Burûc Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 22 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “burçlar” anlamındaki الْبُرُوج el-burûc kelimesinden alan Burûc sûresi, iniş sırasına göre 29, resmî sıralamada ise 85. sûredir.

Burûc sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İnşikâk ile “yemin ifadeleri, mahşer yargılaması, cennetlik ve cehennemlikler, Kur’ân’a dikkat çekme” vs. noktalarda anlam ilişkisine sahiptir.

Burûc sûresinde, burçları olan göğe, vaadedilen güne, şahide ve hakkında şahitlik edilen insanoğluna yemin edilmekte, çukur kazanlar ve müminleri yakanlar özellikle kınanmaktadır.

6. âyetten itibaren, ateş yakarak müminleri oraya atanların ve bu esnada çevrede oturup seyredenlerin düştüğü alçak duruma özellikle dikkat çekilmektedir. Sadece Allah’a inandıkları için kendilerine bu haksızlığın reva görüldüğü insanlar ve bu haksızlığı yapanlar başta olmak üzere, Yüce Allah, her şeye şahit olduğunu ve yapılanların hesabını mutlaka soracağını belirtmektedir.

11. âyetten itibaren, iman edip sâlih amel işleyenlerin ödüllerinin cennet olacağı hatırlattıktan sonra, Yüce Allah eşsiz kudretini gündeme getirmekte ve “(Bilin ki) muhakkak ki, Rabbinin yakalaması çok şiddetlidir. O, (azabı, yaratmayı) başlatan ve devam ettirendir. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); el-vedûd’dur (çok sevendir, sevgiyi verendir). Arş’ın sahibidir, el-mecîd’dir (çok yücedir). Dilediğini de elbette yapandır” ifadeleriyle eşsiz ve erişişmezliğini vurgulamaktadır.

17. âyetten itibaren, “Firavun ve Semûd ordularının haberi sana geldi, (değil) mi? Doğrusu, inkârcılar (gerçeği) yalanlama(da ısrarcı)dırlar” ifadesiyle önceki bazı kavimlerden örnekler vererek, onların hakkı yalanlamalarını ve kendisinin kuşatıcılığını hatırlatmaktadır.

Sûrenin sonunda, “Hayır hayır! O (yalanladıkları şey), Levh-i Mahfûz’daki şerefli Kur’ân’dır” beyanı gereği Kur’ân’ın yüceliği ve Levh-i Mahfûz’daki konumuna dikkat çekilerek, muhataplar Kur’ân hakkında bilgilendirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-22. âyet grubunda kendisine ait çeşitli sıfatlarını gündeme getirmekte, bir taraftan azgınlık ve zulüm yapanlara gözdağı verirken, diğer taraftan mağfiret ve sevgi kaynağı oluşunu hatırlatarak muhatapları motive etmektedir. Ardından, azgınlığı hayat tarzı haline getiren ve gerçeği yalanlamaktan beslenen iki kavmi hatırlatmakta ve onların durumundan ders alınmasını istemektedir. Son iki âyette ise dikkatler Kur’ân’a çekilmekte, onun değerine ve korunmuşluğuna vurgu yapılmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Bazı Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde azap ve helak için yakalamasının son derece güçlü ve şiddetli olduğunu beyan ederek şu sıfatlarına yer vermektedir: “O, (azabı, yaratmayı) başlatan ve devam ettirendir. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); el-vedûd’dur (çok sevendir, sevgiyi verendir). Arş’ın sahibidir; el-mecîd’dir (çok yücedir). Dilediğini de elbette yapandır.”

ı. Çok Güçlü Oluşu

اِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَد۪يدٌ “Şüphesiz ki Rabbinin yakalaması çok şiddetlidir.”

Âyetteki اِنَّ بَطْشَ inne batşe kelimesi “muhakkak ki yakalaması”; رَبِّكَ rabbike ifadesi “senin Rabbinin”; لَشَد۪يدٌ leşedîdün sözcüğü ise “elbette çok şiddetli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kuvvet ve kudretine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kötülerin ve iyilik sahiplerinin âhirette nelerle karşılaşacaklarına dair bilgiler verdikten sonra, kudretini ortaya koymak üzere, azabından veya yakalamasından kimsenin kurtulamayacağını, her şeyi yaratmaya O’nun başladığını, yaratılışı iade ettiğini, yani sürdürdüğünü dile getirmektedir. Ardından âhirette insanlara yönelik gerçekleşecek hakikatleri yapabilen tek kudretin Yüce Allah olduğu beyan edilerek, O’nun bazı sıfatları hatırlatılmakta ve bu konuda hiçbir tereddüde yer olmadığı ifade edilmek istenmektedir.

Âyette yer alan kavramların incelenmesi gerekmektedir. Çünkü burada geçen iki kavram, sûrenin genelinde anlatılan konulara ışık tutacak şekilde seçilmiştir.

1. بَطْش batş kelimesi “güç, kuvvet, ceza, tutmak, yakalamak” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Meselâ, “Biz de bunlardan daha güçlü (kuvvetli) olan kavimleri helâk etmiştik”(1) âyetindeki batş kelimesi, “kuvvet” anlamına gelmektedir.(2) Âyette, geçmiş milletlerin fiziksel özellikleri itibariyle güçlü ve kuvvetli oluşları beyan edilmektedir.

Bu kelime A‘râf 7/195 ve Kasas 28/19’da insanlara ait bir fiil olarak “tutmak, yakalamak” anlamlarını vermektedir. Elbette insana ait bu tür bir yakalama işleminde şiddetin varlığı hemen anlaşılmaktadır. Benzer şekilde Şu‘arâ’ 26/130’daki betaştüm fiilleri de insana nispet edilmekte, dolayısıyla cebbârîn, yani “zorbalık yapanlar”ın haksız eylemlerini nitelendirmektedir.

Batş kelimesi insana nispet edildiği gibi, Yüce Allah’a da nispet edilmektedir. Meselâ, Kamer 54/36’da geçen ve okunuşunda da zorluk hissedilen batşetenâ kelimesi, Lût kavminin helâkiyle ilgilidir ve bu doğrultuda Yüce Allah’ın hem dünyadaki, hem de âhiretteki azabını ifade etmektedir. Dühân 44/16’da sözü edilen el-batşetü’l-kübrâ “en büyük yakalayış” ise, Bedir’de müşriklerin mağlubiyetini ifade edebileceği gibi, âyetin başındaki yevme kelimesi gereği âhiretteki azabı da ifade edebilir.

Âyetlerdeki kullanımlara bakıldığında batş kelimesinin insana nispet edilirse “hak hukuk tanımamak, insanlara zulmetmek, zorla yakalamak ve tutmak”; Yüce Allah’a nispetinde ise “ceza vermek, haddini bildirmek” anlamlarına geldiğini söyleyebiliriz.

2. Âyetin sonuna لَشَد۪يد leşedîdün kelimesinin getirilmesi, Yüce Allah’ın, zalim insanları cezalandırmak üzere yakalamasının ne kadar kuvvetli, engellenemez ve ötelenemez olduğunu göstermektedir. Batş kelimesi, “yakalamanın kuvvetini”, şedîd kelimesi de bunun “güçlü ve engellenemezliğini” ifade etmesine rağmen, bir de şedîd kelimesinin başına “te’kid edatı” olan lâm/le harfinin getirilmesi, ilâhî cezadan kurtuluşun imkânsızlığını vurgulamak içindir.

Bu tür ifadeler, söz konusu eylemin önemini ve karşısında direnmenin mümkün olmadığını gösterdiği gibi, bunu hak edenlerin gerçekleştirdiği eylemin ne kadar kötü, iğrenç ve insafsızca yapıldığını da göstermektedir. Eğer cevap vurgulu şekilde getirilmiş ve konu da cezalandırılmayla ilgili ise, söz konusu ifadeler buna neden olan fiilin nasıl haddi aşmak olduğunu ve zalimce işlendiğini, hukuku ne boyutta katlettiğini ve insanları hangi boyutlarda mağdur ettiğini göstermeyi amaçlamaktadır. İlâhî gazabın bu kadar yoğun şekilde dile getirilmesine sebep olan husus benzer haksızlıklardır.

“Sebep-sonuç” ilişkisi çerçevesinde konuya bakarsak, şu tespiti yapabiliriz: Ashâb-ı uhdûd denilen ve ateş çukuru kazıp müminleri yakanların bu yakma eylemi “sebep”; onların da yakalanıp ilâhî azaba çarptırılmaları “sonuç”tur. Onlar yaptıkları eylem cinsinden cezalandırılacaklardır. Zaten Burûc sûresinin 10. âyetinde dile getirilen kavurucu cehennem ateşi, onların yaktığı ateşin kendileri için azaba ve yakıta dönüşmüş halidir. Onlar aslında müminleri değil, kendi geleceklerini yakmışlardı.

Âyette Rabb Sıfatının Kullanılma Nedeni

Âyette bir de رَبّ rabb kelimesi yer almaktadır. Bu kelimenin âyetteki fonksiyonunu ve bütünüyle âyetin mesajını çeşitli yönlerden ele almak istiyoruz.

a) Maksat, tarihte gerçekleşen söz konusu yakma işleminin mağdurlarına yöneliktir. Yüce Allah, onların sahibi olduğunu iki âlemden asıl ebedî olanını kendilerine bahşedeceği için, onlara sahip çıkacağını ve kendilerini orada ödüllendireceğini beyan ederek, manevî âlemde onları müjdelemektedir.

b) Maksat, tarihte müminleri yakanlara yöneliktir. Buna göre Yüce Allah, bu tür bir zulmü yapanlara gözdağı vermekte ve dünyada mağdur ettikleri insanların Rabbi olarak, bunun hesabını kendilerine mutlaka soracağını haber vermektedir.

c) Maksat, Hz. Peygamber’i ve müminleri, yani onun ashâbını motive etmeye yöneliktir. Âyetteki رَبِّكَ rabbike kelimesindeki kâf harfi, öncelikle Hz. Peygamber’i nitelendirmektedir. Bu durumda anlatılmak istenen husus, tarihte yaşanan türden zalimliklere karşı kendilerini Yüce Allah’ın sahipleneceğini bildirmek, böylece sahipsizlik veya terkedilmişlik psikolojisine kapılmamalarını sağlamaktır.

