Kamer Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 55 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “ay” anlamındaki الْقَمَر el-kamer kelimesinden alan Kamer sûresi, inişe göre de, resmî sıralamada da 54. sûredir.

Kamer sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Necm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrede de tıpkı Neml’de olduğu gibi çeşitli peygamberlerin helak edilen kavimleriyle ilgili kısa bilgiler verilmektedir.

Kamer sûresi, yaklaşan Son Saat’le ilgili bir mesajla başlamakta, o dönemde Ay’ın yarılmış olacağı bilgisini vermektedir. Daha sonra müşriklerin herhangi bir mucize görseler bile ona inanmayacakları bildirilerek, mahşerde bunların korkunç akıbetine dikkat çekilmektedir.

9. âyetten itibaren, öncelikle Hz. Nûh’un kavminin ona yaptıkları hatırlatılmakta, ardından yaşadıkları felaket beyan edilmektedir. Peşinden ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a düşmanlıkları gündeme getirilmekte, sonuçta korkunç bir kasırga ile nasıl helak edildikleri haber verilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Sâlih’e ve onun kavmi Semûd’a getirilmekte, onların Allah’ın sembol kıldığı deveyi nasıl hunharca katlettikleri ifade edildikten sonra onların da helak edildikleri bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, konu Hz. Lût’a getirilmekte, onların da azgınlıklarının sonucunu en şiddetli şekilde yaşadıkları beyan edilmektedir. Benzer şekilde Firavun ailesinin de uyarıcılara itibar etmedikleri, sahte güçlerine güvenmelerinin sonucunda hepsinin hezimete uğratıldığı ve birlikteliklerinin bozulduğu bildirilmektedir.

43. âyetten itibaren, kafirlerin ellerinde hiçbir garantinin olmadığı, inkarcıların hezimete uğrayacağı, Yüce Allah’ın her şeyi bir ölçü ile yarattığı, Son Saat’in buluşma zamanı oluşu beyan edilmektedir.

51. âyetten itibaren, önceki azgınların da helak edildiği, her türlü fiilin kaydedildiği, muttakilerin ödüllendirileceği müjdesi ile sûre sonra erdirilmektedir. Sûrede yer alan kıssaların sonunda dört defa “Biz bu Kur’ân’ı gerçeği hatırlasınlar diye kolaylaştırdık; gerçeği hatırlayanlar nerede!” ifadesi yer almakta, böylece vahyin hem kolay olduğu hem de amacının ne olduğu açık ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 43-55. âyetlerinde bütün inkârcıların aynı olduğunu, mağlup olacaklarını, mahşerde cehenneme sürükleneceklerini, her şeyin bir ölçüye sahip kılındığını, davranışların yazıldığını ve muttakilerin ödüllendirileceğini beyan etmektedir.

a) Kâfirlere Yönelik Tehditler

Yüce Allah, sûrenin 43-48. âyetlerinde “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı iyidirler? Yoksa kitaplarda sizin için bir (azaptan) uzak olmak (dokunulmazlık kararı) mı var?” buyurarak Mekkeli müşriklerin önceki kâfirlerden daha hayırlı olmadığını, “Biz, güçlü bir topluluğuz” diyorlarsa o topluluğun yakında bozguna uğratılacağını ve arkalarını dönüp kaçacaklarını bildirmekte, Son Saat’in çok şiddetli ve korkunç olacağını bildirmektedir.

Ardından, “Muhakkak ki suçlular sapkınlık ve çılgınlık içindedirler. O gün yüzüstü ateşe sürüklenip (kendilerine), ‘Sekar (cehennemin)in dokunuşunu (elemini) tadın!’ (denilecektir)” buyrularak suçluların feci bir akıbet yaşayacakları dile getirilmektedir.

ı. Müşrikleri ve İnkarcıları Bekleyen Felaket

اَكُفَّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ اُو۬لٰٓئِكُمْ اَمْ لَكُمْ بَرَآءَةٌ فِي الزُّبُرِ اَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَم۪يعٌ مُنْتَصِرٌ سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَيُوَلُّونَ الدُّبُرَ بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَالسَّاعَةُ اَدْهٰى وَاَمَرُّ “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı iyidir? Yoksa sizin için kitaplarda (azaptan) uzak olma (bilgisi) mi var! Yoksa ‘Biz güçlü bir topluluğuz!’ mu diyorlar? O topluluk, ileride bozguna uğratılacak ve arkalarını dönüp kaçacaklardır. Aslında o (Son) Saat, onların buluşma zamanıdır ve o (Son) Saat daha dehşetlidir; daha acıdır.”

