla meşgul olur. Dünyada doğruya alışan, âhirette doğruluğun sonuçlarıyla karşılaşır.”

“Dünyada yalana alışan, bâtıl düşüncelere saplanan kimse, dünya yaşamından sonra da o inanç ve düşüncelerinin manevi şekilleri içinde bocalar. Müminin sözü, düşüncesi dünyada da sağlam, âhirette de sağlam olur. Zâlimin (yani müşrikin) söz ve düşüncesi dünyada bâtıldır, âhirette de hali perişandır. İşte âyet bu gerçeği belirtmekte, dünyada sağlam söz söyleyen, Allah’ın birliğini ikrâr eden müminin, dünyadan sonraki hayatında da sağlam söz üzerinde bulunacağını bildirmektedir.”(21)

Ateş’in açıklamasına bakıldığında bu âyette kabir hayatı diye bir hususun olmadığı görülmektedir. Âyette dünya hayatı ve âhiret hayatı vardır. Bize göre Ateş’in bu izahından çıkaracağımız en önemli sonuç da budur. Ateş, âyette geçen dünya hayatı ve âhiret hayatı kavramlarına diğer müfessirlerin yaptığı gibi olumsuz anlamda hiç dokunmamıştır. Ateş’in bu konuda söyledikleri, söz konusu rivâyetin veya bu konuda nakledilen rivâyetlerin bu âyetle nasıl uyuşmadığını göstermesi açısından son derece çarpıcı ve önemlidir.

Konunun böyle şekillenmesi hakkındaki gerekçesi de çok önemlidir. Zira rivâyetlerle şekillenen bir iddianın desteklenmesi için, âyetler, birtakım zorlamalarla destekçi konumuna getirilmeye çalışılmaktadır. Bu durum sadece âyetlerin konumunu zedelemekle kalmayıp, aynı zamanda onların evrenselliğine de gölge düşürmektedir.

Bazı müfessirlerimizin görüşlerini bu şekilde naklettikten sonra, İbrahim 14/27. âyetle ilgili şu değerlendirmeyi yapmak istiyoruz: İncelemeye çalıştığımız söz konusu âyette, çok açık bir şekilde dünya hayatı ile âhiret hayatından söz edilmektedir. Yüce Allah, İbrâhim 14/24. âyette kelime-i tayyibeh “güzel söz”, 26. âyetinde de kelime-i habîseh “çirkin söz” hakkında iki benzetme yapmıştır.

Ardından, 27. âyette sözü kavl-i sâbite getirerek iman edenleri hem dünya hayatında, hem de âhirette bu sözle destekleyeceğini ifade ederek, kelime-i tayyibeh ile kavl-i sâbit arasında bir anlam ilişkisi kurmuştur. Kurulan bu ilişki tevhid ikrarının dünyada devam etmesi ile âhirete yansımasını Yüce Allah’ın sağlayacağını göstermektedir. Yoksa konunun kabir âlemiyle ve özellikle orada gerçekleşeceğine inanılan sorgulama ile herhangi bir alakası yoktur.

Eğer bazı âlimlerin dediği gibi âhiret hayatını kabir hayatı olarak alırsak, o zaman âhirette ne olacağı sorusu akla gelmektedir. Bize göre âhiret hayatını veya dünya hayatını kabir hayatı diye yorumlamak doğru değildir. Yüce Allah’ın, isimlerini dünya hayatı ve âhiret hayatı diye koyduğu, hem ruhun hem de bedenin birlikte yaşayacakları bir özellikte yarattığı ve insanları yaşattığı bu iki âlemi, O’nun tanımlamasına uygun olmayacak şekilde yorumlamak, gerçeği yansıtmaktan uzak bir yaklaşım olduğu gibi, O’nun kitabının mesajını tahrif etmekten başka bir şey de değildir.

İlgili âyette ölüm sonrası kıyâmet öncesi hayata dair hiçbir işaret yoktur. Eğer âhiret hayatının içine başka bir âlem de katılıyorsa -ki bizce katılamaz- o zaman ölen kişi için ölümünden sonrasına, ancak mahşerden öncesine ait bu âlemin farklı durumuna açıklık getirilmesi gerekirdi. Zira bedenlerin kabirlerden kaldırılması, diriltilmesi sadece mahşerde gerçekleştirilecektir.(22)

Özetleyecek olursak, kabir sorgusu bağlamında zikredilen bu âyetin aslında kabirle hiçbir ilgisi yoktur ve kabir sorgulaması inancı Kur’ânî dayanaktan yoksundur. Rivâyetlerdeki sıkıntılar ve çelişkiler konunun rivâyet ayağının da sağlam olmadığını ortaya koymaktadır.

Kabir sorgusuna delil olarak ileri sürülen âyetle ilgili açıklamaları bitirmeden önce şunu hatırlatmak gerekir: Yüce Allah, Fâtiha 1/4’teمَالِكِ يَوْمِ الدّ۪ينِ mâliki yevmi’d-dîn buyurarak “Hesap gününün sahibi” olduğunu beyan etmektedir. Hesap gününün mahşer günü olduğunda şüphe bulunmadığına göre, daha öncesinde farklı sorgulamaların olacağını iddia etmek söz konusu âyetle uyuşmamaktadır.

Eğer kabirde veya başka bir yerde başka bir sorgulama daha olsaydı ilgili âyette “hesap gününün sahibi” değil, “hesap günlerinin sahibi” denirdi. Oysa Kur’ân’da böyle bir ifade bulunmamaktadır. Sırf bu noktadan bakılsa bile, kabirde sorgulamanın olamayacağı kolaylıkla anlaşılabilir. İnsanların ölürken yaşayacakları melek diyaloğunun kabir sorgusuna dönüştürüldüğü kanaatindeyiz.”(23)

Âyetin kabir ve kabir sorgusuyla ilişkilendirilmesine dair görüşleri ve bizim âyete yaklaşımımızı bu şekilde beyan ettikten sonra şimdi de âyetin ikinci kısmını incelemeye çalışacağız.

2. وَيُضِلُّ اللّٰهُ الظَّالِم۪ينَ وَيَفْعَلُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ “Allah zalimleri ise saptırır. Allah dilediğini yapar.” “Allah kâfirleri saptırır/sapıklıkta terk eder” manasında bir ifade Mü’min 40/74’te geçmektedir. Yüce Allah iman edenleri sabit bir sözle yani tevhid akıdesiyle hem dünya hayatında, hem de âhirette destekleyeceğini haber verdikten sonra sözü zalimlere getirmekte ve onları sapkınlıkta terk edeceğini bildirmektedir. Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece saptırmaz, sapkınlıkta bırakmaz. Burada da görüleceği üzere, zaten zalim olanları, zalimlikte karar kılanları ve zulümde ısrar edenleri sapkınlıkta bırakacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın kimlere hidayet edeceği, kimleri de sapkınlıkta bırakacağı, bu konuda insan iradesinin ne anlam ifade ettiği vs. konularda Fâtiha 1/6’da geniş açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmek ve aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını belirtmekle yetinelim: Yüce Allah zaten zalim olanları saptırır; çünkü O nihayetinde dilediğini yapabilen yegâne kudrettir. Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, İbrâhim 14/27, Hûd 11/107, Hacc 22/18 ve Burûc 85/16’da da Yüce Allah’ın dilediğini yapabildiği beyan edilmektedir.

