Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 41-44. âyetlerinde Hz. Eyyûb’a değinmekte, şeytandan geldiğini ifade ettiği ona dokunan sıkıntılara karşı kendisine önerilen bazı hususları dile getirmekte, sonrasında kendisine verilen nimetlere değinmektedir.

a) Hz. Eyyûb Kıssası -I-

Yüce Allah, sûrenin 41-42. âyetlerinde üçüncü kıssasını yani Hz. Eyyûb’u gündeme getirmekte, kendisine şeytandan geldiğini söylediği bir sıkıntı ve azabı hatırlatmakta, buna karşılık çeşitli ihtiyaçları karşılayacak şekilde ayağını yere vurmasını, sonrasında soğuk ve içilecek bir suyun ona verileceğini bildirmektedir.

ı. Hz. Eyyûb’un Sıkıntısı

وَاذْكُرْ عَبْدَنَآ اَيُّوبَۢ اِذْ نَادٰى رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ “Kulumuz Eyüp’ü de hatırla! Hani Rabbine ‘Doğrusu şeytan bana bir yorgunluk ve eziyet verdi.’ diye seslenmişti.”

Âyetteki وَاذْكُرْ vezkür emri “ve an, hatırla”; عَبْدَنَا ‘abdenâ tamlaması “bizim kulumuzu”; اَيُّوب eyyûbe kelimesi “Eyüpu”; اِذْ نَادٰى iz nâdâ fiili “hani, bir zamanlar seslenmişti”;رَبَّهُ rabbehu tamlaması “onun Rabbine”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَسَّنِيَ messeniye ifadesi “bana ulaştırdı, dokundurdu”; الشَّيْطَان eş-şeytânu sözcüğü “şeytan”; بِنُصْبٍ binüsbin kelimesi “bir yorgunluk”; وَعَذَابٍ ve ‘azâbin sözcüğü ise “ve eziyet” demektir.

Burada diğer bir peygamber olan Hz. Eyyûb ve onun bir şikâyeti gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu âyet grubunda Hz. Eyyûb’dan söz etmektedir. Hz. Eyyûb’la ilgili genel bilgileri Enbiyâ’ 21/83’te verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Hz. Eyyûb’un ismi Kur’ân-ı Kerîm’de 3 sûrede 3 kez yer almaktadır. Bunlardan ilki En‘âm 6/84’te vahiy alan peygamberlerden birisi olarak zikredilmesidir. Diğerleri yorumunu yapmakta olduğumuz Sâd 38/41-44 ile Enbiyâ’ 21/83-84’tedir.

Hz. Eyyûb Hz. Süleyman’dan sonra yaşamış ve sıkıntılara karşı gösterdiği sebat ile adını tarihe altın harflerle kazıtmayı başarmış bir peygamberdir. Hz. Eyyûb hakkında en geniş bilgi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundadır. Buna karşılık daha özet denebilecek bilgiler Enbiyâ’ 21/83-84’te söz konusu edilmektedir. İlgili âyetlerin meali şöyledir:

“Eyyûb’u da (an). Hani Rabbine ‘Başıma bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin’ diye niyazda bulunmuştu.Bunun üzerine biz de tarafımızdan bir rahmet ve kulluk edenler için bir hatıra olmak üzere onun duasını kabul etmiştik. Kendisinde dert ve sıkıntı olarak ne varsa gidermiş ve ona aile efradını, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini daha vermiştik.”

Başına gelen sıkıntıyla ilgili olarak Kur’ân’da açık ve detaylı bilgi olmadığı için Hz. Eyyûb ile ilgili kısaca şunlar söylenebilir: Aslında Arap olan Hz. Eyyûb varlıklı ve çok sağlıklı biriydi. Sonradan yokluklar ve hastalıklarla sınanmıştı. Çevresinden çocukları ve eşi de dahil herkes dağılıp gitmişti. Yüce Allah’a niyazlarının sonunda adı ölümsüzleştirilmiştir.

Hz. Eyyûb’un şikayet ettiği husus bedenine arız olan maddi, bedensel hastalıktan ziyade, şeytan kaynaklı olarak maneviyatına ve kalbine gelen manevi hastalık da olabilir. Sâd 38/41’deki ifade buna işarettir. İşte bundan dolayı Rabbine şikayet etmişti; çünkü maddi vucut insan için asıl değildir; önemli olan ruhun durumudur. Demek ki asıl hastalık da bedene gelen değil, ruha arız olan musibetlerdir. Hz. Eyyûb da işte bundan şikayet etmiş ve Yüce Allah da ona icabet etmişti.

