A‘lâ Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olup, 19 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yüce, en yüce” anlamındaki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesinden alan A‘lâ sûresi, iniş sırasına göre 9, resmî sıralamada ise 87. sûredir.

A‘lâ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Târık sûresiyle “insanın yaratılışı ve kâinata gönderme yapması, vahyin etkinliği ve Kur’ân’ın öğüt vericiliği”nde çok net bir şekilde ortak anlam ilişkisine sahiptir.

A‘lâ sûresi, Yüce Allah’ı tesbîh emriyle başlamakta, “Yaratıp düzene koyan, takdir edip hidayet eden (takdire uygun imkânlar sunan, yol gösteren, topraktan) otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklinde O’nun yaratıcılığı, düzenleyiciliği, en ince ayrıntısıyla şekillendiriciliği ve her varlığı belli bir amaca hizmet edecek şekilde programlayıcılığı sıfatlarıyla devam etmektedir. Tabiattaki eşsiz düzene temas edilerek, kapkara kuru ota çevrilen yeşillik, insanoğlunun dikkatine sunulmakta ve tabiattaki sanatkârca dönüşümün farkına varılması amaçlanmaktadır.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e ilâhî vahyin okunup kavratılacağı, onun da vahyi unutmamasının sağlanacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “Sana yakında (Kur’ân’ı) Biz okutacağız. Allah’ın dilediği hariç unutmayacaksın. Muhakkak ki O (Allah), açığı ve gizleneni bilir. (Böylece) kolay olanı sana (daha da) kolaylaştıracağız (seni en kolaya muvaffak kılacağız).”

9. âyetten itibaren, gerçeği hatırlatmanın yararlı olacağı belirtilerek, Yüce Allah’a saygı duyanların bu öğütten yararlanacağı, azgınların ise öğütten kaçınıp ateşe yaslanacakları şöyle hatırlatılmaktadır. “O halde, hatırlamak fayda vereceği için gerçeği hatırlat. (Allah’a) derin saygı duyan kişi (gerçeği) hatırlayacaktır. En büyük ateşe girecek olan en azgın kimse ise öğütten kaçınacaktır. Sonra böylesi kişi ateşte ne (tam) ölür, ne de (tam) yaşar.”

14. âyetten itibaren, “Doğrusu (bu dünyada) arınan ve Rabbinin adını anıp (O’na) kulluk eden kişi kurtuluşa (mutluluğa) ermiş (olacak)tır. Fakat siz (ey inançsız insanlar! Bilinçsizce) dünya hayatını tercih ediyorsunuz. Oysa âhiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır. Muhakkak bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı” beyanı kendisini arındıranların, Yüce Allah’ın adını anan ve O’na güvenenlerin gerçek arınmayı başaracakları, geri kalanların ise dünyayı tercihlerinin sonucunda âhireti kaybetmiş olacakları belirtilmekte ve bütün bu gerçeklerin evrensel anlamda bütün vahiylerde aynı olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, A‘lâ sûresinin ilk beş âyetlik grubunda O’nu tesbih etmemiz gerektiğini ifade ettikten sonra, kendi sıfatlarından bir grubunu bizlere sunmaktadır. Bütün yaratıklar anlamında kâinattaki sistem hakkında ayrıntılı bilgilerin yer aldığı bu bölüm, Yüce Allah’ı tanıma noktasında önemli mesajlar içermektedir.

a) Tesbîhin Önemi

Yüce Allah “Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklinde sûrenin ilk âyetinde, tesbihin gerekliliğini, eşsiz ve erişilmez yüceliğini ifade etmekte, bir anlamda kulluk bilincinin vazgeçilmezi olan “teşbih” ibadetinin önemine vurgu yapmaktadır.

ı. Yüce Allah’ı Tesbîh Emri

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْاَعْلٰى “Yüce Rabbinin adını tesbih et (yücelt)!”

Âyetteki سَبِّحِ sebbıh emri “tesbih et”; اسْمَ رَبِّكَ isme rabbike tamlaması “senin Rabbinin adını”; الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi ise “yüce, en büyük” demektir.

Yüce Allah, bu âyette öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından da bütün insanlara O’nun adını tesbih etmelerini emretmektedir.