Bu hitapta Hz. Peygamber’in ve arkadaşlarının, tarihte yaşanan olayların hatırlatılmasıyla motive edildiklerini söyleyebiliriz. Bu arada, onların başına gelen sıkıntılardan çok daha ağırlarının önceki ümmetlerde yaşandığı bildirilerek, bu son ümmette bu türden dünyevî cezaların yaşanmamasının ilâhî bir lütuf olduğu vurgulanmaktadır.

d) Dördüncü mesaj ise, bütünüyle dünya insanlığınadır. İster inananlar, isterse inanmayanlar olsun, herkes kendi konumunu bu bilgiler ışığında belirlemelidir. Kötülük veya zulüm sahipleri, yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağını, bir gün mutlaka hesabının sorulacağını bilmeli ve ona göre davranmalıdırlar. Zulme uğratılanlar da sahiplerinin Yüce Allah olduğunu bir an bile hatırlarından çıkarmayarak, zulme karşı direnmeli ve Allah’tan yana olmanın derin duyarlılığını hayatlarına hâkim kılmalıdırlar.

Bu arada, hayatın dünyadan ibaret olmadığını da bilerek, asıl hayat için yatırım yapmanın gereklerini uygulamalı, büyük kurtuluş demek olan cennet ödüllerinin kendilerini beklediği bilincini kaybetmemelidirler.

Ödülün büyüklüğü fedakârlığın da büyüklüğüyle doğru orantılıdır. Bu nedenle, imanlarına şahit tuttukları Yüce Allah’ı hayatlarına da şahit tutmayı başarmalıdırlar. İmanı ve hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde şekillenenlerin ölümleri de âhiretleri de bu şahitliğe uygun güzelliklerle olacaktır.

Hayatı Yüce Allah yolunda çalışmak ve fedakârlık örnekleri sunmakla geçirenlerin ölümleri, onlar için düğün-bayram olacaktır. Hayatını Rabbine adayanların dünyevî nimetlerden kısmen mahrum kalışları onların orucu ve Ramazan’ı mesabesindedir; elbette hayatını ramazanlaştıranların ölümü bayram olacaktır.

Rabbimizden niyazımız, bizleri hayatı ramazan, ölümü de bayram olanlardan ayırmasın.

ıı. Azabı veya Yaratmayı Başlatması ve Yenilemesi

اِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَيُع۪يدُ “Şüphesiz ki O, başlatan ve tekrarlayandır.”

Âyetteki اِنَّهُ هُوَ innehû hüve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; يُبْدِئُ yübdiü fiili “başlatır”; وَيُع۪يدُ ve yu‘îdü fiili ise “ve iade eder, yeniden yaratır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratmaya ait iki sıfatı gündeme getirilmektedir. Bu âyet farklı şekillerde anlaşılabilir:

1. Bu âyetteki mesaj, sûrenin ana konusu olması itibariyle zalimlere verilecek ceza, yani kâfirlere yönelik azap olmalıdır. Zemahşerî’nin belirttiği gibi, Burûc 85/12’de geçen “Yüce Allah’ın kâfirleri yakalaması” elbette bir azabı hatırlatmaktadır. İşte Burûc 85/13’teki ifade, onların yakalanmasının hem dünyada hem de âhirette azaba uğratılmaları nedenine bağlanmış olabilir. Yüce Allah onlara dünyada azap etmiştir, âhirette de azaba devam edecektir.

İnsanlar birbirlerini dünyada en çok bir kere öldürebilirler. Tıpkı İsrailoğulları’ndan Hz. Mûsâ’nın tarafına geçen büyücülere Firavun’un uygulamak istediği azaba karşı onların söylediği şu söz gibi: “Sen yapacağını yap; çünkü sen sadece bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.”(3)

İşte bu ifade gibi, Ashâb-ı Uhdûd da müminlere ancak bu dünyada ceza verebildi, onları sadece bir kez öldürebildi. Onların verdiği cezalar sonuçta en çok ölüme kadar uzanabilmekteydi. Oysa Yüce Allah’ın hak eden insanları cezalandırmak üzere yakalaması şiddetlidir.(4) Dünyada verdiği ceza uzun süreli olabileceği gibi, âhiretteki cezası da ebedi olarak tekrarlanan bir yapı arz edebilecektir.(5)

2. Yüce Allah’ın bütün varlıkların yaratıcısı olduğunu, yani yaratmayı O’nun başlattığını ve sonuçta mahşer için de insanları yeniden dirilteceğini beyan etmektedir. Bu durumda âyet, “Bilin ki O, ilk hayatı da ölümden sonraki hayatı da yaratandır” şeklinde anlaşılmış olur ki bu yaklaşımın delili Rûm 30/27. âyettir. Söz konusu âyette vurgulanan husus, yoktan yaratmanın Allah’ın işi olduğu, yaratılışın âhirette iadesinin de yani diriltmenin de O’na ait olduğudur. Ayrıca bunun yoktan var etmeye göre çok daha kolay olduğu beyan edilmektedir.

3. Rûm 30/27’yi, yaratma sisteminin dünya ve kâinat için başlaması ve devam ettirilmesi şeklinde de anlayabiliriz. Âyette kullanılan fiillerin kalıbı bunu desteklemektedir. Varlıklar âlemindeki yaratmanın devam ettirilmesi Yüce Allah’ın sıfatları arasında yer almaktadır.

Kur’ân’daki اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka “yaratan” ifadesi, aslında خالق كل شيء hâliku külli şey’in “her şeyin yaratıcısı” demektir.(6) Kaldı ki, Yüce Allah’ın yaratma sıfatını ifade eden haleka fiili, Kur’ân’da “mudârı‘”, yani gelecek zaman veya geniş zaman kalıbında da gelmekte,(7) dolayısıyla yaratmanın devam ettirildiği anlamı söz konusu edilmektedir.

“Göklerde ve yerde bulunan herkes O’na muhtaçtır (O’ndan ister, O’nu sorar); O, her an hayata ve varlığa dair bir iştedir”(8) mealindeki âyette, yaratma işleminin devam ettirilmekte olduğu açıkça ifade edilmektedir. Bu kullanım örneklerinden de anlaşılacağı üzere, Burûc 85/13’te kastedilen anlam kâinattaki sistemin kıyâmete kadar devam ettirilmesiyle ilgilidir.

4. Burûc 85/13’ü, devam eden âyetle birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın bağışlamasının ve sevgisinin gereği olarak yaratılışı devam ettirdiği anlaşılabilir. Eğer Burûc 85/14. âyeti “hâl cümlesi” olarak alırsak, yaratılışın dünyadaki devamlılığı, cezalandırma amacıyla değil de, tevbe imkânı sağlanması için yapıldığı gündeme gelebilir. Bu durumda, çok büyük hatalar da yapsa, insanların önünde daima bir tevbe kapısının açık tutulduğu bildirilmiş olmaktadır.

ııı. Bağışlayıcılığı

وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ “O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); el-vedûd’dur (çok sevendir, sevgiyi verendir).”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْغَفُورُ el-ğafûru kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; الْوَدُودُ el-vedûdü sözcüğü ise “çok seven(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. الْغَفُور el-ğafûru kelimesi “bağışlamak” anlamına gelen ğ-f-r kökündendir ve Burûc sûresinin 10. âyetinde tevbe ve istiğfar kavramlarını incelerken de izah ettiğimiz üzere Yüce Allah’ın “çok bağışlayıcı” olduğu anlamını vermektedir. Açıklamayı orada yaptığımız için burada diğer sıfatlarla ilgili bilgi vermek istiyoruz.

2. Âyetteki ikinci sıfat olan الْوَدُود el-vedûd kelimesi ise ile dile getirilmektedir.

- Meveddet Kavramı

الْوَدُود el-vedûd kelimesi “sevgi” anlamına gelen vüdd kelimesiyle aynı köktendir ve “sevgi”, “seven”, “sevilen” ve “sevginin kaynağı” anlamlarına gelir. V-d-d kökünden kelimeler Kur’ân’da vedde, yeveddü, teveddü, yüvâddûn, vüdd ve meveddet şeklinde çeşitli kalıplarda “sevmek, istemek, sevgi” anlamlarında kullanılmaktadır.

Hûd 11/90 ve Burûc 85/14’te vedûd kalıbında, Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak “sevginin kaynağı, asıl sahibi, seven ve sevilmeye en layık olan” anlamlarında yer almaktadır. Bu anlamlardan çok farklı olarak, Nûh 71/23’te bu kelime vedd kalıbında, bir putun adı olarak kullanılmaktadır; nedeni de muhtemelen ona duyulan sevgiydi.

Vüdd, meveddet “sonradan kazanılan sevgi” için kullanılır. Sırf bu nedenledir ki, iman edip sâlih amel işleyenler için Yüce Allah vüdd, yani “imana dayalı bir sevgi” yaratacağını beyan etmektedir.(9) Aynı şekilde, Hz. Peygamber’in, tebliğine karşılık muhataplarından istediği el-meveddet de, “içeriği dinle şekillenmiş, Allah merkezli ve Allah’a daha yakın olma sevgisi” anlamına gelmektedir.(10)

İman edenlerin, Yüce Allah’a ve müminlere düşman olanlara yönelik kalplerinde beslediği meveddet kınanmaktadır.(11) Sebebi ise bu sevginin iman birlikteliğinden kaynaklanmamasıdır. Bütün bu kullanımlar, meveddet denen sevginin sonradan kazanıldığını, dinî değerlerle dolu ve bir anlamda “amaçlı ve anlamlı bir sevgi” olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu arada bir âyeti özellikle hatırlatmak gerekmektedir. ‘Ankebût 29/25’te geçtiği üzere, meveddet’in içi bazen sahte şeylerle doldurulmuş da olabilir. Dolayısıyla bu sevgi dünya hayatıyla ilgili ve sınırlı kalıyor demektir.