Buradaki اَكُفَّارُكُمْ eküffâruküm sorusu “sizin kâfirleriniz mi”; خَيْرٌ hayrun sözcüğü “hayırlı(dır)”; مِنْ اُو۬لٰٓئِكُمْ min ülâiküm ifadesi “onlarınkinden”; اَمْ لَكُمْ em leküm ifadesi “yoksa sizin için var mı(dır)”; بَرَآءَةٌ berâetün sözcüğü “dokunulmazlık, berat belgesi”; فِي الزُّبُرِ fi’z-züburi kelimesi “kitaplarda”;اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne fiili “yoksa (şöyle mi) diyorlar”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; جَم۪يعٌ cemi‘un sözcüğü “hepimiz (şöyle bir) topluluğuz”; مُنْتَصِرٌ müntesırun kelimesi “güçlü, galip gelecek”;سَيُهْزَمُ seyühzemu edilgen fiili “ileride bozguna uğratılacak”; الْجَمْعُ el-cem‘u sözcüğü “o topluluk”; وَيُوَلُّونَ ve yüvellûne fiili “ve dönüp kaçacaklar”; الدُّبُرَ ed-dübura kelimesi “gerisin geriye, arkaya”; بَلِ bel edatı “bilakis”; السَّاعَةُ es-sâ‘atü sözcüğü “o (Son) Saat”; مَوْعِدُهُمْ mev‘ıdühum tamlaması “onların buluşma yeri ve buluşma zamanı”; وَالسَّاعَةُ ve’s-sâ‘atü sözcüğü “işte o (Son) Saat”; اَدْهٰى edhâ sözcüğü “daha dehşetli(dir)”; وَاَمَرُّ ve emerru kelimesi ise “ve daha acı(dır)” demektir.

Bu âyetlerde son ümmetin inkârcıları uyarılmakta, öncekilerin yaşadığı gibi bir akıbeti onların da yaşayacağına dair bilgiler verilmektedir.

1. اَكُفَّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ اُو۬لٰٓئِكُمْ اَمْ لَكُمْ بَرَآءَةٌ فِي الزُّبُرِ “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı iyidir? Yoksa sizin için kitaplarda (azaptan) uzak olma (bilgisi) mi var!” Bu âyet “Sizin kâfirleriniz öncekilerden daha hatırlımı ki veya korumaya alındıklarına dair bir garantileri mi var ki azabı veya helaki hak etmesinler?” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerdeki soru edatları inkârî bir mana vermekte ve “Sizin kâfirleriniz daha hayırlı olmadığı gibi, elinizde dokunulmazlık belgesi de yoktur” mesajını içermektedir. Bu âyeti iki başlıkta ele almak gerekmektedir:

a) اَكُفَّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ اُو۬لٰٓئِكُمْ “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı iyidir?” Benzer bir mukayese Dühân 44/37’de müşriklerle, Tübba‘ kavmi ve daha önce helak edilen kavimler arsında da yapılmaktadır. Âyetteki كُفَّار küffâr kelimesine mutlak anlamda “hakikati örtenler, inkârcılar” manası verilebileceği gibi, “gerçekleri gizleyenler” manası da verilebilir. Dolayısıyla mesajın daha evrensel olması mümkündür.

Bu arada mukayeseye konu olayı ifade eden خَيْر hayr kelimesi de “iyi, hayırlı” manasına alınabileceği gibi “alet ve konum olarak daha güçlü, kuvvetli”(1) manasına da alınabilir. Zira öncekiler daha güçlü olmalarına rağmen helak edildiklerine göre, sonrakilerin helakinin çok daha kolay olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu ifade, aynı zamanda Mekkeli müşriklerin küfür ve inatlarının öncekilerden daha az olmadığı manasını da içermektedir.(2)

b) اَمْ لَكُمْ بَرَآءَةٌ فِي الزُّبُر “Yoksa kitaplarda sizin için bir (azaptan) uzak olmak (dokunulmazlık kararı) mı var?” Tevbe 9/1’de de geçen بَرَآءَة berâeh kelimesi “uyarı”, “ihtar”, “ayrılık”, “uzak olmak”, “kurtulmak”, “ilişki kesmek” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da on kez(3) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehane 60/4’te geçen بُرَءٰٓؤ۬ا büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen بَرَآءَة berâeh kelimesi “dokunulmazlık, berat belgesi, sorumsuzluk” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada âyetlerde(4) geçen الزُّبُر ez-zübur/zübur kelimesi Nisâ’ 4/163, İsrâ’ 17/55 ve Enbiyâ’ 21/105’te de geçen zebûr/ez-zebûr kelimesinin çoğuludur ve “yazılı belgeler, ilâhî mesajlar” manasına gelmektedir. Bu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da çoğul kalıpta çeşitli âyetlerde(5) zikredilmekte, bu arada insanların davranışlarının kaydedildiği “amel defterleri” manasında da Kamer 54/52’de yer almaktadır.

Benzer kınayıcı ve muhatabı susturucu sorular Kalem 68/36-41’de şu şekilde yer almaktadır: “Size ne oluyor? Ne biçim hüküm veriyorsunuz? Yoksa içinde beğendiğiniz her şeyin bulunduğu bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz! Yoksa vereceğiniz her hükmün sizin lehinize (veya doğru) olacağına dair tarafımızdan verilmiş, Kıyâmet Günü’ne kadar geçerli kesin sözler mi var! Bu iddiaya hangilerinin kefil olabileceğini kendilerine sor. Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar mı var! Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!”

Yüce Allah bu âyette Mekkeli müşriklere hitap etmekte ve Kamer sûresinde kıssalarına yer verdiği Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Sâlih’in ve Hz. Lût’un kavimleri ile Firavun’un yandaşlarının akıbetlerini anlatma sebebini zikretmektedir. Onlar yaptıkları hatalar ve zulümler nedeniyle nasıl ki helak edilmişlerse, Hz. Peygamber’in ilk muhatapları olan Mekkeli müşrikler başta olmak üzere diğer inkârcıların da aynı şekilde cezalandırılabilecekleri bildirilmektedir.