b) Nankörlerin Durumu ve Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 28-31. âyetlerinde nankörlerin Allah’ın nimetini değiştirmelerini, kavimlerini cehenneme sürüklediklerini, orasının çok kötü bir durak olacağını beyan etmekte, insanların çeşitli şeyleri kendisine ortaklar koştuğunu, böylece insanları Allah yolundan saptırdıklarını, dünyada bir süre yaşayacaklarını ve son duraklarının ateş olacağını bildirmektedir. Daha sonra söz iman eden has kullara getirilmekte, bunların da alış verişin ve dostluğun bulunmadığı mahşer günü gelmeden önce namaz kılmaları ve gizli-aşikâr infakta bulunmaları gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Kâfirlerin Nankörlüğü ve Halkı saptırmaları

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ كُفْرًا وَاَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ “Allah’ın nimetine nankörlükle karşılık veren ve toplumlarını helak yurduna sürükleyenleri görmüyor musun? Onlar cehenneme gireceklerdir. (O) ne kötü bir karargâhtır!”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin(iz) mi? düşünmez misin(iz), bakmaz mısın(ız)”; اِلَى الَّذ۪ينَ بَدَّلُوا ilellezîne beddelû ifadesi “değiştirenleri, değiştirenlere, değiştirmiş olanları”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”;كُفْرًا küfran kelimesi “nankörlükle, nankörlük ederek”;وَاَحَلُّوا ve ehallû fiili “ve sürüklediler, sürüklemiş olanları”; قَوْمَهُمْ kavmehum tamlaması “onların kendi kavimlerini”; دَارَ الْبَوَارِ dâra’l-bevâri tamlaması “helâk yurduna”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehenneme”; يَصْلَوْنَهَا yaslevnehâ fiili “oraya gireceklerdir”; وَبِئْسَ ve bi’se kelimesi “ne kötü”; الْقَرَار el-karâr sözcüğü ise “bir karargâh(tır)” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı tutumları ve sonuçta yaşaşayacakları feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ كُفْرًا وَاَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ “Allah’ın nimetine nankörlükle karşılık veren ve toplumlarını helak yurduna sürükleyenleri görmüyor musun?” Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi İbrâhim 14/19 ve 24. âyette de olduğu gibi, her ne kadar Hz. Peygamber’e hitap ediyor görünse de aslında muhataplar herkestir. Bu nedenle tercümeyi “görmedin(iniz) mi?” şeklinde vermeyi tercih ettik. Buradaki maksat da elbette gözle görmek değil, aklını çalıştırıp düşünmekle ilgilidir.

Yüce Allah sûrenin başından beri eleştirdiği ve hak yolu reddettikleri için cehennemlik olduklarını haber verdiği kişilerin bir başka özeliğine dikkat çekmektedir. Buna göre, söz konusu kişiler Allah’ın kendilerine yönelik vahiy nimetini nankörlükle karşılamışlar, Vâkı‘a 56/82’de de geçtiği gibi manevi gıda demek olan vahiy rızıklarını yalanlamışlardı.

Mâide 5/3’te de belirtildiği üzere, vahyin bir adı da nimettir. Hatta İnşirâh 97/8’de geçen nı‘meh kelimesine de manevi rızık anlamında “vahiy” manası verilebilir. İşte nankörler Yüce Allah’ın bu eşsiz ve erişilmez manevi nimetini reddederek nankörlüğü tercih etmişler, sonuçta kavimlerini helak oluş yurduna sürüklemişlerdi. Bu kişiler İbrâhim 14/21. âyetinde gündeme getirilen müstekbirler olarak yorumlanırsa, âyetler arasındaki konu irtibatı da kolaylıkla kurulmuş olur.

Âyette geçen اَحَلُّوا ehallû fiili “sürüklemek, kondurmak, yol açmak” gibi anlamlara gelirken, âyetin sonunda yer alan ve Kur’ân’da sadece burada geçen دَارَ الْبَوَارِ dâra’l-bevâri tamlaması da “yok oluş, tükeniş yurdu, helak ve yıkım yurdu”(24) manalarını içermektedir. İşte Yüce Allah’ın vahiy nimetini nankörlükle karşılayıp reddeden kibirli kişilerin hem kendilerini hem de kavimlerini helak yurduna doğru sürüklediği ifade edilmiş olmaktadır.

Âyetin ilk muhatapları olması bakımından söz konusu kişilerin Mekkeli müşrikler olduğunu kabul edersek, bu defa Yüce Allah’ın onlara yönelik nimetini, yaz ve kış yolculuklarında Kureyşlileri güvende kılıp kendilerine rızıklar vererek açlıklarını gidermesi ve korkulardan onları güvende kılması şeklinde de anlamamız mümkündür.(25) Bu yorum âyetin tarihsel mesajı olsa da asıl evrensel olan mana ilk tercih ettiğimizdir.

2. جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ “Onlar cehenneme gireceklerdir. (O) ne kötü bir karargâhtır!” Yüce Allah önceki âyetin sonunda yer verdiği دَارَ الْبَوَارِ dâra’l-bevâri tamlamasından maksadın gidecekleri cehennem olduğunu beyan etmekte, ardından da orasının çok kötü bir durak oluşuna dikkat çekmektedir.

Benzer içeriklerde olmak üzere Kur’ân’da beş kez(26) geçen يَصْلَوْنَ yaslevne fiili “girmek”, “yaslanmak”, 37 kez(27) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmekte, 9 kez(28) zikredilen الْقَرَار el-karâr kelimesi ise “karargâh, konaklama yeri, ikametgâh” gibi anlamlar vermektedir.

Bazı âlimlerimiz önceki âyette geçen dâra’l-bevâri tamlamasına Bedir, buradaki cehennem kelimesine de mahşerdeki “azap yurdu” manası vererek, helakin hem dünyayı hem de mahşeri içereceğine dikkat çekmişlerdir.(29) Elbette bu da doğru bir yaklaşım olabilir; ancak asıl öncelikli olarak verilmek istenen mesajın mahşere yönelik olduğu bizim tercih ettiğimiz manadır.

ıı. Müşriklerin Putperestliği

وَجَعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا لِيُضِلُّوا عَنْ سَب۪يلِه۪ قُلْ تَمَتَّعُوا فَاِنَّ مَص۪يرَكُمْ اِلَى النَّارِ “(İnsanları) O’nun yolundan saptırmak için Allah’a ortaklar koştular. De ki: (İstediğiniz gibi) yaşayın! Şüphesiz ki varışınız ateşedir.”

Âyetteki وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve kıldılar, yaptılar, nispet ettiler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a, Allah için”; اَنْدَادًا endâden kelimesi “putlar, ortaklar, (ortaklar koştular)”;لِيُضِلُّوا liyudillû fiili “saptırsınlar diye”; عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî tamlaması “O’nun yolundan”; قُلْ kul emri “de ki”; تَمَتَّعُوا temette‘û emri “(bir süre) kalın, yararlanın”;فَاِنَّ مَص۪يرَكُمْ fe inne masiraküm ifadesi “muhakkak ki sizin dönüşünüz”; اِلَى النَّارِ ile’n-nâri ifadesi ise “ateşe(dir)” demektir.