2. Bu kısa tanıtımın ardından şimdi de âyetlerin yorumuna geçmek istiyoruz.

a) وَاذْكُرْ عَبْدَنَآ اَيُّوبَ “Kulumuz Eyyûb’u da hatırla!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Hz. Eyyûb’u hatırlamasını emretmektedir. Önce kral ve peygamber olarak büyük etkinliği olan iki peygamberi hatırlatarak onlara verdiği nimetleri gündeme getirmekte, böylece kendisine de benzer nimetleri olacağını hissettirmektedir. Diğer taraftan sıkıntılarla boğuşan Hz. Eyyûb’u hatırlatarak Mekkeli müşriklerin yaptıkları nedeniyle canı sıkılan Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamaktadır.

Hayat bazen Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman örnekliğinde olduğu gibi en üst düzeyde nimetler verilerek; bazen de Hz. Eyyûb gibi en ağır sıkıntılar içerisinde imtihana sahne olur. Önemli olan bu imtihanların her ikisini de kazanabilmektir. Nimetler içerisinde kaybetmektense sıkıntılara göğüs gererek imtihanı kazanmak çok daha hayırlıdır. İşte Hz. Peygamber’e hitap edilerek, hayatının belli dönemlerinde sıkıntılar yaşayacak olsa da bir dönem sonra bu defa nimetlerle buluşturulacağı kendisine bildirilmek istenmektedir.

b) اِذْ نَادٰى رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ “Hani Rabbine, ‘Doğrusu şeytan bana bir yorgunluk (bezginlik, bıkkınlık) ve eziyet verdi’ diye seslenmişti.” Hz. Eyyûb kendisine yorgunluk ve azap türünden bir sıkıntının geldiğini ve kaynağının da şeytan olduğunu beyan etmiştir. Bu hitapta sadece bir durumun aktarımı değil, Hz. Eyyûb’un bir duası ve ilticası söz konusudur. “Rabbine seslenmek” demek O’na yalvarıp yakarmak, O’ndan yardım istemek demektir. Zaten Enbiyâ’ 21/83’teki ifadenin sonunda Yüce Allah’ın merhametini hatırlatmasının sebebi de bu olsa gerektir.

Âyette sözü edilen ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen نُصْب nusb kelimesi “mal ve mülkün yok olup gitmesi, yerini bela ve sıkıntıların alması; bu arada vücudunda yaraların çıkmasını” ifade etmektedir. Buradaki عَذَاب ‘azâb kelimesi ise bütün bu sıkıntıların onda meydana getirdiği moral çöküntüsü olarak anlaşılabilir. Zira ‘azb kelimesi “tatlı” manasına gelmekte, ‘azâb ise kişinin tadının kaçmasını ifade etmektedir.

Hz. Eyyûb çektiği sıkıntılar nedeniyle elbette şeytanın müdahalelerine maruz kalmış ve onunla yaptığı mücadelede yorgun ve bitap düşmüş olabilir. Bu nedenle, şikâyet ettiği şey Enbiyâ’ 21/83’te de geçtiği gibi daha çok şeytan kaynaklı ed-durr yani moral bozukluğu ve maruz kaldığı manevi buhran olabilir ki bizim tercihimiz bu istikamettedir.

Ancak söz konusu âyet gereği, Hz. Eyyûb’a ilişen şey için bu defa şeytân değil de ed-durr, yani “dert” kelimesi kullanıldığı için, buradaki şeytân kelimesini Enbiyâ’ 21/83 ışığında anlayarak “bu hastalık belimi büktü” şeklinde yorumlamak da mümkündür.(1)

Ancak genel kabule uygun olarak burada gelen şeyin “şeytan” olduğunu düşündüğümüzde, Hz. Eyyûb’un başına gelen sıkıntı ve felaketleri Yüce Allah’a nispet etmeme duyarlılığını görmüş olmaktayız. Hz. Eyyûb her şeyi yaratan kudretin Yüce Allah olduğunu bilmesine rağmen, kendisine arız olan sıkıntılı durumların arka planında şeytanı görmüş, onun verdiği vesveselere artık dayanamadığını, yorgun ve bitap düştüğünü beyan ederek Rabbinden yardım talebinde bulunmuştur.