Kâfir kâfirdir; ha dün yaşamış ha bugün; değişen bir şey yok. Sonradan gelmiş olmak veya farklı konumlara sahip olmak sonucu değiştirmez. Yüce Allah’ın, peygamberleri aracılığıyla insanlığa gönderdiği ilâhî prensiplerin herhangi birini veya tümünü reddedenler, şekli değişik olsa da her zaman ve zeminde helak edileceklerdir. Bu durum hem dünya hayatındaki rezilliği, hem de mahşerdeki ebedî azabı beraberinde getirmiş olacaktır.

Âyetin mesajında hiç kimsenin elinde herhangi bir dokunulmazlık belgesinin bulunmadığı, hiç kimsenin hiçbir şekilde garantiye sahip olmadığı beyan edilerek, bu anlamda kendini garantide gören veya birileri tarafından garantideymiş gibi gösterilen istismarcılar deşifre edilmekte ve şiddetli bir şekilde reddedilmektedirler.

2. اَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَم۪يعٌ مُنْتَصِرٌ “Yoksa ‘Biz güçlü bir topluluğuz!’ mu diyorlar?” Bu âyette, Mekkeli müşriklerin şımarıklığı ve kalabalık oluşlarına aşırı derecede güvenmekte oldukları dile getirilmekte, böyle bir anlayışın son derece yanlış olduğu ortaya konulmaktadır.

Âyetteki مُنْتَصِر muntesırun kelimesi eğer جَم۪يع cemî‘ kelimesinin sıfatı olursa, mana “Yoksa ‘biz muzaffer bir kalabalığız’ mı diyorlar?” şeklini alır. Ancak مُنْتَصِر muntesır kelimesi sıfat değil de ikinci haber olarak da düşünülebilir. Bu durumda da mana “Yoksa ‘biz kalabalık bir topluluğuz; galip geliriz’ mi diyorlar” şeklinde olur. Her iki durumda da Mekkeli müşriklerin kalabalık oluşlarına güvendikleri ve bunun sonucunda kendilerine hiç kimse tarafından zarar verilemeyeceğini, helak edilemeyeceklerini sandıkları ifade edilmiş olmaktadır.

İşte kalabalık sayıya güvenmenin ne kadar saçma ve temelsiz olduğunun delillerinden birisi de bu âyettir. En‘âm 6/116’da da beyan edildiği üzere, kalabalıklar hakikatin ifadesi olmayacağı gibi insanların sapmasının da sebebi olabilirler. Oysa hakikat bir kişi ile bile temsil edilebilir. Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu(6) ve bütün peygamberlerin çoğunluğa karşı mücadele ettikleri gerçekleri düşünüldüğünde sayı kalabalıklığının herhangi bir değer ifade etmediği kolayca anlaşılabilecektir. Bakara 2/249’da verilen örnek bunun delillerindendir.

Önemli olan nokta, sahip olunan kabullerin, doğruluk değerlerini kaynağından aldığını unutmamaktır. Hakikatler değerlerini kaynağından alırlar; sayı kalabalıklığından veya eskiden beri geliyor oluşundan almazlar.

3.سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَيُوَلُّونَ الدُّبُرَ “O topluluk, ileride bozguna uğratılacak ve arkalarını dönüp kaçacaklardır.” Mekkeli müşrikler kalabalık oluşlarına güvenerek kendilerinin hiçbir şekilde mağlup edilemeyeceklerini söyleyince, Yüce Allah onlara cevap vermekte ve yakın bir gelecekte mağlup edilip arkalarını döneceklerini kendilerine bildirmektedir.

Âyetin başındaki س sîn edatı “yakında, az bir zaman sonra” gibi gelecek zaman manası verdiği için bu mağlubiyetin çok yakın olduğunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’da benzer konularda el-edbâr kelimesi çoğul olarak getirilmesine rağmen,(7) buradaالدُّبُر ed-dübür kelimesinin tekil getirilmesinin sebebi, kalabalığın her bir ferdinin teker teker arkasını döneceğini ifade etmektir.

Âyetin nüzül sebebi olarak şöyle bir rivayet nakledilmektedir: Ebû Cehil Bedir günü atını öne sürmüş, “Bugün Muhammed’den ve arkadaşlarından üstün geleceğiz” deyince bu âyet indirilmiştir.(8) Bu rivayet sûrenin Mekkî oluşu nedeniyle çok sağlıklı bir bilgi içermemektedir.

Bu âyet risaletin gerçekliğinin bir delilidir; çünkü Kamer sûresi Mekkî olduğu için ileride Bedir’de yaşanacak hakikati haber vermekte ve Hz. Muhammed’in peygamberliğinin de bir ispatını oluşturmaktadır. Hz. Ömer bu âyetin anlamını bilemediğini, Bedir günü Hz. Peygamber kılıcını çekmiş bir vaziyette bu âyeti okuduğunu görünce manasını kavradığını ifade etmiştir.(9)

4. بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَالسَّاعَةُ اَدْهٰى وَاَمَرّ “Aslında o (Son) Saat, onların buluşma zamanıdır ve o (Son) Saat daha dehşetlidir; daha acıdır.” Yüce Allah Son Saat’i ve kıyâmet-âhiret sürecini inkâr edenlerle ilgili olarak onları bekleyen asıl sıkıntının Son Saat’te yaşanacağını kendilerine haber vermektedir.