Aynı âyetin devam eden cümlelerinde bu tür putperestlerin sahip olduğu meveddetin sonunun cennete uzanmayacağı, aksine mahşerde bunun üzerinin örtüleceği, birbirlerini yalanlayıp lanet edecekleri ve nihayet sonlarının ateş olduğu beyan edilmektedir. İçini doğru değerlerin şekillendirdiği meveddet asıl maksadımızdır ve bu tür sevginin sonu cennettir. Ucu hayra ve cennete açılmayan sevgiler sahtedir, geçicidir; mahşerde ise sahibini derin hicrana gark edecektir.

İnsanlar anne ve babaları veya başka yakınları imansız olsalar da doğuştan sahip oldukları bir özellik olarak onları severler. Nitekim Kasas 28/56’da “Sen sevdiklerine hidayet edemezsin; ancak Allah dileyene/layık gördüğüne hidayet eder” buyrularak, imansız olan birine muhabbet duyulabileceğini göstermektedir.

Bunun karşıtı olarak, kâfirlere yani hem Allah’ın hem de müminlerin düşmanı olanlara sevgi beslenmesinin eleştirildiği Mümtehıne 60/1’de kullanılan kelime el-meveddet sözcüğüdür. Demek ki içini doğru dini değerlerin doldurduğu sevgi başka sevgilerle karıştırılmamalı, meveddetin mahabbetten farklı olduğu unutulmamalıdır.

Bu arada konuyla ilgili olarak Mücadele 58/22’de şöyle bir ifadenin yer aldığını hatırlatmak istiyoruz: “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun -babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa- Allah’a ve Resûlüne düşman olanlarla dostluk ettiğini göremezsin.” Bu ayette bir müslüman şahsiyeti tarif edilirken Allah’a ve peygamberine düşmanlık yapanlara hiçbir şekilde sevgi beslenmemesi gerektiği gündeme getirilmekte, bu anlamı veren kelime olarak yuvâddûne fiili tercih edilmektedir.

Mümtehıne 60/7’de beyan edildiği üzere, önceden düşman olanlar ile müminlerin arasına Yüce Allah bir meveddet koyabilir. Buradan hareketle meveddet denen sevginin, Allah’a ve Peygamber’e duyulan sevgi gibi dini değerlerden oluştuğunu belirtmeliyiz. el-Vedûd yani sevginin kaynağı olan Allah(12) için sahip olunan sevgi meveddet’tir.

- Muhabbet Kavramı

“Muhabbet” kelimesi hubb, mahabbet ve habîb gibi kelimeler şeklinde, daha çok “doğuştan getirilen sevgi”yi ifade eder. Bu durumda, söz konusu sevgide sonradan kazanılmadan ziyade, doğuştan getirilen bir özellik söz konusudur. Yüce Allah, insanların kalplerine imanı sevdirdiğini söylerken habbebe kelimesini kullanmakta,(13) böylece muhabbetin doğuştan getirilen yapısına dikkat çekmektedir.

Mahabbet denen sevgide dinî değerlerin hiç olmadığını elbette söylemiyoruz. Nitekim Yüce Allah’a duyduğumuz sevgi için muhabbet kelimesi de kullanılmaktadır.(14) Ayrıca dinden kaynaklanan karşılıklı sevgi için tehâbbû fiili de kullanılmaktadır.(15) Ancak mahabbet kelimesinin doğuştan getirilen sevgi olması nedeniyle, Müslüman olmayanlar için de söz konusu edildiği görülmektedir.

“Sen sevdiğini hidayete erdiremezsin; ancak Allah dileyene hidayet verir”(16) âyetinde kullanılan “sevgi” anlamındaki kelime ahbebte sözcüğüdür. Demek ki, iman etmeyen insanlara da muhabbet duyulabilir; ancak meveddet duyulamaz.

Tekrar hatırlatmakta yarar gördüğümüz nokta şudur: Muhabbet elbette çok önemli bir değerdir; hatta “De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin”(17) âyetinde kullanılan kelime tuhıbbûne/yuhbib kalıplarında mahabbet’tir.

“Birbirinizi sevmedikçe cennete giremezsiniz”(18) mealindeki hadiste “sevmek” manasında kullanılan kelime de mahabbettir.

“Allah bir kulunu sevdiğinde Cebrâîl’e nida eder ve ‘Ben filancayı sevdim; siz de onu sevin’ diye buyurur. O da gök ehline ve yer ehline duyurur. Bir kuluna buğz edince de aynısı olur.”(19)

“Allah için seven ve Allah için buğz eden imanını tamamlamıştır.”(20)

“Kişi sevdiğiyle beraberdir.”(21)

Bu rivayetlerde de kullanılan ilgili kelimeler mahabbet kökündendir.

Pek çok rivayette de yer alan muhabbetle ilgili kelimelerin kültürümüzde ne kadar yer aldığı herkesin malumudur. “Muhammed’den muhabbet oldu hâsıl; Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl” beyti bunun en güzel örneklerinden bir tanesidir.(22) Bizim üzerinde durduğumuz nokta, mahabbetin içinde her zaman böyle değerlerin olmayabileceğini beyan etmektir.

Meveddet ve mahabbet kavramları hakkında bu değerlendirmeleri yaptıktan sonra, tekrar Burûc 85/14. âyete dönmek ve bazı açıklamalarda bulunmak istiyoruz.

a) Öncelikle âyette Yüce Allah’ın bağışlayıcı özelliğine değinilmektedir. Bağışlamak için bir kabahatin olması gerekir. Bu durumda sûrede bağışlanmaya konu olan eylemler, “insanları yakmak, yapılanları seyretmek ve tevbe etmemek” olarak görülmektedir. Her şeye rağmen, Yüce Allah insanların her türlü günahını bağışlayabileceğini bildirmektedir. Eğer el-vedûd kelimesini el-ğafûr kelimesinin sıfatı kabul edersek, Yüce Allah’ın bağışlamasının sevgisinden kaynaklandığını ifade etmiş oluruz.(23)

Burûc sûresinin 10. âyetinde, müminleri yakıp “sonradan tevbe etmeyenler”den söz edilmektedir. Demek ki ilgili âyette insanların her türlü günahlarından sonra bile tevbe edilebileceği beyan edilmekte ve dünyevî suçun cezası çekilse de âhiretle ilgili günahın cezasını Yüce Allah’ın bağışlayabileceği müjdesi verilmektedir.

Bu âyeti önceki âyetlerle birlikte düşünürsek bu anlam zorunluluk arz eder. Suçsuz yere öldürülenlerin âhiretteki derecesini burada belirtmeye bile gerek yoktur. Çünkü onlar derecelerin en büyüğü olan şehâdete erişmişlerdir.

b) Eğer Burûc 85/14. âyeti 13’e bağlarsak, bu defa anlam daha farklı olur. Yüce Allah’ın sevgi içeren bağışlayıcılığı ifadesi “hâl cümlesi” ve âyetin başındaki vâv harfi de vâv-ı hâliye olarak kabul edilirse, o zaman anlam, yapılanların affedilmesiyle ilgili olmaz. Bu bağışlama, kişiler henüz dünyada iken tevbe etmelerinin sağlanması amacıyla yeni vesileler yaratılmasını ifade eder. Bir anlamda, yaratılışın iadesinin gerekçeleri ortaya konulmuş olur.

Yüce Allah, sevgisi nedeniyle bağışlayıcı olduğu için, yaratılışı her an yeniden başlatır ve yaratılışın iade sistemini devam ettirir. Kişilerin, çukur kazıp müminleri yakması günahına rağmen, ölmeden önce onlara tevbe etmelerinin fırsatı tanınmış olur.

Bu yorumun zorlamalar içerdiğini itiraf etmekle beraber, böyle bir anlamın da görülmesi gerektiğini düşünmekteyiz. Nitekim bu durumda, ashâb-ı uhdûd denen kişilerin aslında her dönemde yaşayıp insanları haksız yere cezalandıranlara ait bir örnek olduğu gündeme getirilmiş olur.(24) Bu durumda âyetin, tarihsel birtakım olaylarla değil, her dönemle ilgili uyarılar içerdiği sonucuna varılmış olur.

c) Bu âyeti, önceki âyetlerle ilişkilendirmeyip müstakil bir konumda da kabul edebiliriz. Bu durumda âyette, Yüce Allah’ın eşsiz bağışlayıcılığı, ayrıca sevginin kaynağı olduğu mesajının verildiğini söyleyebiliriz. Böylece Yüce Allah, kendisini, hak eden insanları şiddetli bir şekilde yakalayabilecek güçte bir kudret olarak tanıtmakta, daha sonra, gücünün erişilmezliği nedeniyle yaratmanın ve yaratılışın iadesinin de kendi kontrolünde olduğunu hatırlatmaktadır.

İşte bu iki noktadan sonra, bu defa bağışlayıcılık ve sevgi konusunu gündeme getirmekte, rahmetinin gazabını geçtiğini,(25) merhametinin her şeyi kuşattığını(26) ve zatına merhameti yazdığını(27) beyan etmektedir. Âyetteki maksadın bu olduğunu ve kanaatimizin de bu yönde şekillendiğini belirtmek isteriz.

Fâtiha’da tekrarlanan Rahmân ve Rahîm sıfatları gibi, burada da mağfiret ve meveddet sıfatları gündeme getirilmekte, bağışlayan ve sevgi dağıtan bir Allah anlayışı zihinlere kazınmaktadır. Demek ki, Yüce Allah tanıtılırken O’nun bu tür sıfatlarına daha bir öncelik vermek gerekmektedir.