Enbiyâ’ 21/84’te de ifade edildiği gibi, Yüce Allah ondan sıkıntılarını gidermiş ve hak ettiği ödülü ona fazlasıyla ihsan etmiştir. İşte bu icabetin nasıl olduğuyla ilgili bilgi ise devam eden âyette yer almaktadır.

ıı. Bir Çözüm Yolu

اُرْكُضْ بِرِجْلِكَ هٰذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ “(Biz de ona) ‘Ayağını yere vur! İşte hem yıkanılacak soğuk (su) hem de içilecek (bir su)!’ (demiştik).”

Âyetteki اُرْكُضْ ürkud emri “vur”;بِرِجْلِكَ biriclike tamlaması “senin ayağınla, ayağını”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; مُغْتَسَل muğteselün sözcüğü “yıkanılacak su(dur)”; بَارِد bâridün sözcüğü “soğuk (su)”;وَشَرَابٌ ve şerâbun kelimesi ise “ve içecek, içilecek” demektir.

Burada Hz. Eyyûb’a yönelik bir sıkıntısını gidermesi için bir yol önerildiği gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da sadece burada geçen اُرْكُضْ urkud emri ile Enbiyâ’ 21/12-13’te geçen yarkudûne fiili “kaçmak, gitmek” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah Hz. Eyyûb’un duasına icabet etmiş ve ayağını sert bir şekilde yere vurmasını kendisine emretmiştir. Buradaki emrin “yola çıkmak, çare aramak, bir yere kadar gitmek”(2) gibi bir anlam vermesi durumunda Hz. Eyyûb’dan harekete geçmesinin istendiğini beyan etmeliyiz.

Hz. Eyyûb, çare arayışına girince, Yüce Allah ona yardım etmiş, belli bir mesafe sonrasında bir su imkânı bahşetmiştir ki bu su bir taraftan temizlenmeyi sağlayacak nitelikteydi; diğer taraftan da susuzluk ihtiyacını giderecek şekilde soğuk bir durumdaydı. Meseleyi bir arayış olarak kabul edersek, Hz. Eyyûb’un su aramak amacıyla dua ettiğini, Yüce Allah’ın ona yol gösterip çözüm buldurduğunu görmekteyiz.

İlahi sistemde hak etmeden ve emek sarf etmeden nimet ve sonuç elde edilemeyeceği için, Hz. Eyyûb’dan da bir gayret ortaya koyması istenmişti. Harekete geçtiğinde kendisine verilen nimet “su” olduğu için, yaşadığı büyük problemlerin suyla ilgili olduğu, çözümün de ancak su ile sağlandığı anlaşılmaktadır.

2. Kıssanın bu kısmını şöyle de yorumlamamız mümkündür: Muhtemeledir ki Hz. Eyyûb ateşli bir hastalığa yakalanmış ve tebliğ görevini hakkıyla yapamaması için de şeytanın çeşitli mühadalelerine maruz kalmıştı. Bu nedenle, yorgunluk ve sıkıntıyı şeytana nispet etmiş, tebliğinde istediğini yapamamanın sıkıntısını yaşamıştı.

Daha sonra Yüce Allah ona harekete geçmesini emretmiş, ayağını yere vurmakla hastalığının çaresini araması gerektiğini ifade etmişti. Hastalığı ateşli olunca soğuk suyla yıkanması ve soğuk su içmesi de bu tür rahatsızlıklar için bir anlamda tedavi oluşturmuştu. Eline aldığı bitkilerin de tedaviyle ilgili önemli bir katkısının olacağı bu vesileyle ifade edilebilir. Daha sonra düzelince ailesi ve çevresi tekrar onun yanına dönmüş ve tebliğine devam etmeyi başarmıştı.

b) Hz. Eyyûb Kıssası -II-

Yüce Allah, sûrenin 43-44. âyetlerinde Hz. Eyyûb’un çektiği sıkıntılar sonrasında kendisine hem ailesinin hem de bir o kadarının merhamet ve gerçeğin hatırlatılması olarak verildiğini beyan etmekte, bu arada eşiyle ilgili bir sorunu da nasıl çözeceğini şöyle bildirmektedir: “(Ona), ‘Eline bir demet sap (bitki) al da onunla vur (yola çık); doğrudan sapma’ (demiştik). Gerçekten Eyyûb’u sabırlı (bir kul) bulmuştuk; o, hep (Allah’a) yönelen ne güzel bir kuldu.”