Buradaki السَّاعَة es-sâ‘ah kelimeleri kâinat sisteminin sona ereceği muhteşem olayı ifade etmektedir. İnkârcıların dünya hayatında yaşadığı türden sıkıntılar veya uğratıldıkları azap türleri hangi boyutta olursa olsun, Son Saat’te yaşanacaklar onların hepsinden fazladır, çok daha sıkıntılıdır, daha korkunçtur ve çok acıdır. Zaten Hacc 22/1’de “Son Saat’in sarsıntısının çok büyük bir olay olduğu” beyan edilerek aynı gerçeğe dikkat çekilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَدْهٰى edhâ kelimesi “kurtulma çaresi olmayan bela,(10) musibet, çok dehşetli, çok feci, çok korkunç”; اَمَرّ emerru sözcüğü ise “yenilgi, savaş ve esir edilme gibi konularda çok daha acı, çok daha beter”(11) manasına gelmektedir.

Kelimelerin ism-i tafdîl kalıbında olmaları nedeniyle, burada bir mukayese söz konusudur ve dünyada çekilen sıkıntılar ile Son Saat’in dehşeti karşılaştırılıp ikincisinin çok daha ağır ve feci olduğu vurgulanmaktadır. Müşriklerin inkâr ettiği hususlar için son derece hassas ve sarsıcı bir karşılaştırma ile bütün muhatapların dikkatine sunulmuş olmaktadır.

ıı. Suçluların Ateşi Tatması

اِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ ف۪ي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّارِ عَلٰى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ “Şüphesiz ki suçlular sapkınlık ve çılgınlık içindedir. O gün ateşe yüzüstü sürüklenip (kendilerine) ‘Sekar (cehennemin)in dokunuşunu tadın!’ (denecektir).”

Buradaki اِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ inne’l-mücrimîne kelimesi “muhakkak ki suçlular”; ف۪ي ضَلَالٍ fî dalâlin sözcüğü “sapkınlıkta(dır)”; وَسُعُرٍ ve su‘urin kelimesi “ve çılgınlıkta(dır)”; يَوْمَ yevm sözcüğü “o gün”; يُسْحَبُونَ yüshabûne edilgen fiili “sürüklenecektir”;فِي النَّارِ fi’n-nâri kelimesi “ateşe”; عَلٰى وُجُوهِهِمْ ‘alâ vucûhihim tamlaması “onların yüzleri üzerine”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; مَسَّ messe sözcüğü “dokunuşunu”; سَقَرَ sekara kelimesi ise “Sekar cehenneminin” demektir.

Bu âyetlerde suçluların durumu ile mahşerde karşılaşacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ ف۪ي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ “Şüphesiz ki suçlular sapkınlık ve çılgınlık içindedir.” Âyetin yorumu dünyaya ve âhirete göre üç türlü yapılabilir:

a) Âyetin dünyaya yönelik yorumu doğrultusunda düşünüldüğünde bu ifadenin bir benzeri Kamer sûresinin 24. âyetinde Semûd kavmi tarafından şöyle dile getirilmişti: “Aramızdan bir beşeri mi takip edeceğiz? Bu durumda biz sapkınlık ve çılgınlık içinde oluruz’ demişlerdi.”

İşte tam da onların söylediği gibi, Yüce Allah bütün suçluların, yani müşriklerin, kâfirlerin, inkârcıların sapkınlık ve çılgınlık içerisinde olduklarını beyan etmektedir. Semûd kavminin alaya aldığı “peygambere tâbi olma” konusu Yüce Allah tarafından gerçek sapkınlık ve çılgınlık olarak tanımlanmaktadır. Bu durumun mahşerde de elbette karşılığı olacaktır; bir sonraki âyette bu konu ele alınmaktadır.

b) Âyetin âhirete yönelik izahı da şöyledir: Suçlular dünyada tercih ettikleri yolun karşılığında mahşerde şaşkınlık ve çılgınlık içerisinde olacaklardır. Bu durumda bir sonraki âyetin başındaki يَوْمَ yevme edatı şaşkınlığın ve çılgınlığın yerini göstermiş olur.

c) Bazı âlimlerimizin tercihine göre, Kur’ân’da pek çok âyette geçen ضَلَال dalâl kelimesi yani “sapkınlık” ifadesi dünyaya yönelik olarak anlaşılır. Bir kez de Kamer 54/24’te zikredilen سُعُر su‘ur kelimesi ise “çılgınlık” demektir ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşerle ilgili görülebilir.(12) Buna göre, sapkınlık insanların sıfatı, çılgınlık ise azabın şiddetini temsil etmiş olur.

Bu üç yaklaşımdan ilkini tercih ettiğimizi, ancak diğer iki görüşün de doğru olabileceğini belirtmek durumundayız.

2. يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّارِ عَلٰى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ “O gün ateşe yüzüstü sürüklenip (kendilerine) ‘Sekar (cehennemin)in dokunuşunu tadın!’ (denecektir).” Mü’min 40/71’de de geçen يُسْحَبُونَ yüshabûne edilgen fiili “sürüklenmek” manasına gelmekte ve inkârcıların yüzüstü bir vaziyette ateşe atılacaklarını ifade etmektedir.

Bu âyetin, öncesindeki cümlenin devamı olarak yorumlanabileceğiyle ilgili olarak yukarıda bilgi vermiştik. Biz âyeti müstakil olarak yorumlamayı daha doğru bulmaktayız. Bu nedenle, inkârcılar yüzüstü ateşe atılacakları gün, onlara “cehennemin dokunuşunu tadın” diye seslenilecektir.

Bu arada cehennemle ilgili olarak سَقَر sekar kelimesi tercih edilmekte ve ateşin kavurucu niteliği öne çıkartılmaktadır. Müddessir 74/26-27 ve 42’de de geçen bu kelime, cehennemin yakmadık hiçbir yer bırakmayan, ateşin dışına itmeyen, işin içyüzünü ortaya çıkartan, derileri kavuran ve 19 muhafızı olan korkunç bir azap mekânı manasına gelmektedir.

Yüce Allah peygamberler tarihinden çeşitli kesitleri ele alıp muhataplara aktardıktan sonra, tercihini inkârdan yana belirleyenler geçici dünya hayatını öncelemiş, onun geçici ve sahte lezzetlerini alıp âhireti terk ettikleri için onları kınamaktadır. Sahte zevklerin karşılığında mahşerde bir başka şeyi tatmaktan söz edilmekte, elbette bu işlem muhataplarla alay etmeyi içermektedir.

Dünya hayatında peygamberler ve onların tebliğ ettiği prensiplerle alay edenler iyi bilsinler ki mahşerde de kendileriyle alay edilecektir. Bu nedenle âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta(13) ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Mahşer

Yüce Allah, sûrenin 49-55. âyetlerinde her şeyi bir ölçü ile yarattığını, her şeyin göz açıp kapamak gibi anlık bir şekilde gerçekleşeceğini, önceki azgınları da helak ettiğini haber vermekte, insanların yaptığı küçük büyük bütün davranışların satır satır yazılıp amel defterlerine kaydedildiğini, muttakilerin her şeye gücü yeten tek muktedir hükümdar olan Allah’ın huzurunda cennetlerde ve ırmak kenarlarında ödüllendirileceklerini bildirmektedir.

ı. Ölçülü Yaratılış ve Allah’ın Kudreti

اِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ وَمَآ اَمْرُنَآ اِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ وَلَقَدْ اَهْلَكْنَآ اَشْيَاعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Şüphesiz ki biz her şeyi bir ölçüyle yarattık. Bizim (Son Saat) emrimiz, sadece göz açıp kapamak gibi tektir (bir anda olur). Yemin olsun ki sizin gibi grupları helak etmiştik. Hatırlayan var mı?”

Buradaki اِنَّا كُلَّ شَيْءٍ innâ külle şey’in ifadesi “muhakkak ki biz her şeyi”;خَلَقْنَاهُ haleknâhu fiili “onu yarattık”; ِ بِقَدَرٍ bikaderin sözcüğü “bir ölçü ile”; وَمَآ اَمْرُنَآ ve mâ emrunâ ifadesi “bizim buyruğumuz (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا وَاحِدَةٌ illâ vâhıdetün kelimesi “tek bir şeyden başka”;كَلَمْحٍ kelemhın sözcüğü “anlık bakmak gibi”;بِالْبَصَرِ bi’l-basari kelimesi “gözle”; وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا ve lekad ehleknâ fiili “yemin olsun ki helâk etmiştik”;اَشْيَاعَكُمْ eşyâ‘aküm tamlaması “sizin gibi gruplarınızı”; فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ fe hel min müddekirin sorusu “gerçeği hatırlayan(lar) nerede” demektir.

Bu âyetlerde her şeyin bir ölçü ile yaratıldığı, Yüce Allah’ın emir ve buyruklarının zaman almadan gerçekleşeceği ve önceki nesillerden nicelerinin helak edildiği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ “Şüphesiz ki biz her şeyi bir ölçüyle yarattık.” Âyet hakkında bazı yaklaşımlar söz konusudur:

a) Genel ve geleneksel algıya göre, bu âyet bilinen anlamda “kader”le ilgilidir. Hatta öncesi ve sonrasıyla bu âyetlerin iniş sebebinin “kaderi inkâr edenler” olduğu, kader konusunda Nebî (as) ile tartışan müşriklerle ilgili olarak indirildiği dahi rivayet edilmektedir.(14)

Âyetin iniş sebebi olarak aktarılan bu tür rivayetler güvenilir değildir; çünkü bu âyetlerin indirildiği dönemde muhataplar çok büyük çoğunlukla tevhidi kabul etmedikleri için onların iman sorunu vardı. Tam anlamıyla iman etmemiş müşriklerin kaderi tartışması veya âyetin kaderi inkâr edenlerle ilişkili olarak indirildiğini söylemek vakaya uygun olamaz.