ıv. Arş’ın Sahibi Oluşu

ذُو الْعَرْشِ الْمَج۪يدُ “Arş’ın sahibidir; el-mecîd’dir (çok yücedir).”

Âyetteki ذُو الْعَرْشِ zü’l-‘arşi ifadesi “Arşın sahibi(dir)”; الْمَج۪يدُ el-mecîdü kelimesi ise “yüce(dir)” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın sıfatları devam etmekte ve Arş’ın sahibi oluşu önceki sıfatlarla ilişkilendirilmektedir.

1. ذُو الْعَرْش zü’l-‘arşi “‘Arş’ın Sahibi.” Bu ifadeyle ilgili bazı açıklamalra yapmak gerekmektedir.

a) الْعَرْش el-‘Arş.

- ‘Arş Kavramı

Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 yerde(28) geçmektedir. Mü’min 40/15’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz. Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak bu kelime Hz. Yûsuf’un(29) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(30) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “hüküm/iktidar makamı”(31) manasına da gelmektedir.

“Allah’ın bütün yaratıkları üzerindeki mutlak hüküm ve iktidarı”nı,(32) yani “sınırsız güç ve makamı”nı ifade eder.(33) Bu anlamda yedi âyette(34) âlemlerin yaratılması bağlamında geçer. ذُو الْعَرْش zü’l-‘arşi ifadesi, “egemenliği elinde bulundurmak” şeklinde yorumlanabilir. Bu anlam doğrultusunda yorumunu yaptığımız bu âyet ile İsrâ’ 17/42 ve Tekvîr 81/20’de Yüce Allah “arşın, yani otoritenin sahibi”, Tevbe 9/129, Enbiyâ’ 21/22 ve Mü’minûn 23/116’da ise “arşın Rabbi” olarak zikredilmektedir.

Hûd 11/7’de “Allah’ın arşının su üzerinde olduğu” beyan edilerek, maksadın hayatın su ile başladığı hakikatine işaret olduğu açıklanmaktadır. Ayrıca Zümer 39/75’te “arşın çevresi” ifadesi ile meleklerin onun etrafında toplanmaları yer almakta, Hâkka 69/17’de ise, “Allah’ın arşı”nı sekiz (meleğ)in taşıdığından söz edilmektedir. Böylece Yüce Allah’ın kudret tahtı ifade edilerek, konunun aşkın ve mecâzî boyutuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) ‘Arş kelimesi kullar için de kullanılmaktadır. el-‘Arş, Hz. Yûsuf’un, ailesini yerleştirdiği taht için “makam” anlamına gelmekteyken,(35) Seba Melikesi Belkıs’ın tahtı olarak onun “idaresi, yönetiminin sembolü” olarak da Kur’ân’da yer almaktadır.(36)

‘Arş kavramı, bütün bu kullanımlarıyla, insanlar için bir anlamda yönetimin veya iktidarın görünen yönünü sembolize etmektedir. Yüce Allah için ise “egemenliği elinde bulundurmak, mutlak hüküm ve iktidar sahibi olmak” şeklinde aşkın bir mahiyet arz etmekte ve insan algısından uzak, mecâzî bir anlatımın örneği olarak sunulmuş olmaktadır.

Âl-i İmrân 3/7’de sözü edilen “müteşâbih”lerden birinin bu kavram olduğunu düşünmekteyiz. Müteşâbihler, ‘arş kavramında da olduğu üzere, bazen hakkında sözün tükendiği âyetlerdir, bazen de mukatta‘a harflerinde olduğu gibi sözün tükenmeyeceği âyetlerdir.

Şu kadarını söyleyelim ki, müteşâbih âyetler hakkında “kesin anlam veya mesaj şudur” deyip, konuyu bir anlama hapsetmek doğru değildir. Kelimelerdeki direkt anlamı verip, Kur’ân bütünlüğüne, iman esaslarına ve tevhid ilkelerine aykırı düşmeyecek şekilde yorumlar yapılabilir, sonunda da “gerçeği sadece Yüce Allah bilir” denmelidir.

2. الْمَج۪يد el-Mecîd (Çok yücedir).

- Mecîd Kavramı

Bu kelimesi, “yüce, değerli, şanlı, şerefli ve özlü” anlamlarına gelmektedir. Bu âyette الْمَج۪يد el-mecîd kelimesinin ne ifade ettiği veya neyi nitelendirdiği noktasında iki yaklaşım ortaya konulmaktadır.

a) الْمَج۪يد el-mecîd kelimesini 13. âyetteki hüve zamiri gereği, Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak kabul etmek gerekir ki bu tercih daha sonra ifade edeceğimiz yaklaşımlara göre daha doğrudur. Zaten, söz konusu kelimenin son harekesinin “ötre” oluşu da bu tercihin sonucudur.

Bu durumda الْمَج۪يد el-mecîd kelimesi, Yüce Allah’ın bu âyet grubundaki altıncı sıfatı olur ve âyetin anlamı da “(Allah), arşın sahibidir, yücedir” şeklini alır. Yüce Allah’ın el-mecîd oluşu, tıpkı Hûd 11/73’te olduğu gibi, O’nun hem yüceliğini ve şerefini hem de yücelik ve şeref kaynağı oluşunu ifade eder.

b) الْمَج۪يد el-mecîd kelimesi el-‘arş sözcüğünü nitelendirebilir de. Nitekim Mü’minûn 23/116’da el-kerîm, Tevbe 9/129 ile Neml 27/26’da el-‘azîm sıfatları el-‘arş kelimesini nitelendirmektedir. Durum böyle olunca, Burûc 85/15’teki el-mecîd kelimesi “kesra” okunarak el-‘arş kelimesinin sıfatı olarak kabul edilebilir.(37) Böylece el-mecîd, bu âyette Yüce Allah’ın ayrı bir sıfatı değil de ‘arş’ın sıfatı olarak “yüce arşın sahibi” şeklinde anlamlandırılmıştır.

c) الْمَج۪يد el-mecîd kelimesini Burûc 85/12. âyetteki rabb kelimesinin sıfatı kabul edip “kesra” okumak da mümkündür.(38) Bu durumda da söz konusu kelime yine Yüce Allah’ın ayrı bir sıfatı olarak kabul edilmiş olur.

Yüce Allah’ın yaratmayı başlatması, devam ettirmesi ve âhirette yenilemesi O’nun kudretini ifade ederken, bağışlaması ve sevgisi ise merhametini ortaya koymaktadır. Bu arada, arşın sahibi oluşu, yani mutlak hükümranlığı elinde bulundurması O’nun mecîd oluşuyla ve yüceliğiyle daha kapsamlı bir anlam ifade eder.

Âyetlere bu şekilde bütüncül olarak bakıldığında, hem önceki iki âyetin, hem de sonraki âyetin mesajı daha iyi kavranmış olur. Bu nedenle, el-mecîd kelimesini el-‘arş sözcüğünün sıfatı değil de hüve zamirinin haberi olarak Yüce Allah’ın başka bir sıfatı şeklinde kabul etmek daha doğrudur.

v. Dilediğini Yapabilmesi

فَعَّالٌ لِمَا يُر۪يدُ “İstediği şeyi daima yapandır (mutlak irade sahibidir).”

Âyetteki فَعَّالٌ fe‘‘âlün kelimesi “çok çeşitli olarak iş yapan(dır), her şeyi yapabilendir”; لِمَا يُر۪يدُ limâ yürîdü fiili ise “istediğini” demektir.

Yüce Allah’ın bu âyet grubunda dile getirdiği son sıfatı “dilediğini yapabilmesi” şeklinde gündeme getirilmektedir.

1. فَعَّالfe‘‘âl kalıbı, Hûd 11/107’de de geçtiği üzere mübalağa ifade eder ve “işini çok iyi yapan” veya “bir işi çeşitli şekillerde yapabilen” ya da Elmalılı’nın dediği gibi “yapar da yapar” anlamlarını verir.

الخالق el-hâlık kelimesi “bir çeşit yaratan”, الخلاق el-hallâk “her çeşit yaratabilen, yaratmanın her türlüsünü yapabilen” anlamına geldiği gibi,(39) الفاعل el-fâ‘ıl, “bir işi bir çeşit yapan”,الفعال el-fe‘‘âl ise “bir işi çeşit çeşit yapabilen” demektir ve Kur’ân’da Yüce Allah için kullanılmaktadır.

Başka varlıklar, bir şeyi yaparken çeşitli araçlara muhtaç iken, Yüce Allah’ın kesinlikle böyle bir ihtiyacı yoktur. İnsanlar kendiliğinden güçlü değillerdir; bu nedenle, bir işi yapabilmek için Yüce Allah’ın onlara güç, kuvvet ve imkân vermiş olması gerekir. Oysa Yüce Allah’ın böyle bir eksikliği söz konusu değildir. Dahası, başka varlıklar yaptıklarını belki birilerinden izin alarak yaparken, Yüce Allah için böyle bir durumdan da söz edilemez.

İnsanlar yaptıklarından hesaba çekilecek konumundayken, Yüce Allah hesaba çekecek olandır.(40) Allah, bir şeyin olmasını istediğinde yaptığı sadece “ol” demektir; ilgili iş de hemen oluşmaya başlar.(41)

2. Âyetteki لِمَا يُر۪يدُ limâ yürîdü ifadesi, Yüce Allah’ın yapabileceklerinin sınırsızlığını ortaya koymaktadır. Fiilin başındaki mâ edatı, mutlak belirsizlik ifade eder ve akla gelen gelmeyen, insanın yapabildiği-yapamadığı, hayal edilebilen-edilemeyen her ne varsa hepsini içerir. Yüce Allah’ın iradesi asla engellenemez, O’nun hedefi hiçbir şekilde şaşmaz.

3. Burûc sûresinin bu bölümünde Yüce Allah’ın yedinci sıfatının bu şekilde getirilmesi, elbette sûrenin içerdiği konularla da bağlantılıdır. İnsanlar ne kadar hata işleseler de, Yüce Allah onları bağışlayabilir; istediğine istediği cezayı verebileceği gibi istediğinden de cezayı kaldırabilir.