Burada müşriklerin şirki ve mahşerdeki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا لِيُضِلُّوا عَنْ سَب۪يلِه۪ “(İnsanları) O’nun yolundan saptırmak için Allah’a ortaklar koştular.” Bu cümlenin bir benzeri tekil kalıpta Zümer 39/8’de de yer almaktadır. Yüce Allah müşriklerin putlar edinmesinin gerekçesini veya sonucunu vermekte, ortaklar koşarak hem kendilerinin saptığını, hem de başkalarının sapmalarına sebep olduklarını bildirmektedir. Kur’ân’da altı kez(30) geçen اَنْدَاد endâd kelimesi nidd sözcüğünün çoğuludur ve “ortaklar” manasında müşriklerin edindiği “putları” ifade etmek için kullanılmaktadır.

Âyetteki لِيُضِلُّوا liyudıllû fiili bazı âlimlerimiz tarafından لِيَضِلُّوا liyedıllû şeklinde yorumlanarak, hem kendilerinin saptığını, hem de başkalarını saptırdıklarını ifade eder bir şekilde dile getirilmiştir.(31) Bu arada لِيُضِلُّواliyudıllû ifadesindeki lâm/le harfinin de âkıbet manası vermesi nedeniyle kişilerin putlar edinmesinin sonucunda sapkınlıkların yaşandığı beyan edilmiş olmaktadır.(32)

2. قُلْ تَمَتَّعُوا فَاِنَّ مَص۪يرَكُمْ اِلَى النَّارِ “De ki: (İstediğiniz gibi) yaşayın! Şüphesiz ki varışınız ateşedir.” Bu ifadenin bir benzeri Zümer 39/8’de de yer almaktadır. Yüce Allah inkârcı nankörlere tehdit içerikli bir şekilde hitap etmekte ve bu dünyada belli bir süreye kadar yaşayabileceklerini, ancak dönüşlerinin ateş azabı olacağını kendilerine beyan etmiş olmaktadır. Âyette geçen مَص۪ير mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(33) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

Âhiret hayatına göre dünya da içindeki geçimlikler de elbette kısadır, sonludur. Nahl 16/96’da da belirtildiği gibi, Allah katında olanlar bâkîdir; insanların sahip oldukları ise geçicidir. Ayrıca Tevbe 9/38’de geçtiği üzere, dünya hayatının geçimlikleri âhirettekilere göre son derece azdır. Bu nedenle, âyetlerde kâfirlere yönelik olarak dünya hayatıyla ilgili yapılan bilgilendirmelerin çoğunda dünya hayatının kısa olduğuna ve geçiciliğine vurgu yapılmaktadır.(34)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hitapta dikkat çekilen nokta da aynıdır; çünkü dünya hayatının kısalığı ve bir anlamda oyalanma olduğu üzerinde durulmaktadır. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

ııı. İman Edenlerin Fedakârlıkları

قُلْ لِعِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَيُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ ف۪يهِ وَلَا خِلَالٌ “İman eden kullarıma söyle: Namazlarını kılsınlar, kendisinde alışverişin de dostluğun da bulunmadığı bir günün gelmesinden önce kendilerini rızıklandırdıklarımızdan bir kısmını (Allah için) gizli de açık da infak etsinler (versinler).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِعِبَادِيَ li ‘ıbâdiye tamlaması “benim (şu) kullarıma”;الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş kişilere”; يُق۪يمُوا yukîmû emri “ikame etsinler, yerine getirsinler, kılsınlar”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”; وَيُنْفِقُوا ve yunfikû fiili “ve infak etsinler”;مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ mimmâ razaknâhum ifadesi “kendilerine rızık olarak verdiklerimizden bir kısmını”;سِرًّا sırran kelimesi “gizli olarak”; وَعَلَانِيَةً ve ‘alâniyeten sözcüğü “ve açık, aşikâr bir şekilde”; مِنْ قَبْلِ min kabli ifadesi “daha önce”; اَنْ يَاْتِيَ en ye’tiye fiili “gelmeden”; يَوْم yevmun kelimesi “(şöyle bir) gün”; لَا بَيْعٌ lâ bey‘un ifadesi “alış-veriş yoktur, olmayacaktır”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”; وَلَا خِلَالٌ ve lâ hılâlün sözcüğü ise “dostluk da yok(tur)” demektir.

Burada mümin kullara yönelik fedakârlıklar yapmaları noktasında iki emir gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِعِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَيُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً “İman eden kullarıma söyle: Namazlarını kılsınlar, kendilerini rızıklandırdıklarımızdan bir kısmını (Allah için) gizli de açık da infak etsinler (versinler).” Yüce Allah nimete karşı nankörlük eden, böylece kavimlerinin cehenneme gitmesine neden olan, putperestlik yapıp hem kendileri sapan, hem de başkalarını Allah yolundan engelleyen kişilerin aksine, mesânîlik gereği bu defa sözü yiğit müminlere getirmekte, onları yapmaları gereken fedakârlıklar noktasında inşa etmektedir.

a) قُلْ لِعِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İman eden kullarıma söyle!” Âyetin bu kısmında iki noktaya değineceğiz:

ı. Âyette yer alan لِعِبَادِيَ li‘ıbâdî/li‘ıbâdiye ifadesi, Yüce Allah’ın övdüğü “has kulları” manasına alınmalıdır. Furkân 25/63’te de benzeri geçen bu tür ifadeler oldukça dikkat çekicidir. “Rahmân’ın has kulları”nın kimler olduğu ve hangi özelliklere sahip olduklarıyla ilgili bilgileri Fecr 89/29’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Kısaca hatırlatmak gerekirse şunları ifade edebiliriz: Onlar, Ramazan’ın ve Kur’ân’ın kıymetini bilen, Yüce Allah’a şükreden, orucu kavrayan ve duyarlı olmayı başaran,(35) şeytanın aldatmasına kapılmayan, üzerlerine şeytanın baskı kuramadığı ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyen,(36) Hz. Yûsuf gibi gönlünü ihlâsla Yüce Allah’a yönlendiren ve fuhuş illetinden uzaklaşmayı başaranlardır.(37)

Onlar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi inancını güvene ve güven vermeye dönüştürebilen, namazlarını hakkıyla kılan, Yüce Allah’ın verdiği rızıklardan gizli ve aşikâr olarak dağıtan,(38) takvâ denen “duyarlı olma”yı başaran,(39) ayrıca Yüce Allah’ın, meleklerini vahiy ile kendilerine gönderdiği seçkin kullardır, yani peygamberlerdir.(40) Ayrıca, yine bunlar arasında zalimleri Yüce Allah’ın kendileriyle cezalandırdığı yiğit kullar da yer almaktadır.(41)

Onlar, muhataplarına en güzel sözü söyleyen,(42) peygamberlere gerçekleri ileten ve Yüce Allah’ın özel olarak görevlendirdiği meleklerdir.(43) Onlar, Yüce Allah’ı bırakıp O’nun peşi sıra başka varlıkları dost edinmeyenler veya kendilerini kâfirlerin dost edinemediği kişilerdir.(44)

Yüce Allah, “Rahmân’ın kulları” başlığını verip sarıldıkları farzlar ve kaçındıkları yasaklar bağlamında çeşitli özelliklerini saydığı geniş bir listeyi Furkân 25/63-77’de vermektedir.