Kur’ân’da سَبَّحَ sebbeha geçmiş zaman fiili kalıbıyla başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinin yanında, Cum‘a ve Teğâbun’da olduğu gibi يُسَبِّحُ yüsebbihu geniş zaman fiil kalıbıyla başlayan sûreler de vardır. Bu bağlamda İsrâ’ sûrenin ilk kelimesi de سُبْحَانَ sübhâne şeklindedir.

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz A‘lâ sûresi de aynı köten olmak üzere سَبِّحِ sebbıh emriyle başlamaktadır. Bazı âyetlerdeki سَبَّحَ sebbeha fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi tesbih işleminin bittiğini değil, bir sistem halinde devam ettiğini göstermektedir. Nitekim يُسَبِّحُ yüsebbühu kalıbındaki kullanımlar da bunun dellilidir.(1)

Bakara 2/30’da geniş bir şekilde ele aldığımz üzere, ح ب س s-b-h kökünden kelimeler Kur’ân’da 92 yerde geçmekte ve “hareket etmek”,(2) “tesbih etmek”,(3) “eksikliklerden münezzeh olmak”(4) ve “meşguliyet”(5) gibi anlamlara gelmektedir.

Tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insanlar için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(6) Tesbîh, Allah’ın kötü şeyler işlemekten uzak olduğunu söylemektir. Takdîs de böyledir.(7)

Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(8) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbih iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların, zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

Bu durumda tesbih, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir. Bir anlamda muhteşem kozmik ilâhî koronun birbiriyle uyumlu ses harmonisine katılmak ve elbette bu koroya karşı çatlak ses çıkarmamaktır. Bu koroyu terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir. “Yüce Allah’ın adını tesbih etmek” demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü bu tesbihle adeta hayat programlanmaktadır.

Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Ra‘d 13/13’te geçenالرَّعْد er-ra‘d kelimesi “gök gürültüsü” anlamına gelmekte ve gürlemenin aslında bulutların tesbihi olduğu vurgulanmaktadır. Nûr 24/41’de de göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah’ı tesbih ettiği ve saf saf dizili kuşların da bu tesbihe katıldığı beyan edilmektedir.

Meleklerin ibadeti ve tesbihiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın gece gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da aynı içerikte melekleri tesbihiyle ilgili bilgiler vermektedir.

ıı. el-A‘lâ Kelimesinin Anlamı

Âyette yer alan الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi, bulunduğu konum itibariyle iki farklı kelimeyi nitelendirebilmekte ve böylece âyete iki farklı anlam verilebilmesi söz konusu olmaktadır:

1. الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi, âyetteki اسْم ism kelimesini nitelendiriyorsa “en yüce” anlamına gelir. Çünkü İsrâ’ 17/110’da Yüce Allah’ın Allâh ve Rahmân kelimeleriyle anılmasını emreden hitap vardır. Fâtiha’da iki âyette iki defa Rahmân ve Rahîm kelimeleri geçmekte, böylece bütün besmelelerde bu iki sıfat tekrarlanmış olmaktadır.

Demek ki, isimlerin birbirine göre farklılık arz edebilme durumu vardır. Ancak yine A‘râf 7/180, İsrâ’ 17/110, Tâhâ 20/8 ve Haşr 59/24’e göre, el-esmâu’l-husnâ yani “bütün güzel isimler” sadece Allah’a aittir; O’na bu isimlerle dua edilmelidir. Bu nedenle, isimlerin güzeli veya en güzelinin bulunması doğaldır.

2. الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi, eğer âyetteki رَبِّ rabb kelimesini nitelendiriyorsa, bu durumda kelime “yüce” anlamına gelir. Kalem 68/7’de de ele aldığımız üzere ve Râzî’nin de belirttiği gibi, ism-i tafdîl, yani “görecelilik” kalıbı Yüce Allah için “en büyük, daha büyük” gibi anlaşılmamalıdır.(9) Çünkü bu durumda sanki başka büyükler de varmış gibi algılanabilir. Bu sakınca nedeniyle, Yüce Allah için bu ifade”leri “gerçek ve tek” şeklinde anlamak daha isabetlidir. Allâhü ekber tamlaması “Allah en büyüktür” şeklinde değil de, “Allah gerçek ve tek büyüktür” şeklinde tercüme edilse daha doğru olur.

Âyetteki الْاَعْلٰ el-a‘lâ kelimesi, en yakınındaki kelime rabb olduğu için, öncelikle onu nitelendirecek şekilde anlaşılmalıdır. Bu nedenle biz de tercümeyi buna uygun olarak tercih ettik.