Bakara 2/284, Mâide 5/40, ‘Ankebût 29/21 ve Müddessir 74/31 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, Yüce Allah dilediğine/layık olana azap eder, dilediğini/layık olanı ise bağışlar.(42) Âl-i İmrân 3/26-27’de Allah, kâinatın mutlak hâkimi olduğunu, her şeyin O’nun kontrolünde gerçekleştiğini, sevk ve idarenin O’na ait olduğunu ve her şeye gücünün yettiğini beyan etmektedir.

Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, 47, Mâide 5/1, Hûd 11/107, İbrâhim 14/27, Hacc 22/14, 18 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Burûc 85/16’da da Yüce Allah’ın dilediği her şeyi yapabileceği beyan edilmektedir.

Konu cehennemliklerin azabı olunca her şeyin mutlak hakimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi O’nu yaptığı nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir. Yüce Allah kendisine yönelenlerden dilediğini bağışlayabileceği gibi, azabı hak edenlere de azap edebilir.

Hûd 11/107’de belirtildiği üzere bazılarından kaldırması da mümkündür. Ancak azgınların ve bu şekilde tevbe etmeden ölenlerin yerinin ebedi cehennem olduğu da unutulmamalıdır.

Hz. İsâ’nın şirk koşanlar için mahşerde dile getireceği, “Onlara azap edersen, onlar Senin kullarındır; kendilerini bağışlarsan, üstün olan ve hükmünde isabet kaydeden sadece Sensin”(43) cümlesi, bu gerçeğin başka bir ifadesidir. Benzer bir ifade de Hz. İbrâhim’e aittir. İbrâhim 14/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbim o putlar insanlardan pek çoğunu saptırdılar. Artık kim bana uyarsa o bendendir; kim de bana karşı isyan ederse (biliyorum ki) Sen bağışlayansın, merhamet edensin.”

“Vaadleri”ni yapacak olan Yüce Allah, “va‘îdleri”nden, yani tehditlerinin gereğini yapmaktan vazgeçebilir. Âyetlerden anladığımız budur. Bu durumda “ebedi azap” kavramının insan algısı ve kavrayışının ötesinde başka bir gerçekliğinin bulunduğunu hatırdan çıkarmamak durumundayız.

4. İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaz. Aynı şekilde, her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa bu noktada hiç kimse O’na karşı gelemez, engel olamaz, geciktiremez ve öteleyemez. Mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur. Daha önce çeşitli âyetlerden de delil getirerek vurguladığımız üzere Yüce Allah dilediği her şeyi yapabilen yegane kudrettir.

5. Yüce Allah’ın bu pasajda dile getirdiği yedi sıfatı ilk etapta daha çok bağışlama içeriğiyle öne çıkmaktaysa da, Burûc 85/12. âyette dile getirilen “O’nun yakalamasının şiddetli oluşu” azabının da unutulmaması gerektiğini hatırlatmaktadır. Nitekim sûrenin devam eden ve şimdi yorumlamaya çalışacağımız 17-20. âyetlerindeki ifadeler, konunun bu yönünün ihmal edilmemesi gerektiğini vurgulamaktadır.

Ayrıca, azgınlardan ve hakkı yalanlayanlardan olmamamız noktasında dikkatlerimiz bir defa daha çekilmektedir. Yüce Allah’ın merhametine güvenip görev ve sorumluluklarımızı unutmamak durumundayız.

b) Azgınlık ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde çukur adamların en başta gelen diğer örneklerini hatırlatarak, çukurculuğa özenenleri uyarmakta, Firavun ve Semûd kavimlerinden ders çıkarmalarını istemektedir.

Ardından, bunların da benzer durumda olan diğer insanların da aslında aynı yanlışta buluştukları ve “Doğrusu, inkârcılar, (gerçeği) yalanlama(da ısrarcı)dırlar” beyanı gereği ortak paydalarının “yalanlamak” olduğu beyan edilmektedir. Bu arada “Yüce Allah’ın onları arkalarından kuşatıcılığı” kendilerine bir gözdağı unsuru olarak hatırlatılmaktadır.

ı. Firavun ve Semûd Örnekliği

هَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ الْجُنُودِ فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ “Firavun ve Semûd ordularının haberi sana geldi, (değil) mi?”

Âyettekiهَلْ اَتٰيكَ hel etâke sorusu “sana geldi, değil mi”; حَد۪يثُ hadîsü kelimesi “olayı, haberi”; الْجُنُودِ el-cünûdi sözcüğü “(şu) askerlerin, orduların”; فِرْعَوْنَ fir‘avne kelimesi “Firavun’un”; وَثَمُودَ ve semûde kelimeleri ise “ve Semûd (kavmi)nin” demektir.

Burada tarihten azgın ve zalimler bağlamında Firavun ve Semûd kavmi kısaca gündeme getirilmektedir.

1. Âyetin başındaki هَلْ hel edatının çeşitli anlam ihtimalleri vardır:

- Hel Edatının Anlamı

هَلْ hel edatı, soru anlamında kabul edilebilir; ancak kastedilen husus, bir cevap beklemek değil, cevabı kendi içinde bulunan bir ifadeyi ortaya koymaktır. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “Firavun ve Semûd ordularının haberi sana geldi, (değil) mi?” “Takrîrî istifham” da denilen bu sorunun karşılığı, zımnen “evet, geldi, öyle oldu” şeklindedir. Tercümede tercih ettiğimiz anlam budur.

هَلْ hel edatına قد kad anlamı da verilebilir. Bu durumda anlam, “Firavun ve Semûd ordularının haberi sana muhakkak ki gelmişti” şeklini alır. Her iki durumda da, söz konusu meselenin Hz. Peygamber’e bildirildiği anlaşılmıştır.

2. Kalem 68/44’te de açıkladığımız üzere, حَد۪يث hadîs kelimesi kök olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmekte, isim olarak da “Kur’ân, mesaj”,(44) “olay, olgu, haber”,(45) “sır, gizli bir mesele”,(46) “öğreti, söz”,(47) “efsane, masal”,(48) “sonradan söylenen ve yeni”(49) gibi anlamlar vermektedir.(50)

Bu anlam çeşitliliğinde de görüldüğü üzere, yorumunu yaptığımız Burûc 85/17’de ve geçmiş milletlerin hayatlarıyla ilgili kesitlerin sunulduğu yerlerde geçen hadîs kelimesi “kıssa” veya “haber” anlamına gelmektedir. Maksat, her iki kavmin bu ümmet için ibret içerikli kıssalarının kısa bir şekilde hatırlatılmasıdır.

3. Âyette zikredilen الْجُنُود el-cünûd kelimesi “askerler”, “ordular” manasına gelmekte, devam eden ifadede ise bu kelime açıklanmakta, bunlardan maksadın فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ ifadesi gereği Firavun’un ordusu ile Semûd kavmi olduğu beyan edilmektedir. Daha önce gelen Müzzemmil 73/16 ve Fecr 89/9-14’te bu iki kavim hakkında kısmen bilgi verildiği için, bu sûrede ilgililerin sadece isimleri hatırlatılmaktadır. Kalabalık ve güçlü ordulara sahip olmalarına rağmen Yüce Allah’ın onları nasıl azap kamçısıyla perişan ettiğine gönderme yapılmaktadır.(51)

Böylece bir taraftan Hz. Peygamber ve müminler motive edilirken, diğer taraftan inkârcı karşıtlara ve çukurculara da gözdağı verilmektedir. Mesajı güne getirirsek, bu defa âyetteki maksadın, kıyâmete kadar gelecek bütün müminler ve bütün kâfirler için yukarıdaki gibi sonuçlar vermeyi amaçladığını söyleyebiliriz.

Sûrenin 19-20. âyetlerinde, bütün zamanların inkârcıları ve Yüce Allah’ın onlara karşı tutumu ortaya konulmaktadır.

vıı. İnkârcı Tutum ve Allah’ın Kuşatıcılığı

بَلِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي تَكْذ۪يبٍ وَاللّٰهُ مِنْ وَرَآئِهِمْ مُح۪يطٌ “Doğrusu, kâfir olanlar bir yalanlama içindedir. (Fakat) Allah onları arkalarından muhît’tır (kuşatandır).”

Buradaki بَل bel edatı “bilakis”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; ف۪ي تَكْذ۪يبٍ fî tekzîbin kelimesi “yalanlamakta(dır)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; مِنْ وَرَآئِهِمْ min verâihim ifadesi “onların arkalarından; مُح۪يطٌ muhîtun kelimesi ise “çepeçevre kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada yalancılara karşı Yüce Allah’ın kuşatıcı gücü gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyeti iki farklı içerikte yorumlamak istiyoruz.

1. Bir görüşe göre, önceki iki âyetin devamı olarak, bu âyette Firavun ve Semûd’un inkârcılığa dayalı yalanlayıcılıkları dile getirilmekte ve Yüce Allah’ın onları arkalarından nasıl kuşatıp perişan ettiği hatırlatılmaktadır. Burada geçen وَرَآئ verâ’ kelimesi tıpkı diğer âyetlerde olduğu gibi “ön” değil, “arka” ve “öte” manası vermektedir.(52)

Fecr 89/11-12’de de belirtildiği gibi, onlar ülkelerinde azgınlık yapmış ve bozgunculuk çıkartmışlardı. Her iki âyet grubunu birlikte düşündüğümüzde, ortak özelliklerinin “gerçeği yalanlamak” olduğunu ifade edip mesajları bütünleştirebiliriz.