İşte Yüce Allah’ın “kullarım” dediği kişiler bunlardır ve Nisâ’ 4/69’da şu dört grup halinde kendileri özetlenerek sayılmaktadırlar: Nebiyyûn “peygamberler”, sıddîkûn “hakkı onaylayanlar”, şühedâ’ “hakka şahit olanlar” ve sâlihûn “özü ve sözü bir olanlar, bir yanlışı düzeltenler.”

ıı. الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İman edenler.” Yüce Allah “kullarım” dediği bu özel kişilere hitap ederek, öncelikle onların iman sahibi olduklarını vurgulamaktadır. İmân, “inanılması gereken bütün değerlere inanmak, inanılması gereken değerlere güvenmek, kendini bu sayede güvende hissetmek ve çevresine de güven vermek demektir.” Demek ki sadece imanlı olmak yetmemektedir; beraberinde güvenmek, güven vermek, ayrıca salih amel denen faydalı ve ıslah edici faaliyetlerin de bulunması zorunludur. İşte bu bağlamda Rabbimiz çok önemli iki fedakârlığa dikkat çekmektedir:

b) يُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَيُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً “Namazı dosdoğru kılsınlar ve kendilerini rızıklandırdıklarımızdan (bir bölümünü Allah için) gizli-açık infak etsinler.” İşte sözü edilen fedakârlıklar “namaz kılmak” ve “infak etmek” şeklinde belirlenmektedir. “Namaz”la ilgili detaylı bilgileri Bakara 2/3’te, “infâk” konusunu ise Bakara 2/215’te geniş bir şekilde ele almıştık. Bu nedenle kısaca belirtelim ki, namaz, kulun Yüce Allah karşısındaki samimi, esas duruşudur. İnfâk ise Müslümana ekonomik sorumluluğunu öğreten, onu nifaktan kurtaracak, başkalarının farkına vardıracak, dünyada verilip mahşerde karşısına çıkartılacak bir yardımlaşma kurumudur. Tıpkı bir tünel gibi “hiç kimse görmeden gariban bir insanın kalbine ve yüreğine bir yol bulmak” manasıyla infâk, nifakın panzehiridir.

Âyette dikkat çeken iki husus vardır:

ı. Buna göre dikkat çeken hususlardan biri âyette مِمَّا mimmâ ifadesinin kullanılmasıdır. Yüce Allah bu âyette has ve duyarlı kullarını tarif ederken, imandan sonra gelen ikinci özellikleri bağlamında saydığı bu nitelikte “rızkı insanlara kendisinin verdiğini” hatırlatmaktadır. رَزَقْنَاهُمْ “Onlara biz rızık verdik” ifadesi, insanların sahip olduğu mal ve servetin onlara bir imtihan aracı olarak emanet verildiğini göstermektedir. Mal da servet de birer emanettir; onları Allah rızası için verince işte o zaman kişinin olurlar. Bu arada söz konusu ifadenin başında bulunan مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı, ba‘ziyet, yani “bir kısmı” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, verilmesi istenen şeylerin rızkın tamamı değil, Yâsîn 36/33 ve 35’te de geçtiği gibi kendilerine verdiklerinin sadece bir bölümü olduğu anlaşılmaktadır.

ıı. Âyette yer alan bir diğer husus ise “infakın gizli ve aşikâr yapılması gerektiği”dir. Buna benzer kullanımlar Kur’ân’da yer almakta(45) ve infakın her türlüsünün yapılması gerektiğine vurgu yapılmaktadır.

Bakara 2/274 ve Fâtır 35/29’da da zikredildiği üzere, âyetteki سِرّ sırr ve عَلَانِيَة ‘alâniyeh kelimeleri de “gizli ve aşikâr” anlamlarına gelmekte ve “infak ederken nasıl davranılması gerektiğini öğretmektedir. İslam, insanların gösterişten uzak olmalarını özellikle isteyen bir dindir. Dahası, gösteriş için yapılan yardımların Allah’a ve âhirete inanmayanlarınki gibi iptal edileceği haber verilmektedir.(46) Bu durumda “gizli ve aşikâr olarak infak etmek” nasıl anlaşılmalıdır? Bu konuda Bakara 2/271’i hatırlamak gerekmektedir: “Eğer sadakaları (zekât ve benzeri hayırları) açıktan verirseniz ne âlâ (bu ne güzeldir)! Eğer onu fakirlere gizlice verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlıdır. Allah da bu sebeple sizin günahlarınızı örter. Allah, yapmakta olduklarınızı bilir.”

İşte burada sadakaların, yani infakın açık yapılanı ile gizli yapılanı zikredilmekte, açık yapılanı için nereye verildiği söylenmezken, gizli olanın fakirlere yönelik infak olduğu beyan edilmektedir. Bu durumda açık verilenlerin şahıslara değil de kurumlara verilen olduğu, fakirlere verirken onları deşifre etmemek ve gururlarını rencide etmemek için gizlice infak yapmanın gerekliliği anlaşılmaktadır. Gerçek kişilere yapılan yardım gizli, tüzel kişiliklere olanın ise aşikâr olacağı anlaşılmaktadır. Açık infakta bir anlamda teşvik de öngörülmektedir, diyebiliriz.

2. مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ ف۪يهِ وَلَا خِلَالٌ “Kendisinde alışverişin de dostluğun da bulunmadığı bir günün gelmesinden önce.” Yüce Allah âyette emrettiği namazı ve infakı zamanında yerine getirmeye dikkat çekmektedir. Bakara 2/254, Rûm 30/43, Şûrâ 42/47 ve Münâfikûn 63/10. âyette de geçtiği gibi, Yüce Allah insanların fedakârlıklarını zamanında yapmaları gerektiğine dikkat çekmekte, zira vakit geçtikten sonra hesap mahşere kalacağı için orada böyle bir imkânın bulunmayacağına vurgu yapmaktadır. Bakara 2/254’e göre mahşerde alış veriş de dostluk da adam kayırma da olmayacaktır.

Âyette dikkat çekilen hususlardan biri de mahşerde بَيْع bey‘ denen “alış veriş”in ve خِلَال hılâl denen “dostluğ”un bulunmayacağıdır. Kur’ân’da yedi kez(47) geçen بَيْع bey‘ kelimesine “alış-veriş” anlamının yanında “pazarlık, fidye”(48) manası da verilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen خِلَال hılâl kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “eş-dost, dostluk, arkadaşlık, sadakat”,(49) bazı âyetlerde “ara”, “arası”(50) aynı kökten gelen hulleh kelimesi “dostluk”,(51) halîl sözcüğü “dost”,(52) el-ehıllâ’ kelimesi(53) ise “dostlar” manasını vermektedir.