Âyetin duaya çevrilen formunda dile getirilen سبحان ربي الأعلي sübhâne rabbiye’l-a‘lâ veya سبحان ربي العظيم sübhâne rabbiye’l-‘azîmi şeklindeki ifadelerde ism kelimesi yoktur; hem الأعلي el-a‘lâ, hem de العظيم el-‘azîm kelimeleri doğrudan rabb kelimesinin sıfatı olarak kullanılmışlardır. Bu kullanımlar haklılığımızın bir delilidir.

ııı. Tesbih - Namaz İlişkisi

Sûrenin bu ilk âyetini okuyunca, Hz. Peygamber’in سبحان ربي الأعلي sübhâne rabbiye’l-a‘lâ “Ey Yüce Rabbim, seni her türlü eksiklikten tenzih ederim” dediği rivayetlerde yer almaktadır.(10) Aynısını söylemek bizim de görevimizdir.

Bu âyet indirildiğinde Hz. Peygamber’in, “bunu secdelerinizde yapın” buyurduğu, ayrıca “Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklindeki Vâkı‘a 56/74, 96 ve Hâkka 69/52. âyetler indirildiğinde ise “bunu da rukûlarınızda yapın” diye emir buyurduğuna dair rivayetler vardır.(11)

Bu rivayetler çok önemli bir hususa açıklık getirmektedir. Demek ki, rukûda سبحان ربي العظيم sübhâne rabbiye’l-‘azîm, secdede iseسبحان ربي الأعلي sübhâne rabbiye’l-a‘lâ şeklinde tesbih yapmak “nâfile” değil, “farz” bir görevdir. Yüce Allah tesbihi emretmiş, Hz. Peygamber de bu emrin uygulanma yerini ve şeklini göstermiştir. İşte Kur’ân-sünnet bütünlüğünün en güzel örneklerinden birisi budur.

Yüce Allah’ın emrine ve Hz. Peygamber’in bu emri uygulama biçimine nâfile veya tatavvu‘ denmesi doğru olmasa gerektir. Rukû ve secdeler namazın olmazsa olmazları olduğuna göre, bu rükünlerde tesbih yapmak da aynı değerde bir öneme sahiptir. Hz. Peygamber namazın nasıl kılınacağını öğretirken, namazla ilgili âyetlerin nerelerde ve nasıl okunacağını da bize göstermiştir. Demek ki, namazlarda sadece hareketler değil, aynı zamanda kıraat ve tesbihler de zorunludur.

Namaz bir dua ve tesbih eylemidir. Bu isme uygun olarak, dua ve tesbîh içerikli âyetleri okumak, namazın ismine ve ruhuna uygun bilinçli bir okuma şeklidir. Rukû‘ ve secdelerde tesbih ifadelerini kullanmak emir, bu emirlerin Hz. Peygamber tarafından uygulanması ise o emrin sünnetidir, yani hayata geçirilmesidir.

b) Yüce Allah’ın Bazı Sıfatları

Yüce Allah sûrenin 2-5. âyetlerinde daha önce ilk âyette yer alan tesbihle ilgili ilk emrini zikrettikten sonra, bu defa çeşitli sıfatlarını dile getirmekte, bu çerçevede yaratmasını, düzenlemesini, ince ölçü vermesini, yaratılış amacına uygun hale getirmesini, otlaklar yaratmasını, onları bir süre sonra kapkara-kupkuru hale çevirmesini beyan ederek, bir anlamda kâinata koyduğu kanunlara dikkat çekmekte, insanların da bu gerçekleri görüp bilmesi gerektiğine vurgu yapmak istemektedir.

ı. Yaratıcılığı ve Düzenleyiciliği

اَلَّذ۪ي خَلَقَ فَسَوّٰى “(O), yaratandır ve düzene koyandır.”

Âyettekiاَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifades “(O) yaratmış olan(dır), yaratandır; فَسَوّٰى fe sevvâ fiili ise “ve düzenlemiş (olan)dır, şekillendirmiş (olan)dır” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın daima yaratıcı ve yarattığı her şeyi düzene koymakta olduğu beyan edilmektedir.

1. اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi, aslında خالق hâlık demektir. Yaratıcı olmak O’nun ayrılmaz bir sıfatı olduğu için, yaratılanların neler olduğunun âyette açıklanmamış olması, maksadın bütün yaratıklar olduğunu ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka “yaratan” ifadesi, bir anlamda خالق كل شيء hâliku külli şey’in “her şeyin yaratıcısı” demektir.