ı. Yüce Allah’ın Ona İkramı

وَوَهَبْنَا لَهُٓ اَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Katımızdan bir merhamet ve derin akıl sahiplerine (gerçeği) hatırla(t)mak için ona hem ailesini hem de onlarla birlikte bir mislini bağışlamıştık.”

Âyetteki وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve ikram etmiştik, vermiştik, bağışlamıştık”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اَهْلَهُ ehlehu tamlaması “onun ailesini”; وَمِثْلَهُمْ ve mislehüm tamlaması “ve onların benzerini de”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet olarak”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”;وَذِكْرٰى ve zikrâ sözcüğü “ve (gerçeği) hatırla(t)ma olarak”; لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِli üli’l-elbâbi tamlaması ise “derin akıl sahipleri, sağduyu sahipleri için, öz akıl sahipleri için” demektir.

Burada Hz. Eyyûb’a verilen nimetler bağlamında ailesinin ve muhtemelen başka yakınlarının ona ihsan edilmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَوَهَبْنَا لَهُٓ اَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ “Ona hem ailesini hem de onlarla beraber bir mislini bağışlamıştık.” Yüce Allah, Hz. Eyyûb’a çektiği büyük sıkıntılara sabretmesinin karşılığında çeşitli ikramlarda bulunmuştu. Bir benzeri de Enbiyâ’ 21/84’te geçen bu ifade gereği ona ailesi ve neslinin devamı bahşedilmişti. Sıkıntıları yaratan kudret Yüce Allah olduğu için, bunlara karşı dik duruş ortaya koyan ve şeytanın saptırma girişimlerine itibar etmeyen Hz. Eyyûb’a nimetler veren kudret de Yüce Allah’ındır. Âyetin başındaki وَهَبْنَا vehebnâ “biz vermiştik, bahşetmiştik” fiilinin tercih edilme sebebi bu olsa gerektir.

a) Hz. Eyyûb’a verilen “ailesi ve bir o kadarı” ifadesi, yeni bir ailenin ona verilmesi manasına gelebileceği gibi, hepsi hastalanan ailesinin ve çevresinin iyileştirildiği manasına da gelebilir.

b) Bu konuda maksadın kendisinden ayrılan ailesinin tekrar yanına döndürülmesi olduğu da âlimlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.(3) Zira rivayetlere göre Hz. Eyyûb hastalanınca kendi ailesi dâhil çevresindekiler ondan ayrılmış, kendisini yalnızlığa terk etmişlerdi.

Neticede bir insan olan, ancak peygamber olduğu için tebliğ görevi de bulunan Hz. Eyyûb’un bu görevini layıkıyla yapamaması nedeniyle çok üzüldüğü, sıkıntılarının arkasında şeytanın bulunduğunu ifade etmesinden anlaşılmaktadır. İşte bir sabır abidesi olan böyle bir peygamberin duasına icabet eden Yüce Allah, hem kendi ailesini yanına aldırmış, hem de neslini devam ettirecek imkân ve nimetleri ona ihsan etmişti. İşte âyette dikkat çekilen husus budur.

2. رَحْمَةً مِنَّا وَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Katımızdan bir merhamet ve derin akıl sahipleri için (gerçeği) hatırla(t)ma olarak.” Bu nimetlerin Hz. Eyyûb’a verilmesinin asıl sebebi elbette gösterdiği metanet ve sabırdır. Yüce Allah kendi rızasını gözetenlere nimetler vermesini رَحْمَةً مِنَّا “Rahmetimizin bir tecellisi olarak” şeklinde sunmaktadır.

Böylece Hz. Peygamber’e de bütün müminlere de moral verilmesi amaçlanırken, karşıtlarına da gözdağı verilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca bunların Sâd 38/29. âyette de ifade ettiğimiz üzere اُو۬لِي الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb için, yani sağduyulu insanlar ve aklıselim sahipleri için ilahi hakikatleri kavrama noktasında bir bildirimdir; gerçeği hatırlatmaktır.

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, kıssaların anlatılma gerekçelerinden birisi de “ders ve ibret alınması”dır; yani gerçeğin hatırlatılması ve benzer hatalı davranışların yapılmamasının sağlanmasıdır. Vahyi okuyan ve anlamak isteyenler buradaki kıssaları birer hikâye veya masal okur gibi değil, hayatın bütün kilometre taşlarını oradan elde etme duygusuyla bu okumalarını gerçekleştirmelidirler.