Kader konusu bu ümmetin içerisinde çok sonraki dönemlerde gündeme gelmiştir. Bazı kabulleri ispatlamak için yanlış rivayetler üretmeye ve âyetleri o rivayetler ışığında anlamaya çalışmaya gerek yoktur.

Şu hususu hatırlatalım ki “alınyazısı” anlamında kader Kur’ân’da yer almamaktadır. Âyetin mesajını sadece ve sadece insan fiilleriyle ilişkilendirip konuyu bilinen anlamda kadere indirgemek de doğru olamaz. Çünkü burada كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in “her şeyi” dendiği için Rabbimizin yaratmaya konu edindiği her ne varsa âyette onların hepsinin kast edildiğini unutmamak durumundayız.

b) Râzî’nin naklettiğine göre, meşhur olan görüş gereği bu ayet daha öncekilerle ilgilidir. Buna göre Yüce Allah sanki şunu söylemek istemektedir: “Sekar cehenneminin dokunuşunu tadınız. Çünkü Biz her şeyi bir kader ile yarattık. Yani işte bu, bunu inkâr edenlerin cezasıdır” demektedir. Bu tıpkı, “Haydi tat (azabı). Hani sen (dünyada iken) azizdin, şerefliydin”(15) ayeti gibidir.(16)

Bu yaklaşım son derece isabetlidir; çünkü bir âyetin mesajını doğru anlamak için onu bağlamına uygun olarak yorumlamak gerekmektedir. Sûrenin başından itibaren olumsuz insan tipi ele alınmakta, insanlık tarihinin eski dönemlerinden itibaren helak edilmiş çeşitli kavimler hatırlatılmakta, sonunda söz Mekkeli müşriklere getirilerek onların ayrıcalıklı olmadıkları, suçluların sapkınlık ve çılgınlık içerisinde bulundukları, nihayet ateş azabını tatmalarının kendilerine emredileceği ifade edilmektedir.

Yüce Allah işte tam da bu noktada “her şeyi bir kaderle, yani ölçü ile yarattığını” beyan ederek, bir anlamda başıboşluğa veya rastgeleliğe yer vermediğini bildirmektedir. Kötülük işleyenler bunu yanlarında kâr olarak görmemeli, her şeyin bir ölçüye göre yaratıldığını unutmamalıdırlar. Müşrikler özellikle kıyâmet-âhiret sürecine inanmamakta oldukları için, onlara yönelik olarak da bütün bu işlerin bir buyruğa baktığı bir sonraki âyette ifade edilmektedir.

c) Bu âyeti Yüce Allah’ın kâinatı yaratması sisteminde her şeyi bir ölçüye göre yaratmasıyla da ilişkilendirebiliriz. Zira çeşitli âyetlerde(17) zikredilen قَدَرٍ kader kelimesi “ölçü” demektir. Bu konuyla ilgili pek çok âyet vardır; birkaçını hatırlatmak istiyoruz:

Ra‘d 13/8’de “Her şey O’nun katında bir miktar (kader, ölçü) iledir” buyrularak yaratılıştaki sisteme dikkat çekilmektedir. Rahmân 55/5’te “Güneş ve Ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir” buyrulurken de öne çıkartılan nokta aynısıdır. Ayrıca Rahmân 55/7’de yer alan “Göğü O yükseltmiş ve mizanı (ölçüyü) O koymuştur” ifadesinde de aynı sisteme ve ölçüye gönderme yapılmaktadır.

Bütün bu ve benzer âyetlerde, hatta Yüce Allah’ın kudret sıfatının bulunduğu onlarca âyette hep aynı gerçek gündeme getirilmekte ve Yüce Allah’a güçsüzlük isnat edilemeyeceği gibi, O’nun yaratma sisteminde bir ölçü koyduğu bildirilmektedir.

A‘lâ 87/2-3’te Yüce Allah’ın her şeyi yarattığı, düzenlediği, takdir ettiği ve onları yaratılış özelliklerine göre bir fıtrata sahip kıldığı beyan edilmektedir. Yaratılışta elbette bir düzen ve ölçü vardır. Aksi takdirde büyük bir kaos ve düzensizlik söz konusu olurdu. Yüce Allah her şeyi hikmetinin gerektirdiği şekilde ve hikmetine uygun olarak bir ölçüye göre yaratmıştır.(18)

d) Bu noktada âyetin izahıyla ilgili konuya başka bir açıdan da bakmakta yarar görmekteyiz. Meseleyi genel kâinat sistemiyle ilişkili gördüğümüzü ve aslında inkârcılara bir gözdağı verilmekte olduğunu kabul etmemize rağmen, konunun bilinen anlamda kaderle de ilişkisini kurabiliriz. İbn Abbâs âyetin izahında Yüce Allah’ın her şeyi, onlarla ilgili hayır ve şerri bir kaderle (ölçü ile) yarattığını, hayrın hayrının mutluluk, şerrin şerrinin de azgınlık olduğunu ve şerrin çok kötü bir azgınlık oluşturduğunu beyan etmiştir.(19)