İster kayaları yontup vâdi yapan ve güvende olduğunu sanan Semûd kavmi olsun, isterse piramitleriyle kendince insanlara ve Yüce Allah’a meydan okuyan(!) Firavun olsun, sığındıkları maddî dayanaklardan mahrum bırakılmış ve Yüce Allah’ı hesaba katmamanın cezasını çekmişlerdir. Çünkü Müzzemmil 73/16 ve Fecr 89/13-14’te belirtildiği gibi, azap kamçısından paylarına düşeni almışlardı; zaten Yüce Allah onları gözetlemekteydi. Görüldüğü üzere, bu yaklaşım Kur’ân’dan çeşitli destekleri olduğu için doğru kabul edilmelidir.

2. İkinci ve asıl tercihimiz olan ihtimal ise, bu yalanlamanın ve kuşatılmışlığın muhataplarının Hz. Peygamber dönemindeki inkârcılar olduğudur. Bu durumda önceki âyetlerde dile getirilen Firavun ve Semûd kavminin durumları sadece hatırlatılmış kabul edilir.

Uyarıya rağmen Mekkeli inkârcılar, şartlanmış tutumlarıyla gerçeği yalanlamaya devam edince, bu âyetler onların hallerini deşifre etmiş olmaktadır. Özellikle âyetin başındaki بَل bel edatı, konunun ve muhatapların değiştiğini göstermekte, bir anlamda önceki bölümde istenen ve beklenen öğüt alma sağlanmayınca, ifade vurgulu bir şekilde Hz. Peygamber’in yaşadığı döneme taşınmış olmaktadır.

Kıssaların anlatılma gerekçesi öğüt ve ibret alınmasıdır. Bu gerçekleşsin diye beklenirken, inkârcıların tutumu değişmeyince, âyet بَل bel edatı ile başlatılmış ve tıpkı Hz. Nûh’un kavminde görüldüğü gibi,(53) bunlar da daha şiddetli bir şekilde haktan uzaklaşmışlardı. Yüce Allah’ın onları arkalarından kuşatması ise, yaptıklarının kaydedilmesi, inkâr üzere ölürlerse bunun hesabını vermeleri ve ilâhî yargıdan kurtulamayacakları bilgisidir.

Kur’ân, yöresel birtakım unsurları kullanmış olsa da mesajı evrensele taşıyan bir üsluba sahiptir. Bu özelliği gereği, bazen kavimlerin ve mekânların isimlerini verse de başka ayrıntılı listeler vermez, bazen de hiç isim zikretmez. Her iki durumda da asıl amaç, mesajın evrenselliğinin sağlanmasıdır. Bu son ümmetin öncekilere benzer türden yanlışlıklar yapması ve kötülükler planlaması halinde, Nahl sûresinde dile getirilen çeşitli cezalar onları da beklemektedir.(54)

c) Vahiy - Değer İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 21-22. âyetlerinde hatırlatmaya konu olan şeyin Kur’ân olduğunu ve çok değerli oluşunu beyan etmekte, sonrasında ise Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz’da oluşunu dile getirmektedir.

ı. Mecîd Olan Kur’ân

بَلْ هُوَ قُرْاٰنٌ مَج۪يدٌ “Doğrusu o yüce bir Kur’an’dır.”

Âyetteki بَلbel edatı “bilakis”; هُوَ hüve zamiri “o”; قُرْاٰنٌ kur’ânun kelimesi “Kur’ân(dır)”; مَج۪يدٌ mecîdün sözcüğü ise “şerefli(dir), değerli(dir)” demektir.

Burada Kur’ân’ın değeri, şerefi, itibarı ve kaynağının erişilmezliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, gerçeği yalanlayanların bu ümmetteki ilk halkasını oluşturan Mekkeli müşriklere sözü getirerek, onların da ilâhî mesajı inkârda öncekilerin yolunu izledikleri mesajını vermek istemektedir.

1. Âyetin başındaki بَلْ bel edatı, bir öncekinin âdeta cevabı olmaktadır. Kâfirlerin gerçeği yalanlamalarının aksine Kur’ân’ın doğruluğu ve yüceliği, söz konusu edatla tekrar vurgulanmaktadır. Âyetteki هُوَ hüve zamiri “onların yalanladığı şey” anlamında vahye gitmektedir.

2. Kur’ân’ın isimleri, sıfatları, tanımı gibi konularda geniş açıklamayı Tefsirimizin birinci cildinin “Giriş” kısmında yaptığımız için, burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Burada sadece, قُرْاٰن kur’ân kelimesi üzerinde kısaca bilgi vermekle yetineceğiz.

Aslında bizim de kanaatimiz olduğu üzere, son vahyin özel ismi olan قُرْاٰن kur’ân kelimesi, Kur’ân’da 70 yerde geçmektedir ve k-r-e kökenine uygun olan ismi kabul edilmektedir. Bu kökten düşünüldüğünde قُرْاٰن kur’ân kelimesi “toplamak, bir araya getirmek, okumak, çok okunan şey” anlamlarına gelmektedir. Kıraat, “anlamını düşünerek, anlayarak ve hissederek okumak” demektir. ‘Alak 96/1’deki ilk emir böyle bir okumayı ifade eder, yani kâinatı okumak, düşünmek ve anlamaya çalışmak.

Kur’ân’ı okumak, onu önce anlamayı (kıraat), sindire sindire okumayı (tertîl) ve ardından, gerekeni yapıp aktarmayı (tilavet) zorunlu kılmaktadır. Tilâvet dilin, kıraat aklın, tertîl ise kalbin okumasıdır. Bu üçü de okumanın içinde olmalıdır; bunlardan herhangi biri yoksa okuma eksiktir. Kur’ân okumak aslında Kur’ân’ı hayata okumaktır. Bu nedenle Kur’ân üç kavramın anlamını bütünleştirerek okunmalıdır.

3. Yorumunu yaptığımız Burûc 85/21’de geçmekte olan مَج۪يد mecîd kelimesi, Kur’ân’ın sıfatı olarak Kâf 50/1’de de yer almaktadır. Bu kelime, vahyin etkisini ifade etmek üzere “hem özünde şerefli olan, hem de hayatını onunla inşa edene şeref ve onur katan” anlamına gelmektir.(55) Kur’ân’ın yukarıda saydığımız diğer sıfatlarına bakıldığında mecîd kelimesinin diğerleriyle yakın anlam ilişkisine sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Mecîd kelimesinin bu âyette Kur’ân’ı nitelendirmesi şeklindeki esas görüşün yanında, bunun Yüce Allah’ın sıfatı olma ihtimalinden de söz edilmektedir.(56) Ancak biz, Burûc sûresinde 19. âyetten itibaren yeni bir konunun başladığını ve bu bölümde Mekkeli inkârcılardan söz edildiğini düşünüyoruz.

Ayetteki mecîd kelimesinin Kur’ân’ı nitelendirmesinin önünde herhangi bir engel yoktur. İlgili kelime bir zorunluluk olmadıkça uzak veya gizli bir kelimeyi değil, yakınındaki kelimeyi nitelendirmelidir. Bu nedenle tercihimiz, mecîd kelimesinin Kur’ân’ı nitelendirdiği yönündedir.

Mekkeliler vahye dayalı bilgileri, yani eskilere ait ders içerikli anlatımları ısrarla reddedince, Yüce Allah bu yaklaşımın doğru olmadığını belirtmektedir. Bu durumda hem müminler teselli ile motive edilmekte, hem de karşıtlarına gözdağı verilmektedir. Bu arada vahye dayalı bilgilendirmelerin güvenilirliği, değerli ve doğru mesajlar içerdiği de muhataba kavratılmaya çalışılmaktadır.

ıı. Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz’da Oluşu

ف۪ي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ “Levh-i Mahfûz’dadır (korunmuş bir levhadadır).”

Âyetteki ف۪ي لَوْحٍ fî levhın ifadesi “(şöyle) bir levhada(dır)”; مَحْفُوظٍ mahfûzın sözcüğü ise “korunmuş” demektir.

Kur’ân hakkında “şerefli ve şeref katan” anlamındaki mecîd kelimesi kullanıldıktan sonra, sûrenin sonunda onun ilâhî korumada olduğu gündeme getirilmekte ve insan müdahalesinden uzak tutulduğu hatırlatılmak istenmektedir.

Levh-ı Mahfûz kavramı, genel kabule göre “korunmuş, muhafaza altına alınmış levha, kayıt” anlamlarına gelmektedir. Bu tamlama, Kur’ân’ın, maddî bir levhada kayıtlılığından ziyade, mecazî olarak korunmuşluğunu, müdahalelerden uzaklığını ve bozulmalardan kurtarılmışlığını ortaya koyar.

- Levh-i Mahfûz Kavramı

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen Levh-ı Mahfûz kavramı Vâkı‘a 56/77-79’da belirtildiği üzere, Kur’ân değerli bir hitaptır ve sağlam korunan bir kitaptadır. Öyle ki, oradaki haline arındırılmışlardan, yani meleklerden başkası dokunamaz. Kur’ân’ın vahye konu olan bu metinsel görüntüsü, söz konusu Levh-ı Mahfûz “Korunmuş Levha” ve Kitâb-ı Meknûn “Sağlam Korunan Kitap”tan, kelimelere ve cümlelere dönüştürülmüş şeklidir. Bu özelliği Kur’ân’ın müdahalelerden ve bozulmalardan uzak tutulmuş oluşunun en önemli delillerindendir.

Önünden veya arkasından onu iptal edebilecek hiçbir şeyin gelemeyeceği garantisine sahip kılınan Kur’ân,(57) böylece bazı âyetlerinin iptali anlamına gelen neshten de uzak bir kitaptır. Kur’ân’da hükmü iptal edilmiş hiçbir âyet olmadığı gibi, unutulan âyetleri de kesinlikle söz konusu değildir. Çünkü Hıcr 15/9’da açıkça belirtildiği üzere, “Kur’ân’ı indiren Yüce Allah’tır ve onun koruyucusu da elbette yine O’dur.” Bu garantili yapısıyla ilâhî kelam, kaybolmak veya unutturulmak illetinden de uzak tutulmuştur.