Aksi takdirde Hz. Eyyûb’un kısacık kıssasında bu detayın zikredilmesinin çok da bir anlamı olmayacaktır. Kur’ân’da yer alan kıssaların her birinde insan hayatının çeşitli aşamalarına göndermeler yapıldığı bilinmeli, ona göre önlemler alınarak yaşamaya çalışılmalıdır.

ıı. Arayışı ve Nihai Ödülü

وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِه۪ وَلَا تَحْنَثْ اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “(Eyüp’e) ‘Eline bir demet sap al da onunla vur (yola çık); doğrudan sapma.’ (demiştik). Şüphesiz ki Eyüp’ü sabırlı (bir kul) bulmuştuk; o, hep (Allah’a) yönelen ne güzel bir kuldu.”

Âyetteki وَخُذْ ve huz emri “ve al”; بِيَدِكَ biyedike tamlaması “senin eline, elinle”; ضِغْثًا dığsen sözcüğü “bir demet sap, bitki”;فَاضْرِبْ fadrib emri “vur, yola çık”; بِه۪ bihî emri “onunla”; وَلَا تَحْنَثْ ve lâ tahnes emri “ve sapma”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; وَجَدْنَاهُ vecednâhu fiili “onu bulmuştuk”; صَابِرًا sâbıran kelimesi “sabırlı biri olarak”; نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne de güzel”; الْعَبْد el-‘abdü kelimesi “kul(dur)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; اَوَّاب evvâbun sözcüğü “daima, çok yönelen(dir)” demektir.

Burada Hz. Eyyûb’a yönelik bir çıkış yolu öğretilmekte, sonuçta güzel bir kul olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِه۪ وَلَا تَحْنَثْ “(Eyüp’e) ‘Eline bir demet sap al da onunla vur (yola çık); doğrudan sapma.’ (demiştik).” Âyetin bu cümlesini iki farklı şekilde anlamamız mümkündür:

a) Bu cümleyi geleneksel algının dışında şu şekilde anlayabiliriz. Buna göre Hz. Eyyûb’un şeytana nispet ettiği yorgunluk, bıkkınlık ve sıkıntı azabından Yüce Allah’a sığınma niyazına ikinci cevap verilmiş olmaktadır. İlki ayağını yere vurup çare araması için yola çıkması, böylece hem yıkanacak hem de içecek suyla buluşması sağlanmış olacaktı.

İkincisinde ise Yüce Allah hastalığının devası için Hz. Eyyûb’u bitkilere yönlendirmiş, eline bir tutam bitki alarak yola çıkmasını, hatta yolculuğuna devam etmesini kendisinden istemiştir. Bu durumda âyetteki اضْرِبْ ıdrib emri Nisâ’ 4/101, Müzzemmil 73/20 ve benzer âyetlerde olduğu gibi “yola çıkmak” manasına alınmış olur.

Söylenmek istenen şudur: “Sen eline bir demet bitki al; onunla yola koyul; araman gereken şifayı Allah bitkilerin içine koymuştur. İçinde şifa olan bitkiyi bul ve yola koyul; böylece doğrudan sapmamış olursun.”(4) Bu yaklaşıma göre Hz. Eyyûb eline bir demet bitki alıp peşinden yola çıkmış ve böylece yemin gerektirecek bir yanlışa düşmemiştir. Dolayısıyla bu durumda ne önceden yapılmış bir yemin ne de onu bozmamak için başvurulmuş bir çıkış yolu söz konusudur. Zaten âyetin devamında gelen cümledeki “sabır” ifadesi de onun bu yoldaki sebatını ve kararlılığını göstermektedir.

Âyeti bu şekilde yorumlayarak hem metin üzerinde sıkıntılı yorumlar yapmaktan kurtulmuş oluruz; hem de Hz. Peygamber’in Hz. Eyyûb’u örnek alması gereken noktaları daha doğru kavramış oluruz. Öyle ya hanımına şeklen de olsa dayak atmanın örnek alınacak bir tarafı olmasa gerektir. Buna karşılık, çare aramak noktasında çaba sarf etmek, gayret ortaya koymak ve bununla ilgili olarak bıkmadan yılmadan bir duruş sergilemek elbette örnek alınacak harika duyarlılıklar olarak görülebilir.

b) Genelin kanaatine göre ise âyetin muhtevasından anlaşılıyor ki Hz. Eyyûb eşiyle ilgili bir yemin etmişti. Bu yeminin hangi sebeple yapıldığına dair tefsirlerde çeşitli gerekçeler sıralanmaktadır. Biz bu detaya girmeyeceğiz; sadece kendisi hasta iken eşinin ona karşı bir yanlış davranışının bulunduğunu söylemekle yetineceğiz. Belli ki Hz. Eyyûb eşinin yanlışından dönmesi ve istikamet sahibi olmasının ardından pişman olmuştu; bu yüzden yaptığı yeminin yerine getirilmesi için ona bir yol gösterilmiştir.