Halk/haleka fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, bunun “yoktan var etmek”ten ziyade, “var olandan başka bir şeyi var etmek” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Kur’ân’da insanın yaratılış objesinden söz edildiği gibi, başka varlıkların da nereden yaratıldığı noktasında bazı bilgilendirmeler görmekteyiz. Durum böyle olsa da, bütün varlıkların yoktan var edicisi Yüce Allah’tır; bunda hiçbir şüphe yoktur. Bu anlamla ilgili fetara, bede‘a, enşe’e gibi farklı fiiller kullanılmaktadır.

2. Yüce Allah’ın bu âyette zikrettiği ikinci sıfatı فَسَوّٰى fe sevvâ ifadesi gereği O’nun mahlukata şekil vermesiyle ilgilidir. Kur’ân’da 11 kez geçen سَوّٰى sevvâ fiili, “tesviye etmek” anlamında yaratılan her şeyin düzgün bir şekle sokulup bir düzene sahip kılındığını ve rastgelelikten uzak tutulduğunu ifade etmektedir. Buradaki سَوّٰى sevvâ fiilinin başına fâ/fe edatı getirilmesinin anlamı, yaratmanın hemen peşinden, hatta yaratma esnasında düzenlemenin de yapıldığını göstermektir. Varlıkların birer yaratılış gayesi olduğu için, yaratılışın da o gayeyi gerçekleştirecek şekilde düzenlenmesi gerekiyordu. İşte âyetteki سَوّٰى sevvâ fiili, bu amaç doğrultusunda varlıkların şekil düzgünlüğüne sahip bir yapıda yaratılması anlamına gelmektedir.

Kehf 18/37, Secde 32/9 ve Kıyâmet 75/38’de insanın topraktan, çamurdan/balçıktan ve zigottan yaratılışının peşinden, onun insan şeklinde tesviyesi, yani düzenlenmesi zikredilmektedir. Benzer şekilde Hıcr 15/29 ve Sâd 38/72’de de geçen bu fiil insanın şekillendirilmesi aşamaları arasında zikredilmektedir. سَوّٰى sevvâ fiili, İnfitâr 82/7’de A‘lâ sûresindekine uygun olarak “yaratma”nın peşinden getirilmektedir.

Bakara 2/29 ve Nâzi‘ât 79/28’de de geçen bu fiil bu defa göklerin düzenlenmesi manasında kullanılmaktadır. Ayrıca Şems 91/14’te ise Semûd kavminin helak edilip yerlebir edilmesini ifade etmektedir. Bu fiil insanın yaratılışı ile ilgili ise, anlamı “hücrenin insan şekline sokulması” demek olur. Bu durumda Şems 91/7 ve Tîn 95/4’teki gibi, en güzel şekilde yaratılmış olmayı ifade eder.

A‘lâ sûresindeki سَوّٰى sevvâ fiilinin sadece insanı değil, bütün yaratılmışları ilgilendirdiğini düşündüğümüz için izahı insanla sınırlı tutmadık.

ıı. Takdir Ediciliği ve Programlayıcılığı

وَالَّذ۪ي قَدَّرَ فَهَدٰى “Ölçü koyandır ve yol gösterendir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ي قَدَّرَ vellezî kaddera ifadesi “(O) takdîr edendir, ince ölçü koyandır”; فَهَدٰى fe hedâ fiili ise “ve hidayet etmiş (olan)dır, hidayet edendir” demektir.

Bu cümlenin başındaki الَّذ۪ي ellezî edatı, Yüce Allah’ın söz konusu sıfatlara devamlı sahip olduğunu göstermektedir. Tıpkı bir önceki âyette olduğu gibi, burada da takdir ve hidayet sisteminin olup bittiği değil, olmaya devam ettiği mesajı verilmektedir.

1. Âyetteki قَدَّرَ kaddera fiili “takdir etmek” anlamına gelmektedir. Yüce Allah, her şeyi bir ölçüye göre yaratmıştır. Mülk 67/3-4’te belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın yaratmasında herhangi bir düzensizlik ve uygunsuzluk yoktur. ‘Abese 80/19’da insanın ana rahmi yolundaki zigot halinden sonra, onun bir ölçüye göre takdir edilip şekillendirildiği belirtilmektedir. Bu âyetteki takdîr, “ince ayar vermek” manasını da içermektedir.