Her peygambere gönderilen vahye müdahale girişimi olduğu gibi, şeytanın Kur’ân’a da benzer müdahale girişimi olmuştur. Ancak Hacc 22/52’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah şeytanın bu müdahale teşebbüsünü ortadan kaldırmış ve âyetlerini sapasağlam koruma altına almıştır.(58) Bu anlamda Kur’ân’ın muhkem oluşu bu gerçeğin ifadesidir.(59)

23 yıllık indiriliş sürecine, Mekkî-Medenî şeklinde birbirinden çok farklı iki dönemde indirilmesine ve 114 bağımsız sûresi olmasına rağmen, Kur’ân muhteşem bir uyum arz eder. Yıllar süren indirilişine rağmen âdeta bir anda indirilmiş gibi bir ifade akıcılığına ve üslup güzelliğine sahiptir. Âyetleri farklı zamanlarda indirilen bazı sûrelerin âyet sonlarının şiire benzeyen kafiye uyumu, Kur’ân’ın erişilmez bir kudretin eseri olduğunun en belirgin delillerinden biridir.

Bu anlattıklarımız, Kur’ân’ın korunmuşluğunun, müdahalelerden uzak tutuluşunun ve ilâhî muhafazaya sahip kılınışının yine Kur’ân’dan delillerle ispatıdır.

Levh-ı Mahfûz, Yüce Allah’ın ezelî sıfatlarından biri olan “ilim” sıfatının değişik bir ifadesidir. Bu anlamda “Korunmuş Levha”, Yüce Allah’ın kelam sıfatının da kayıtlı olduğu bir bilgi hazinesidir. En‘âm 6/59 ve Hûd 11/6’daki kitâbün mübînun ile Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’teki ümmü’l-kitâbi kavramları Levh-i Mahfûz’u ifade etmektedir. Genel kanaate göre Yâsîn 36/12’deki imâmün mübînun de Levh-ı Mahfûz’dur. Levh-ı Mahfûz, tıpkı bilgisayarlardaki gibi “merkezi belleğin” sınırsız olanı gibidir, akıl sır ermez bir levhadır.(60)

Hâsıl-ı kelâm, Levh-ı Mahfûz, bu sûrede de geçen ‘arş kelimesi gibi, Kur’ân’ın müteşâbih konularındandır ve hakikat anlamını Yüce Allah’tan başka kimse bilemez.

Âyetteki لَوْح levh kelimesini lûh diye okuyup, anlamını “gök ile yer arasındaki hava”(61) şeklinde belirleyen âlimler de vardır. Bu durumda, Kur’ân’ın yedi kat göğün üzerinde bir yücelik makamında olduğu ifade edilmiş olur. Âyetin sonundaki مَحْفُوظ mahfûz kelimesinin harekesi Kur’ân kelimesinin sıfatı kabul edilip damme yani “ötre” okunarak, Kur’ân’ı nitelendirdiği ifade edilmiş olmaktadır.(62) Bu tercihlerin hangisi kabul edilirse edilsin, maksat Kur’ân’ın korunmuşluğunun vurgulanmasıdır.

Elbette delili olan bütün tercihler saygıdeğerdir, anlamlıdır; hatta Kur’ân’ın anlam çeşitliliğini gösteren son derece güzel örneklerdendir. Kur’ân’ın bu yapısı onun üzerinde konuşulmaya devam etmenin zorunlu olduğunu göstermektedir.

Hiç kimse, Yüce Allah’ın kelâmını tam olarak anladığını, mesajlarını bütünüyle kavradığını ve maksadını eksiksiz bir şekilde özümsediğini iddia edemez. Kur’ân hakkında araştırma yapıp konuşanlar onunla ilgili sözün bittiğini söyleyemezler. Kur’ân’a baktıkça nurunun tecellisi devam edecek ve manaları da hiçbir şekilde tüketilemeyecektir.

Kur’ân metninin indirilişi elbette Hz. Peygamber zamanında tamamlanmıştır; ancak onun anlam dünyası ve zihinlere yönelecek akışı devam etmektedir. Yüce Allah, hakikati onda arayanların elini asla boş çevirmeyecektir. Sunduğu ilkeler bütün zamanları aydınlatmaya yetecek güçtedir. Çünkü o, kıyâmete kadar devam edecek tek ilâhî hitaptır, son sesleniştir.

Bu itibarla Kur’ân’ı konuşanlar, Kur’ân’la konuşanlar, Kur’ân’ı konuşturanlar, Kur’ân’ın konuşulmasını sağlayanlar, dahası gündemini Kur’ân’la şekillendirenler, önce kendilerine, ardından çevrelerine, sonuçta Yüce Allah’a daha anlamlı ve bilinçli bir bakışı gerçekleştireceklerdir.

Kur’ân’ın Levh-ı Mahfûz’daki halinin bilinememesi, onun elimizdeki bu metinsel yapısının da bilinemeyeceğini göstermez. Oradaki bilinemezlik burada bilinebilirliğe dönüştürülüp, insanlığa hidayet kaynağı olarak bir yol haritası kimliğinde sunulmuştur.

Yüce Allah’ın zatını kavramak mümkün olmadığı gibi, O’nun sıfatlarının da orijinal hallerindeki mahiyetlerini de bilemeyiz. Ancak, bize gönderilen ilâhî metin, bizim anlayabileceğimiz şekle getirilerek kolaylaştırılmış(63) ve en iyi anlaşılabilecek bir sıfat olarak bu vahiyler belirlenmiştir.

İnsanoğlu, Yüce Allah’ın herhangi bir sıfatını, ancak Kur’ân’daki bilgiler kadar anlayabilir, yine de hakikatin bilgisini Yüce Allah’a havale etmelidir. Meleklerin itiraf ettiği “Bize bildirdiğinden öte bilgimiz yoktur”(64) cümlesi bizim için de ölçü olmalıdır.

Anlaşılabilir olan yapısıyla Kur’ân, Hz. Peygamber ve bütün insanlık için rehber kılınmış ve vahye güven duyulması Yüce Allah’a güven duyulması ile eşdeğer sayılmıştır.

Burûc Sûresi Hakkında Bazı Hatırlatmalar

Özellikle belirtelim ki, Burûc sûresinin ilk âyetlerinde Yüce Allah burçlara sahip göğe, vadedilen kıyâmet gününe, bütün tanıklara ve sanıklara yemin ederek, tutuşturulmuş ateşi yakan ve orada müminleri öldürenlerin yaptığı bu ağır işe dikkat çekmektedir.

İnsanları ateşte yakarak cezalandıranlar, yaptıkları yetmezmiş gibi, bir de onları seyretmek için ateşin kenarına bir yere oturup ortamı temaşaya dalmışlardı. Bu olay, geçmişte yaşanmış olsa da aslında amaç, onu günümüze taşımak ve inançları nedeniyle insanlara haksızlık yapılmaması gerektiğini inanan inanmayan herkese öğretmektir.

Günümüzde çukurlar şekil değiştirmiş, anlayışlar kılıflanmış, cilalanmış, allanıp pullanarak güzelmiş gibi bir görüntüye sahip kılınmış, sonuçta sınır tanımayan ve merhamet içermeyen bir azgınlıkla herkesi yavaş yavaş yakar olmuştur. Şimdilerde bazı devletlerin çeşitli milletlere karşı giriştiği yok etme saldırılarının, eskilerden hiç bir farkı yoktur.

Sözde medenileşen dünyanın, zulüm uygulamaları konusunda karnesi hiç de iyi değildir. Son iki asırda yaşanan savaşların ve çekilen sıkıntıların, tarihte yaşananlardan daha hafif olduğu asla iddia edilemez. Tabir caizse, insanlık kendi onuruna yakışan ve hak ettiği davranışları sergilemeyi başarmadığı için çevreye de diğer varlıklara da gereken saygıyı bir türlü gösterememektedir.

İnanca yapılan bu zulmü Yüce Allah görmekte ve bunu yapanların, yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağını bildirerek, ‘azîz, hamîd, mâlik ve şâhid sıfatlarını hatırlatmaktadır. O’ndan daha üstünü olmadığı gibi O’nun gibi, övülmeye layık da yoktur. Bütün yaratılmışların sahibi sadece O’dur. Bu nedenle, yapılan her şeyi hakkıyla bilmekte ve zamanı gelince de hesabını soracağı mesajını vermektedir. İnanan erkek ve kadınlara eziyet edip, sonra da bu işten pişmanlık duyup tevbe etmeyenler yakıcı ateşe atılacaklardır.

Buna karşılık, Yüce Allah’tan ve Hz. Peygamber’den yana tercihte bulunanlar, Yüce Allah’a imanını “O’na inanmak, güvenmek, güvende olmak ve çevreye de güven vermek” diye belirleyenler de elbette ödüllendirileceklerdir. Altlarından ırmaklar akan cennetler onlar için hazırlanmıştır, büyük kurtuluşu onlar başaracaklardır.

Bu hususlara ilave olarak söz konusu âyet grubuyla ilgili olarak ayrıca şunları da ifade etmeliyiz: Yüce Allah, kendisini hesaba katmayanlara varlığını ve kudretini hatırlatmakta, azap için yakalamasının insanlarınkine benzemediğini, şiddetinin boyutlarının tasavvur edilemeyeceğini ve buna insanların hayallerinin bile yetişemeyeceğini vurgulamaktadır.

Yüce Allah, yaratmayı ilk başlatan olduğu gibi, âhiret için insanları yeniden diriltecek olan da O’dur. Bu özelliği nedeniyle Yüce Allah, hak edenlere azabı tekrar tekrar uygulayabileceğini beyan ederek, insanların yaptığı cezalandırmaların neticede ölümle sona ereceğini, ancak O’nun yaptığı cezalandırmada ölümün bile aranacağını, fakat bu arayışların sonuçsuz kalacağını ilan etmektedir. Nitekim metnin izahında da vurguladığımız üzere, mahşerdeki cezalandırmada cehennemlikler ölümü arzu edecekler, ancak bu arzuları hiçbir şekilde dikkate ve ciddiye alınmayacaktır.