Buna göre Zuhruf 43/67’de geçtiği gibi, takvâ sahibi duyarlı insanlar hariç, dünyada birbirine dost olanlar mahşerde dostluklarının karşılığını olumlu anlamda bulamayacaklardır. Bakara 2/254’te geçen hulleh kelimesi ile Zuhruf 43/67’de geçen el-ehıllâ’ kelimesi “dostluk” anlamında aynı manayı vermektedir. Hatta Me‘âric 70/10’daki bilgilere göre cehennemlikler mahşerde sıcak ve candan bir dost bulamayacaklardır.

İşte alış verişin ve dostlukların bitmiş olacağı mahşer şartları oluşmadan önce kişiler dünya hayatlarını yaşarlarken günlük namazlarını mutlak surette kılmalı ve Yüce Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği şeylerin bir bölümünü Allah rızası için gizli ve aşikâr olarak başkalarına vermelidirler; bu bir ilahi emirdir, herhangi bir şekilde serbestilik içermemektedir.

c) İnsanoğluna Verilen Nimetler

Yüce Allah, sûrenin 32-34. âyetlerinde gökleri ve yeryüzünü yarattığını, yağmuru yağdırdığını, bununla çeşitli ürünler çıkardığını; gemileri, nehirleri, Güneş’i, Ay’ı ve gece ile gündüzü insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu arada insanların istediği veya istemediği her şeyden kendilerine verdiği, nimetlerini saymaya kalkışsalar onları sayamayacakları, çünkü insanoğlunun çok zalim ve nankör olduğu ifade edilmektedir.

ı. Kâinatın Yaratılışı ve Yağmurun Misyonu

اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ “Allah gökleri ve yeri yaratan, gökten su indirip onunla size rızık olarak türlü meyveler çıkarandır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratan(dır), yaratmış olan(dır)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”;وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirdi, indirendir”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen sözcüğü “su, yağmur”;فَاَخْرَجَ fe ahrace fiili “ve çıkardı, çıkarandır”;مِنَ الثَّمَرَاتِ mine’s-semerâti kelimesi “meyvelerden, ürünlerden”;رِزْقًا rızkan kelimesi “rızık”; لَكُمْ leküm ifadesi ise “size, sizin için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratıcılığı ve kullarını rızıklandırıcılığıyla ilgili iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ “Allah, gökleri ve yeri yaratandır.” Bu cümledeki اَللّٰه allâh kelimesi “mübteda”, الَّذ۪ي ellezî ile başlayan bölüm ise onun “haberi”dir.(54) Bu nedenle biz de tercümeyi bu esas üzerine yapmayı tercih ettik.

Yüce Allah, önceki âyetlerde dile getirdiği üzere kötülük yapanlara mahşerde ateş azabı uygulayacağını beyan etmiş, ardından da has kullarına dair bilgilendirmelerde bulunmuştu. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün bu özelliklere sahip olabilecek yegâne kudretin kendisi olduğunu beyan ederek, yaratıcı olmayan bir varlığın mahşerinin de olamayacağını söylemek istemiştir.

Bu bağlamda Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yarattığını bildirerek, aslında bütün mahlûkatın yaratıcısı olduğu gerçeğini dikkatlere sunmaktadır. Yaratmak her şeyin başında gelir; diğer bütün unsurlar yaratmanın sonucu olarak görülmelidir. Mutlak ve yoktan yaratıcı olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Öyleyse kendisine kulluk edilmeye layık olan da sadece O’dur.

2. وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ “Gökten su (yağmur) indirip onunla size rızık olarak türlü meyveler çıkarandır.” Bu ifade bir kez de Bakara 2/22’de geçmektedir. Yüce Allah önce gökleri ve yeri yarattığını beyan etmiştir ki gökler olmasaydı yani uzay veya yükseklikler yaratılmamış olsaydı oradan yağmur yağdırılamazdı. Aynı şekilde yeryüzü de olmasaydı yağmurun yağacağı ve bitkilerin meydana getirileceği bir mekan olmayacaktı. Bu nedenledir ki yaratma her şeyin başıdır ve Yüce Allah da kudretiyle ilgili bilgi verirken söze yaratıcı oluşuyla başlamıştır.

a) وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Gökten su (yağmur) indirmiştir.” Yüce Allah yaratıcı olmasının bir sonucu olarak yağmuru da kendisinin yarattığını beyan etmekte, yağmur sayesinde insanlara rızık olsun diye çeşit çeşit meyveleri, ürünleri topraktan çıkardığını ifade etmektedir. Âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “yükseklik” anlamındaki es-sümüvv kökünden türetilmiş bir kelimedir ve bu tür konuların geçtiği yerlerde yükseklerde bulunan bulut manasına gelmektedir. Yağmurun gökten indirilmesi demek, aslında yüksekteki bulutlardan yağdırılması demektir. Bu arada âyette “indirmek” manası verilen اَنْزَلَ enzele fiili esasında “ikram etmek” anlamını da içermektedir. Yağmurun indirilmesi, insanlığa ikram edilmesi manasında anlaşılmalıdır.

b) فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ “Onunla (yağmur sebebiyle) size rızık olarak türlü meyveler çıkarmıştır.” Yüce Allah yağmuru yağdıran kudret olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa yağmur sayesinde insanlar için topraktan çeşitli ürünler, meyveler çıkardığını haber vermektedir. Burada ürünlerin çıkarıldığı yer anlamında her ne kadar el-ard kelimesi geçmese de başka âyetlerde bunun böyle olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Nitekim konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/33-35’te şu bilgiler yer almaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. Hâlâ şükretmeyecekler mi?”

Âyette yağmur sebebiyle çıkarılan ürünlerin insanlar için rızık olmasına dikkat çekilmekte, başka âyetlerde ise konu biraz daha detaylandırılarak bu noktada bütün canlıların rızıklandırıldıkları beyan edilmektedir. İki örnek âyet grubunu mealen burada hatırlatmak istiyoruz. Nâzi‘ât 79/30-33’te şöyle buyrulmaktadır: “Daha sonra da yeryüzünü yaymış (döşemiş)tir. Yerküreden suyunu ve bitki örtüsünü de O çıkarmıştır. Dağları (yere) O çakmıştır. (Allah bütün bunları) sizin ve hayvanlarınızın geçimi olarak (yaratmıştır).”

Benzer içerikte olmak üzere ‘Abese 80/24-32’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Allah’ın emrettiğini yapmayan) bu insan, yediğine bir baksın! Sizi ve hayvanlarınızı yararlandırmak için, yağmuru bolca yağdırmakta, ardından toprağı göz göz yarmakta, bu şekilde orada tahıl ürün(ler)i, üzüm(ler), sebze(ler), zeytin(ler), hurma(lar), sık ağaçlı bahçeler, meyve(ler) ve çayır(lar) yetiştirmekteyiz.” İşte bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın yarattığı bütün canlıların rızkını da yarattığı beyan edilmekte, özellikte Hûd 11/6’da “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın” buyrularak konu bütün detayıyla ortaya konulmaktadır.

ıı. İnsanoğlunun Hizmetine Sunulan Nimetler

وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْاَنْهَارَ وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ “(O Allah), izni ile denizde yüzüp gitmeleri için gemileri emrinize vermiş, nehirleri sizin (yararlanmanız için) hizmetinize sunmuştur. Düzenli seyreden (sistemi gereği) Güneş’i ve Ay’ı sizin hizmetinize vermiş, geceyi ve gündüzü de hizmetinize sunmuştur.”

Buradakiوَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve emrine verdi, hizmetine sundu”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْفُلْك el-fülke kelimesi “gemi(ler)i”;لِتَجْرِيَ litecriye fiili “hareket etsin diye, yüzsün diye”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle, O’nun buyruğuyla”; وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve yine emrine verdi, hizmetine sundu”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاَنْهَار el-enhâra sözcüğü “nehirleri”; وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve yine emrine verdi, hizmetine sundu”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; الشَّمْس es-şemse kelimesi “Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı da”; دَآئِبَيْن dâibeyni kelimesi “düzenli hareket eden (iki gök cismi)”;وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve yine emrine verdi, hizmetine sundu”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü ise “ve gündüzü de” demektir.

Burada insanoğlunun hizmetine sunulmuş olan dört farklı nimet gündeme getirilmektedir.

1. وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ “(O Allah), izni ile denizde yüzüp gitmeleri için gemileri emrinize vermiştir.” Yüce Allah emri gereği, yani tabiata yazdığı kanunlar gereği olarak, gemilerin denizlerde hareket etmekte olduğunu beyan ederek, bir nimetini daha hatırlatmış olmaktadır. Âyette yer alan بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle, izniyle, kanunlarıyla” şeklinde anlaşılabilir.

Yâsîn 36/72’de de ele alacağımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş ve Ay’ın”,(55) “denizlerin”,(56) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(57) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir. İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da, yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa, bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir.

Bu genel bilgilerden ayrı olarak, Hacc 22/36-37’de kurbanlık hayvanların insanın hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Hayvanların insan hizmetine verilmesi büyük bir nimettir. Çünkü onca cüsselerine rağmen, eğer Yüce Allah onları boyun büktürmese ve insanların hizmetine vermeseydi onlardan yararlanmak imkânsız olurdu.

Zuhruf 43/12-14’te de beyan edildiği gibi, bütün çiftleri yaratan Allah, gemilerden ve hayvanlardan da üzerlerine binilsin ve taşımacılıkta kendilerinden istifade edilsin diye binekler var etmiştir. Bu nedenle, bilinçli kulların şu şekilde şükürde bulunması istenmektedir: “Bütün bunları bizim hizmetimize veren Allah ne yücedir; çünkü O ikram etmeseydi biz bunu elde edemezdik. O halde biz sadece O’na döneceğiz.”

İşte Kur’ân’da genel anlamda yer alan bu ve benzer hususlardan bir grubu yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/32-33’te yer almaktadır. Yüce Allah kânattaki kudretinin bir gereği olarak gemileri insanların emrine verdiğini beyan etmekte, böylece yarattığı yasalara bağlı bir şekilde gemilerin denizde yüzmekte, yani akıp gitmekte olduklarını ifade etmektedir.

Gemilerin denizlerde yüzmesi Yüce Allah’ın suya verdiği kaldırma kuvveti sayesinde gerçekleşmektedir. Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde, deniz taşımacılığının ne kadar hayati bir önem arz ettiği görülecek ve hatırlatılan nimetler bazında gemilerin ilk sırada zikredilmesinin hikmeti de kolaylıkla kavranabilecektir.

Dahası, Arabistan yarımadasında vahyin ilk muhataplarının gemilerle sınırlı ve dar anlamdaki ilişkisi, elbette dünyanın denize kıyısı olan veya yarımada, ada durumundaki bölgelerine göre çok kısıtlı idi. Bu gerçeğe rağmen, Kur’ân’da deniz taşımacılığı bağlamında gemiler üzerinden verilen bilgiler vahyin evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

2. وَسَخَّرَ لَكُمُ الْاَنْهَارَ “Nehirleri sizin (yararlanmanız için) hizmetinize sunmuştur.” Yüce Allah kâinat kitabından bir başka âyetini daha konu edinerek, nehirlerin de insanların hizmetine sunulduğunu beyan etmektedir. İnsanlar nehirlerden de çok çeşitli şekillerde yararlanmaktadırlar. Gerek taşımacılık, gerek sulama hizmetleri, gerekse barındırdığı balıkların avlanması vs. olsun, insan hayatındaki önemi nedeniyle en büyük nimetlerden birisi de sudur.

Nehirlerin insan hayatına katkı sunmak üzere emre amade kılınması küçümsenemeyecek bir mahiyettedir. Bilindiği üzere, şimdilik deniz suyuyla sulama veya içme suları elde edilemediği için, âyette nehirlerin hatırlatılması ayrı bir önem ve özellik arz etmektedir. Dahası, şimdilerde enerji üretiminde nehirlerin ne kadar büyük bir önemde olduğu bilinen bir gerçektir.

3. وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَيْنِ “Düzenli seyreden (sistemi gereği) Güneş’i ve Ay’ı sizin hizmetinize vermiştir.” Yüce Allah denizlerde yüzen gemileri ve insanların istifade ettiği nehirleri onların hizmetine verdiğini hatırlattıktan sonra, bu defa Güneş ve Ay’ı gündeme getirmektedir. Her iki gök cisminin insan hayatında ne kadar büyük bir önem arz ettiği herkesin malumudur.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da sıklıkla Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri Müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir.

Ayrıca oruca başlama saati (imsâk) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da güneşin hareketleriyle bilinir. Zekât, Ramazan, Hacc, Kurban gibi ibadetlerin ve kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların zamanı ise, ayın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla güneşe ve aya dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir.

Güneşin ve ayın insanoğlunun hizmetine sunulmasının en önemli göstergelerinden birisi onlar olmadan hayatın olamayacağıdır. Güneşin ışık ve ısısı ile ayın dünyanın peyki oluşu hayatın devamı için bir zorunluluk oluşturduğu muhakkaktır. Ayrıca Yûnus 10/5’te ifade edildiği gibi, güneş ışık kaynağıdır; ay da nurdur, yanı ışık yansıtıcısıdır. Durum böyle olunca, aya menziller takdir edilmesinin nedeni de yılların hesaplanması ve hesabın bilinmesi şeklinde beyan edilmektedir. İşte bu ve benzer nedenlerle, Yüce Allah hem Güneş’i, hem de Ay’ı insanların hizmetine verdiğini bildirmekte, önemlerini bir kez daha vurgulamış olmaktadır.

Âyette geçen دَآئِبَيْن dâibeyni kelilmesi her iki gök cisminin kendi yörüngelerindeki düzenli hareketlerini ifade etse gerektir.(58) Bazı âlimlerimiz bu kelimeyi “itaatkâr”, yani Yüce Allah’ın kendilerini yarattığı gayeye uygun hareket etmeleri veya peş peşe doğmaları şeklinde yorumlamışlardır.(59) Durum her nasıl yorumlanırsa yorumlansın, Yüce Allah Güneş’i ve Ay’ı insanoğlunun hizmetine vermiştir; her biri kendine ait bir hareket sistemini sürdürmekte ve insanoğlunun hizmetine katkılarını devam ettirmektedirler.

4. وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ “Geceyi ve gündüzü de hizmetinize sunmuştur.” Yüce Allah insanoğluna sunduğu nimetlerin bir diğerini ise gece ve gündüzle ilişkilendirmekte ve insanoğlu için vazgeçilmez birer değer olan gece ve gündüze dikkat çekmektedir. Nebe’ 78/9-10’da “Gecenini bir örtü, gündüzün de çalışıp kazanma zamanı yapıldığı” beyan edilmektedir. İnsanlar hayat gereklerini kazanabilmek için gündüzleri çalışırlar; geceleri ise hem dinlenirler, hem belli dönemlerinde bilgilenirler, hem de uyurlar.

Konuyla ilgili çok önemli bir mesaj da Kasas 28/71-73’te şu şekilde zikredilmektedir: “(Ey Peygamber!) ‘De ki: Bir düşünsenize (söyler misiniz), eğer Allah, geceyi kıyamet gününe kadar üzerinize aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka size herhangi bir ışık getirebilecek ilah kimmiş ki!? Hâlâ (gerçeği) işitmez misiniz?’ ‘De ki: Bir düşünsenize, eğer Allah, gündüzü kıyamet gününe kadar üzerinize aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka, huzur içinde dinleneceğiniz herhangi bir geceyi size getirecek ilah kimmiş ki!? Hâlâ görmez misiniz?’ ‘(Birinde) dinlenesiniz, (diğerinde de) O’nun cömertliğinden (rızkınızı) arayasınız ve umulur ki şükredesiniz diye, (Allah) rahmetinin gereği geceyi ve gündüzü yaratmıştır.”

Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yarattığını, gökten yağmur indirilip insanlar için çeşitli ürünler çıkardığını, emrine âmâde olarak denizlerde yüzen gemileri, insanların yararlandığı ırmakları, sisteme göre hareket eden Güneş ve Ay’ı, bir de gece ve gündüzü insanların hizmetine verdiğini beyan etmekte, böylece ilah olmanın gereklerinden bir bölümünü sıralayarak, kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığını zihinlere kazımak istemektedir. Elbette Rabbimizin insanoğluna yönelik nimetleri bunlardan ibaret değildir. Burada sözü edilenler sadece kâinat kitabından dört başlığı içermektedir. Nitekim konuyla ilgili toparlayıcı bir ifade bir sonraki âyette yer almaktadır.

ııı. Nimetlerin Sınırsızlığı

وَاٰتٰيكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَاَلْتُمُوهُ وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا اِنَّ الْاِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ “O, size istediğiniz her şeyden bir kısmını vermiştir. Allah’ın nimet(ler)ini sayacak olsanız onları sayamazsınız. Şüphesiz ki insan çok zalimdir, çok nankördür!”

Âyettekiوَاٰتٰيكُمْ ve âtâküm fiili “ve size verdi”;مِنْ كُلِّ مَا سَاَلْتُمُوهُ min külli mâ seeltümûhu tamlaması “istediğiniz her şeyden bir kısmını”; وَاِنْ تَعُدُّوا ve in te‘uddû fiili “ve eğer sayarsanız, saymaya kalkışırsanız”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın (size olan) nimet(ler)ini”;لَا تُحْصُوهَا lâ tuhsûhâ fiili “onları sayamazsınız”;اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insane kelimesi “muhakkak ki insan, nankör insan”; لَظَلُومٌ le zalûmun kelimesi “elbette çok zalim(dir)”; كَفَّار keffârun sözcüğü ise “çok nankör(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna verdiği nimetlerin sayılamayacağı ve insanın olumsuz iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتٰيكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَاَلْتُمُوهُ “O, size istediğiniz her şeyden bir kısmını vermiştir.” Yüce Allah kâinat kitabından verdiği dört başlığı hatırlattıktan sonra, bu âyette meseleyi özetleyecek şekilde insanoğlu ne istemişse istediklerinin önemli bir bölümünü verdiğini beyan etmektedir. Âyette yer alan مِنْ min edatı ba‘ziyet manasına gelmekte(60) ve istedikleri ne varsa hepsinin değil de, bir bölümünün insanoğluna verildiği anlamını cümleye katmaktadır. İnsanoğluna her istediğini vermek onun hayrına sonuçlar doğurmayabilir; çünkü doyumsuz ve sonu gelmez isteklerin sahibi olabilen insanoğluna ihtiyaç duyduğu kadarının verildiği ifade edilmiş olmaktadır.

Bazı âlimlerimiz âyette geçen مَا mâ edatına olumsuzluk manası vererek cümleyi “İstemediğiniz şeylerin pek çoğundan size vermiştir” şeklinde anlamışlardır. Buna göre Yüce Allah insanoğlunun istemeyi becermediği veya aklına gelmediği için isteyemediği ya da yararını bilemediği için istemediği ve önceki âyetlerde hatırlatılan Güneş, Ay, nehirler vs. şeylerin de önemli bir bölümünü rahmet ve merhametinin gereği olarak kendisine ihsan ettiğini bildirmiş olmaktadır.(61) Her iki görüşü birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın insanoğluna istediği veya istemeyi becermediği şeylerin çok önemli bir kısmını verdiği anlaşılmaktadır.

2. وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا “Allah’ın nimet(ler)ini sayacak olsanız onları sayamazsınız.” Bir benzeri de Nahl 16/18’de de geçen bu ifadede, Yüce Allah insanoğluna verdiği nimetleri saymaya kalkışmaları durumunda onları saymalarının mümkün olmadığını beyan etmektedir. Âyette geçen لَا تُحْصُوهَا lâ tuhsûha ifadesi “onları teker teker sayamamak” manasına gelmekte, böylece nimetlerin sınırsız olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Nimetler sayılamayacağına göre, onların şükrü de elbette tam anlamıyla yerine getirilemez. Kişi bilmediği bir nimetin şükrünü nasıl yapabilir ki!

3. اِنَّ الْاِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ “Şüphesiz ki insan çok zalimdir, çok nankördür!” Yüce Allah insanoğluna verdiği sayısız nimetin kadir ve kıymetini bilmeyen, onlara şükretmek yerine nankörlüğü tercih eden inkacıların iki özelliğini mübâlağa kalıbıyla dile getirmektedir. Buna göre inkârcı insan nimetlerin şükrünü yerine getirmemekle çok zalimdir; onları başkalarıyla paylaşmayarak da çok nankördür. Nimetin hakkı kadrinin bilinmesi ve verenine şükredilerek dediklerinin yapılmasıdır. Eğer bu yapılırsa nimete karşı adaletli davranılmış olur. Eğer kişi nimetin veriliş gayesini bilmeyip ona karşı nasıl davranılması gerektiğini merak dahi etmiyorsa onun bu yaptığı zulümdur.

Yüce Allah bu tür davranış ortaya koyanlara önce zâlim demekte, ardından da kendilerinin alabildiğine nankör olduğunu göstererek onlara keffâr oldukları sıfatıyla seslenmektedir. Keffâr, hakikati alabildiğine örten ve bunu sürekli yapan insanlar için kullanılan olumsuz bir sıfattır.

Nahl 16/18’de de geçen benzer bir cümlenin sonrasında Yüce Allah’ın ğafûr ve rahîm olduğu beyan edilmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, insanoğlunun zalimliğine karşılık tevbe etmeleri durumunda Yüce Allah’ın ğafûr yani bağışlayıcı olduğunu, nankörlükten vazgeçmesi durumunda da Rabbimizin rahîm yani çok merhametli olduğu vurgulanmıştır diyebiliriz.