Hayrı yaratan da Yüce Allah’tır; şerri yaratan da O’dur. Sanıldığı gibi hayrı Allah’a nispet edebildiğimiz gibi şerri de O’na nispet edemeyiz. Allah şerrin sahibi ve kaynağı olamaz. İnsanların kaderini iradeleri olarak belirlediği için Yüce Allah insanların iradeleriyle tercih ettiklerini yaratır. İnsan fiillerinin yaratılmasında da elbette bir kader, yani ölçü vardır. Esasında hayatın hiçbir alanında kadersizlik, ölçüsüzlük yoktur.

e) Eğer “kaderden maksat, olmuş ve olacak her şeyin Levh-i Mahfûz’da yazılmasıdır” deniyorsa, bu durumda devreye Yüce Allah’ın ilim sıfatı girer. Rabbimiz elbette her şeyi bilmektedir. İnsanlar Yüce Allah’ın neyi bildiğini bilemeyecekleri ve ilimleriyle O’nun bilgisini kuşatamayacakları için Allahü Te‘âlâ’nın “bilgisine” göre değil, “bildirmesine” göre hareket etmek durumundadırlar.

Meseleyi alınyazısına indirgeyerek hayatın imtihan alanı olduğu gerçeğini iptal etmenin bir anlamı yoktur. Her şey önceden belirlenmiş ise o zaman imtihanın bir anlamı kalmayacağı gibi, aklın da iradenin de, kitap göndermenin de, peygamber görevlendirmenin de bir manası olmayacaktır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

2. وَمَآ اَمْرُنَآ اِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ “Bizim (Son Saat) emrimiz, sadece göz açıp kapamak gibi tektir (bir anda olur).” Âyette مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak bir vurgu manası elde edilmektedir. Ayrıca bir kez de Nahl 16/77’de zikredilen لَمْح lemh kelimesi de “(göz ile) anlık bakmak” veya “göz kapaklarını kırpmak” manasına gelmektedir.

Burada geçen اَمْرُنَا emrunâ “emrimiz” ifadesinden kasıt, önceki âyetle bağlantılı olarak anlaşılmalıdır. Mesajı bu doğrultuda yorumlayan âlimler âyeti şöyle tercüme etmişlerdir: “Bizim (bir şeyi) takdir etmemiz ve (onun meydana gelmesi) göz kırpması gibi bir anlık bir (fiil)dir.”(20)

Başka bazı âlimlerimiz ise konuyu Son Saat’in gerçekleşmesiyle ilişkilendirmekte, inkârcıların reddettiği mahşer hayatını inşa etmenin Yüce Allah için son derece kolay olduğunu bildirmektedir.(21) Bu âyette verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın kudretinin erişilmez olduğunu beyandır.

Rabbimiz dünya şartlarında bir şeyin olmasını istediğinde ona “ol” der; o şey de hemen oluşmaya başlar; anında gerçekleşme sürecine girer. Demek ki Yüce Allah’ın hiçbir emri ve uygulaması pazarlığa açık değildir. Âyet eğer Son Saat’le ilişkili yorumlanırsa bu konuda benzer bir âyet de Nahl 16/77’de şu şekildedir: “Göklerin ve yerin gaybı (sırrı) yalnız Allah’a aittir. Son Saat’in işi, göz açıp kapama gibi yani daha yakın bir (zamandan ibarettir). Muhakkak ki Allah, her şeye kadirdir.”

Bağlam gereği burada söylenmek istenen şudur: Helaki hak edenler için ateş azabına dokunuş yaşanacaktır; zira Yüce Allah katında her şey bir ölçüye göre planlanmıştır. Kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacaklar elbette gerçektir ve mahşer sisteminin şekillenmesinde Yüce Allah’ın iradesi devrede olacak, yaratılması istenen her ne varsa anında mahşer şartlarında yaratılmış olacacaktır.

Dünya hayatında bu âlemin yaratılışında her ne kadar altı günlük (altı evrelik) bir süreçten söz ediliyorsa da, hatta insanın yaratılışında bir aşamalılık söz konusu olsa da bunun mahşer şartlarında da böyle olması gerekmez. Zira Yüce Allah her yaratma türünü bilen ve bunu başarabilen yegâne kudrettir.

Eğer mahşer şartları için de bir aşamadan söz edilirse, bu defa yorumunu yapmakta olduğumuz âyette maksat, dünyada olduğu gibi oluşumun hemen başlatılmasıdır; sonrasında ise diğer aşamalar devreye sokulmuş olacaktır.

3. وَلَقَدْ اَهْلَكْنَآ اَشْيَاعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Yemin olsun ki sizin gibi grupları helak etmiştik. Hatırlayan var mı?” Bu âyeti iki bölümde inceleyeceğiz:

a)وَلَقَدْ اَهْلَكْنَآ اَشْيَاعَكُمْ “Yemin olsun ki sizin gibi grupları helâk etmiştik.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere seslenerek, kendileri gibi daha önceki kavimler arasında yaşayan inkârcı benzerlerini helak ettiğini hatırlatmakta, gücünün test edilmemesi gerektiğini ifade etmek istemektedir. Bir kez de Sebe’ 34/54’te geçen اَشْيَاع eşyâ‘ kelimesi şî‘ah kelimesinin çoğuludur ve “gruplar, taraftarlar, topluluklar” gibi anlamlar vermektedir.