Kur’ân’da konuların ikişerli bir anlatımla ele alındığı bilinmektedir. Bu doğrultuda azapla ilgili bilgilendirmelerden hemen sonra, söz bu defa Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına ve sevginin kaynağı olduğuna getirilmektedir. Arş’ın sahibi oluşu ve her şeyden yüceliği de hatırlatılarak, istediğini yapabilen, bir iş için başkasına muhtaç olmayan, başkasından izin almayan, başkasına ait kudrete ihtiyaç hissetmeyen ve yaptığından asla sorumlu tutulamayan tek kudret olduğu açıklanmaktadır.

İnsanlık tarihinin çirkin sayfalarına sahip iki azgın kavim hatırlatılarak, hem Semûd kavmi hem de Firavun, ibret konularının baş aktörleri olarak sunulmakta, onların durumundan dersler çıkartılarak, insanların daha dikkatli ve istikametli bir hayat yaşamaları kendilerinden istenmektedir. Şimdilerde yaşanan sıkıntılar, eğer hakedişlerin karşılığı ise bunlardan da dersler çıkartmak gerekir.

İnkârcıların inkâr nedenleri, mutlak anlamda gerçeği yalanlamaları, âdeta yalanlama işleminden beslenmeleri, hayatlarını o esasa göre programlamaları ve çevredekileri de inanmaktan alıkoymaya çalışmalarıdır. Ancak, bu kişiler kendilerini Yüce Allah’ın çepeçevre kuşattığı gerçeğini bilmemekte, dolayısıyla felaketten habersiz bir tutum içerisine girmektedirler.

Tıpkı Târık sûresinde olduğu gibi, bu sûrede de bütün vurgu Kur’ân’ın gerçek bir mesaj olduğuna yöneliktir. Kur’ân’ın yüceliği, korunmuşluğu, insan veya şeytan müdahalesinden uzak tutulduğu bildirilerek, Kur’ân’a güvenenlerin doğru yolda olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

Gerçekler tıpkı burçlar gibi etrafı aydınlatır, yıldızlar gibi yön belirlemede yardımcı olur, onlara uyanları hedefe götürür. İşte, vahyin gerçekleri de bu yapısıyla insanları aydınlığa çağırmakta, Yüce Allah’tan yana tavır koymayı emretmekte, sonuçta dünyada insanca yaşamayı, âhirette ise ödülle buluşmayı vadetmektedir.

Kur’ân aydınlığından yararlanmayı, bunu en iyi başaran Hz. Peygamber’in örnekliğinden ve önderliğinden ayrılmamayı diliyor, bu noktada Yüce Allah’tan bizlere yardım etmesini niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Zuhruf 43/8. Benzer bir âyet için bk. Kâf 50/36. 2 - Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 72; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 188.
  • Zuhruf 43/8 Kâf 50/36
• 3 - Tâhâ 20/72. 4 - Hûd 11/102. 5 - Nisâ’ 4/56.
  • Tâhâ 20/72 Hûd 11/102 Nisâ 4/56
• 6 - Bakara 2/29; En‘âm 6/1, 73; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; İbrâhim 14/32; İsrâ’ 17/99; Enbiyâ’ 21/33; Furkân 25/54, 59; Secde 32/4; Yâsîn 36/36, 81; Zuhruf 43/12; Ahkâf 46/33; Hadîd 57/4; Talâk 65/12; Mülk 67/2, 3; A‘lâ 87/2; ‘Alak 96/1. 7 - Âl-i İmrân 3/47; Mâide 5/17; Nahl 16/8, 17; Nûr 24/45; Kasas 28/68; Rûm 30/54; Yâsîn 36/81; Zümer 39/4, 6; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/16. 8 - Rahmân 55/29.
  • Bakara 2/29 En‘âm 6/1 En‘âm 6/73 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/32 İsrâ 17/99 Enbiyâ 21/33 Furkân 25/54 Furkân 25/59 Secde 32/4 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/81 Zuhruf 43/12 Ahkâf 46/33 Hadîd 57/4 Talâk 65/12 Mülk 67/2 Mülk 67/3 A‘lâ 87/2 ‘Alak 96/1 Âl-i İmrân 3/47 Mâide 5/17 Nahl 16/8 Nahl 16/17 Nûr 24/45 Kasas 28/68 Rûm 30/54 Yâsîn 36/81 Zümer 39/4 Zümer 39/6 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/16 Rahmân 55/29
• 9 - Meryem 19/96. 10 - Şûrâ 42/23. 11 - Mümtehıne 60/1.
  • Meryem 19/96 Şûrâ 42/23 Mümtehine 60/1
• 12 - Hûd 11/90; Burûc 85/14. 13 - Hucürât 49/7.
  • Hûd 11/90 Burûc 85/14 Hucurât 49/7
• 14 - Âl-i İmrân 3/31. 15 - Tehâbbû fiiliyle ilgi hadisler için bk. Buhârî, Ezân, 36; Zekât, 16; Hudûd, 19; Müslim, İmân, 93; Zekât, 91; Ebû Dâvûd, Edeb, 131; Salât, 185; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 54; İsti’zân, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Edeb, 11; Ahmed b. Hanbel, I, 165, 167; II, 391, 442, 477, 495, 512. 16 - Kasas 28/56. 17 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31 Kasas 28/56 Âl-i İmrân 3/31
• 18 - Müslim, İmân, 93; Ebû Dâvûd, Edeb, 131. 19 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 6; Edeb, 41; Tevhîd, 33; Müslim, Birr, 157; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 19. 20 - Ebû Dâvûd, Sünneh, 15; Tirmizî, Kıyâmeh, 60. 21 - Buhârî, Edeb, 96; Müslim, Birr, 165; Tirmizî, Zühd, 50. 22 - “Gönülde muhabbet varsa her şey güldür.
• 23 - Gönül muhabbetten uzaksa her şey çöldür.” Bu beyit Yargıtay emekli hâkimlerinden öğretim elemanı Engin ŞAFAK beye aittir.
• 24 - [23] İslâmoğlu, age., s. 1241’de 13. not.
• 25 - [24] Benzer bir görüş için bk. Esed, age., s. 1253’te 4. not. 26 - [25] Bir hadiste Ebû Hureyre Rasûlüllah(as)’ın şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Yüce Allah, mahlûkatı yaratmadan önce ‘rahmetim gazabımı geçmiştir’ şeklinde bir yazı yazmıştır. Bu, ‘arşın üstünde kendi katında yazılıdır (kayıtlıdır).” (Hadis için bk. Buhârî, Tevhîd, 55.) 27 - [26] A‘râf 7/156.
  • Şu‘arâ 26/156
• 28 - [27] En‘âm 6/54. 29 - [28] A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 30 - [29] Yûsuf 12/100. 31 - [30] Neml 27/23, 38, 41, 42. 32 - [31] Esed, age., s. 281’de 43. not. 33 - [32] Esed, age., s. 281-282’de 43. not. 34 - [33] İslâmoğlu, age., s. 272.
  • Neml 27/54 Kasas 28/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 ‘Ankebût 29/100 Rûm 30/23 Rûm 30/38 Rûm 30/41 Rûm 30/42
• 35 - [34] A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 36 - [35] Yûsuf 12/100.
  • Sebe' 34/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4 Fâtır 35/100
• 37 - [36] Neml 27/23, 38, 41, 42.
  • Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/38 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/42
• 38 - [37] Bu kıraat için bk. Semerkandî, age., III, 567; Zemahşerî, age., IV, 719-720; Ebussuûd, İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm, IX, 138.
• 39 - [38] Bu ihtimal için bk. Kurtubî, age., XIX, 195.
• 40 - [39] Hıcr 15/86; Yâsîn 36/81. 41 - [40] Enbiyâ’ 21/23.
  • Zümer 39/86 Yâsîn 36/81 Mü'min 40/23
• 42 - [41] Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Fussilet 41/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 43 - [42] Ya da dünya hayatında azaptan yana tercihini kullananlara azap, hidayeti tercih edenlere de rahmet eder.
• 44 - [43] Mâide 5/118. 45 - [44] Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 46 - [45] Tâhâ 20/9. “Olgu, olay, olaylar” anlamlarındaki kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 47 - [46] Tahrîm 66/3. 48 - [47] Zümer 39/23. Söz anlamındaki kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50; 49 - [48] Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 50 - [49] Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/6.
  • Zuhruf 43/118 Duhân 44/78 Kehf 18/6 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Tâhâ 20/9 Yûsuf 12/6 Zâriyât 51/24 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Zümer 39/23 Nisâ 4/42 En‘âm 6/68 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Fetih 48/44 Sebe' 34/19 Hucurât 49/2 Şu‘arâ 26/6
• 51 - [50] Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
• 52 - [51] Bu konuda detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri II, Fecr sûresi 9-14. âyetler.
• 53 - [52] Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20.
  • Tûr 52/91 Tûr 52/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20
• 54 - [53] Nûh 71/7.
  • Nûh 71/7
• 55 - [54] Nahl 16/45-47. 56 - [55] İslâmoğlu, age., s. 1033’te 2. not.
  • Kamer 54/47
• 57 - [56] Bu tercih ve kıraat için bk. Zemahşerî, age., IV, 720; Râzî, age., XXXI, 124. 58 - [57] Fussılet 41/42. 59 - [58] Hacc 22/52.
  • Hadîd 57/42 Mücâdele 58/52
• 60 - [59] Hûd 11/1.
  • Haşr 59/1
• 61 - [60] İslâmoğlu, age., s. 1242’de 17. not. 62 - [61] Kelimenin bu anlamı için bk. İbn Fâris, age., III, 798.
• 63 - [62] Zemahşerî, age., IV, 720; Râzî, age., XXXI, 125. 64 - [63] Meryem 19/97; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40.
  • Münâfikûn 63/97 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40