İnsanoğlu nimetleri aldığında zalûm ve keffâr olurken, Yüce Allah nimetleri verirken ğafûr ve rahîm sıfatını hatırlatmaktadır. Sanki Rabbimiz şöyle demek istemektedir: Sen zalûm “çok zalim” olsan da ben ğafûr “çok bağışlayan”ım; sen keffâr “çok nankör” olsan da ben rahîm “çok merhamet eden”im. Senin aciz olduğunu ve kusur edeceğini biliyorum. Senin kusurlarına bol bol vererek, kabalığına da tastamam ihsan ederek karşılık veririm.” Râzî’nin yaptığı bu karşılaştırmayı çok yerinde bulduğumuzu belirtmek ve geçmiş âlimlerimize rahmet okumak durumundayız.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 251.
• 2 - Taberî, age., XIII, 203-204.
• 3 - Zemahşerî, age., II, 531. 4 - Esed, age., s. 506’da 36. not.
• 5 - Bayraklı, Tefsîr, X, 218. 6 - Semerkandî, age., II, 252. 7 - Bakara 2/265; En‘âm 6/141; Ra‘d 13/4, 35; İbrâhim 14/25; Kehf 18/33; Sebe’ 34/16.
  • Bakara 2/265 En‘âm 6/141 Ra‘d 13/4 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/25 Kehf 18/33 Sebe' 34/16
• 8 - Bayraklı, age., X, 219.
• 9 - Semerkandî, age., II, 253; Taberî, age., XIII, 210; Zemahşerî, age., II, 532.
• 10 - Buhârî, Kitâbu Tefsîri’l-Kur’ân, İbrahim Sûresi, bâb 2. Bu rivâyetin uzunca bir örneği için bk. Hayrettin Karaman, Ebediyet Yolcusunu Uğurlarken, Ankara, 2006, s. 10-14; el-Fethu’r-Rabbânî’den naklen. 11 - Semerkandî, age., II, 253.
• 12 - Taberî, age., XIII, 213-219. 13 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XIX, 122. Benzer kanaatler için ayrıca bk. Ahmed Mustafa el-Merâğî, Tefsîr, Beyrut, 1974, V, 150. 14 - İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, IV, 275.
• 15 - Müslim, Cenâiz, “Ölüye Kelime-i Tehlîl Telkıni” babı.
• 16 - Ebu’s-Suud, age., V, 44. 17 - Kurtubî, age., IX, 238.
• 18 - Mevdûdî, age., II, 552’de 39. not. 19 - Muhammed İzzet Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, tercüme: Muharrem İnce, İstanbul, 1997, IV, 99-102.
• 20 - Esed, age., s. 507’de 39. not.
• 21 - Ateş, Tefsir, V, 25.
• 22 - Yâsîn 36/51-52.
  • Yâsîn 36/52
• 23 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı, İstanbul, Düşün yayınları, 2014.
• 24 - Semerkandî, age., II, 254; Taberî, age., XIII, 219; Zemahşerî, age., II, 534.
• 25 - Semerkandî, age., II, 254; Taberî, age., XIII, 219-221; Zemahşerî, age., II, 534.
• 26 - Nisâ’ 4/10; İbrâhim 14/29; Sâd 38/56; Mücâdile 58/8; İnfitâr 82/15. 27 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 28 - İbrâhim 14/26, 29; Mü’minûn 23/13, 50; Neml 27/61; Sâd 38/60; Mü’min 40/39, 64; Murselât 77/21. 29 - Semerkandî, age., II, 254; Taberî, age., XIII, 222-223.
  • Nisâ 4/10 İbrâhîm 14/29 Sâd 38/56 Mücâdele 58/8 İnfitâr 82/15 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 İbrâhîm 14/26 İbrâhîm 14/29 Mü'minûn 23/13 Mü'minûn 23/50 Neml 27/61 Sâd 38/60 Mü'min 40/39 Mü'min 40/64 Mürselât 77/21
• 30 - Bakara 2/22, 165; İbrâhim 14/30; Sebe’ 34/33; Zümer 39/8; Fussılet 41/9.
  • Bakara 2/22 Bakara 2/165 İbrâhîm 14/30 Sebe' 34/33 Zümer 39/8 Fussilet 41/9
• 31 - Semerkandî, age., II, 254; Taberî, age., XIII, 224; Zemahşerî, age., II, 534. 32 - Zemahşerî, age., II, 534. 33 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 34 - Bakara 2/36, 126; Âl-i İmrân 3/197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/98; Hûd 11/3; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Şu‘arâ’ 26/205; Kasas 28/60; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Şûrâ 42/36; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Şu‘arâ 26/205 Kasas 28/60 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Şûrâ 42/36 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46
• 35 - Bakara 2/186. 36 - Hıcr 15/42; İsrâ’ 17/65; Sâd 38/83. 37 - Yûsuf 12/24.
  • Bakara 2/186 Hicr 15/42 İsrâ 17/65 Sâd 38/83 Yûsuf 12/24
• 38 - İbrâhim 14/31. 39 - Hıcr 15/45-49. 40 - Nahl 16/2; Şûrâ 42/52. 41 - İsrâ’ 17/5. 42 - İsrâ’ 17/53. 43 - Kehf 18/65. 44 - Kehf 18/102.
  • İbrâhîm 14/31 Hicr 15/49 Nahl 16/2 Şûrâ 42/52 İsrâ 17/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/65 Kehf 18/102
• 45 - Ra‘d 13/22; Nahl 16/75; Fâtır 35/29. 46 - Bakara 2/264.
  • Ra‘d 13/22 Nahl 16/75 Fâtır 35/29 Bakara 2/264
• 47 - Bakara 2/254, 275; Tevbe 9/111; İbrâhim 14/31; Nûr 24/37; Cum‘a 62/9. 48 - Semerkandî, age., II, 255; Taberî, age., XIII, 224. 49 - İbrâhim 14/31. 50 - İsrâ’ 17/5, 91; Kehf 18/33; Tevbe 9/47; Nûr 24/47; Rûm 30/48; Neml 27/61 51 - Bakara 2/254. 52 - Nisâ’4/125; İsrâ’ 17/73; Furkân 25/28. 53 - Zuhruf 43/67.
  • Bakara 2/254 Bakara 2/275 Tevbe 9/111 İbrâhîm 14/31 Nûr 24/37 Cum‘a 62/9 İbrâhîm 14/31 İsrâ 17/5 İsrâ 17/91 Kehf 18/33 Tevbe 9/47 Nûr 24/47 Rûm 30/48 Neml 27/61 Bakara 2/254 Nisâ 4/125 İsrâ 17/73 Furkân 25/28 Zuhruf 43/67
• 54 - Zemahşerî, age., II, 353.
• 55 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 56 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 57 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 58 - Esed, age., s. 507. 59 - Semerkandî, age., II, 255; Taberî, age., XIII, 225.
• 60 - Zemahşerî, age., II, 353.
• 61 - Semerkandî, age., II, 255; Taberî, age., XIII, 226.