Yüce Allah ona eline bir tutam ot almasını emretmiş, onunla eşine vurmasını istemiş, böylece yeminin yerine getirilmesi yolunu kendisine göstermişti. Bu yorumdan da anlaşılacağı gibi âlimlerimiz Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ضِغْث dığs kelimesini “bir tutam ot, sap, bir demet, bir deste bitki” manasında yorumlamışlardır. Ayrıca âyette geçen وَلَا تَحْنَثْ ve lâ tahnes emrini ise “yemini bozmamak, yeminin gereğini böylece yerine getirmek” manasında yorumlamışlardır.

Burada sadece yeminin yerine getirilmesi sağlanmıştır; hiçbir şekilde eziyet ve bilinen anlamda bir dayak söz konusu değildir. Bu olay kardeşini yanına alması için Hz. Yûsuf’a öğretilen yöntem(5) gibi kabul edilmekte, aile içi bir problemde sıkıntılı bir ortamdan çıkış yolu öğretilmesi olarak görülmektedir. Çünkü bu olaylarda hiç kimsenin zararı söz konusu değil, sadece bir problemin çözümü amaçlanmaktadır.

Âyeti böyle yorumlamanın şeklen bir sorun içermediği kabul edilse de tefsirlerimizde ele alınan bir tutam bitkinin 100 değneklik bir sopayla ilişkilendirilmesi sıkıntılıdır.(6) Çünkü 100 değneklik sopa 80 değneklik olandan daha ağır bir suçu yani zinayı hatırlatmaktadır ki bir peygamberin ailesi için bu tür çağrışımlardan mutlak sûrette uzak durulmalıdır.

Bu iki yaklaşımdan ilkini tercih ettiğimizi tekrar belirterek diğer kısma geçmek istiyoruz.

2. اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “Şüphesiz ki Eyüp’ü sabırlı (bir kul) bulmuştuk; o, hep (Allah’a) yönelen ne güzel bir kuldu.” Âyetin bu bölümünde iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا “Gerçekten onu (Eyyûb’u) sabreden (biri) olarak bulmuştuk” Bu ifade, kıssanın başında belirttiğimiz gibi hem Hz. Eyyûb’un başına gelen çeşitli ekonomik ve ailevi sıkıntılara hem hastalığı nedeniyle çektiği ıstıraba hem de son tahlilde ele aldığımız hastalığına çare arayışındaki sabra gönderme yapmaktadır.

b) نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “O, hep (Allah’a) yönelen ne güzel bir kuldu.” Yüce Allah Sâd sûresinin 30. âyetinde Hz. Süleyman için söylediği bu övücü ifadesini Hz. Eyyûb için de beyan etmiştir. Maksat hem peygamberlerin dirayetli ve örnek alınması gereken insanlar olduğunu vurgulamak, hem de onların yönelişinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın rızası olduğuna dikkat çekmektir. Bu yönelişi nedeniyle daha önceki peygamberlerden olan Hz. Dâvûd da Hz. Süleyman da Sâd sûresinin 17, 19 ve 30. âyetlerinde aynı övgüye mazhar kılınmıştır.

Hz. Eyyûb hayatıyla adeta bir sabır küpüdür ve çektiği onca sıkıntıya karşı mağlup olmayarak Yüce Allah’ın takdirini kazanmayı başarmış insanlardan birisi olmuştur. İşte bu nitelikleri sebebiyle Yüce Allah onu da örnek almasını, hatırlayıp hayatını rehber edinmesini Hz. Peygamber’e ve elbette bütün müminlere emretmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 626.
• 2 - İslâmoğlu, age., s. 903; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 626.
• 3 - Taberî, age., XXIII, 167; Râzî, age., XXVI, 215.
• 4 - İslâmoğlu, age., s. 906’da 2. not.
• 5 - Yûsuf 12/76. 6 - Semerkandî, age., III, 169; Taberî, age., XXIII, 169; Zemahşerî, age., IV, 94.
  • Yûsuf 12/76