Kâf 50/36’da da zikredildiği üzere, Yüce Allah önceki nesiller içerisinde nice toplulukları helak ettiğini şu şekilde beyan etmektedir: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan, (ölümden kurtulmak için) ‘sığınılacak bir yer var mı’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri helâk etmişizdir.”

Zuhruf 43/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk ettik. Nitekim öncekilerin örneği geçmiştir.” Burada sözü edilenler için kullanılan batş kelimesi öncekilerin hem güçlerinin hem de zorbalıklarının sonrakilere göre daha fazla olduğunu ifade etmektedir. Bu özelliklerine rağmen, ilâhî iradenin onları helak ettiği gibi, sonrakileri de helak edebileceği mesajı verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te de şöyle ifadeler yer almaktadır: “Kendilerinden çok daha güçlü olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar! Ne göklerde ne de yerde Allah’ı âciz bırakacak hiçbir şey (güç) yoktur. Muhakkak ki O (Allah, her şeyi) bilendir; çok güçlüdür.”

b) فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Hani gerçeği hatırlayan var mı?” Âyetin sonunda yer alan bu ifade, bütün bu bağlamda anlatılanların muhatapları bilinçlendirme gayesine yönelik olduğunu göstermektedir. Hem önceki âyette hem de sûrenin başından beri yer alan bilgiler bütün zamanların inkârcılarını bilgilendirme amaçlıdır.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(22) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin akıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(23) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları Kur’ân ayetleriyle sabittir.(24) Yüce Allah müşriklere hitaben, eğer yanlışta ısrar ederlerse yaratılış bakımından daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

ıı. Davranışların Satır Satır Kaydedilmesi

وَكُلُّ شَيْءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ وَكُلُّ صَغ۪يرٍ وَكَب۪يرٍ مُسْتَطَرٌ “Yaptıkları her şey kitaplarda (amel defterlerinde) mevcuttur. Küçük büyük her şey (onda) satır satır yazılmıştır.”

Buradaki وَكُلُّ شَيْءٍ ve küllü şey’in tamlaması “ve her(hangi bir) şey ki”; فَعَلُوهُ fe‘alûhu ifadesi “onu yapmışlardı, yaptıkları her şey”; فِي الزُّبُرِ fi’z-züburi kelimesi “kitaplarda(dır), amel defterlerinde(dir)”; وَكُلُّ صَغ۪يرٍ ve küllü sağîrin tamlaması “her küçük (şey, amel)”; وَكَب۪يرٍ ve kebîrin kelimesi “ve büyük (her şey)”; مُسْتَطَرٌ müstetarun sözcüğü ise “satır satır yazılmış(tır)” demektir.

Bu âyetlerde insanların yapıp ettiği ne varsa hepsinin kitaplarda kaydedildiği, satır satır yazıldığı gündeme getirilmektedir.

1. وَكُلُّ شَيْءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ “Yaptıkları her şey kitaplarda (amel defterlerinde) mevcuttur.” Yüce Allah, sûrenin başından beri gündemde tuttuğu inkârcı insanlara tekrar hitap etmekte ve dünya hayatında her ne yapmışlarsa bunların kitaplarda yer aldığını haber vermektedir.

Çeşitli âyetlerde mahşerde insanlara verileceğinden söz edilen kitâb kavramı ile bu âyette geçen الزُّبُر ez-zübur kelimesi aynı manayı vermektedir. Kamer sûresinin 43. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, âyetteki الزُّبُر ez-zübur kelimesi zebûr/ez-zebûr kelimesinin çoğuludur ve “ilahî mesajlar” anlamının yanında “yazılı belgeler” manasına da gelmektedir. İşte burada ilgili kelime söz konusu manada geçmektedir.

İnsanlar dünya hayatında her ne yapmışlarsa onların hepsi amel defterlerinde kaydedilmiştir. Davranışların amel defterinde bulunması, muhatapların onlardan hesaba çekileceğini gösterdiği gibi, insanlara bu noktada haksızlık yapılmayacağını, kişilerin dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında bulacaklarını da öğretmektedir. Bakara 2/284’te verilen bilgi de bu istikamettedir.

2. وَكُلُّ صَغ۪يرٍ وَكَب۪يرٍ مُسْتَطَرٌ “Küçük büyük her şey (onda) satır satır yazılmıştır.” Yüce Allah insanların küçük büyük ne yapmışlarsa hepsinin satır satır yazıya geçirilmiş olduğunu ifade etmekte, Kehf 18/49’da ise suçlu kişilerin mahşerde amel defterlerinde yazılı bulunan şeyler nedeniyle korkup sızlanacakları haber verilmektedir.

Yâsîn 36/12’de de açıkladığımız üzere, insanların dünyadaki düşünceye dayalı veya uygulamalı her bir faaliyeti kayıt altına alınmıştır ve insanlar yapıp ettikleri ne varsa onu karşılarında hazır bulmuş olacaklardır.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bunoktada açık bilgiler yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyetteki mesajın ilâhî bilgilerdeki mevcudiyeti, yani her şeyin Levh-i Mahfûz’da ezelde belirlenmiş olduğu fikri de âlimlerimiz tarafından ileri sürülmüştür.(25) Onlara göre Hûd 11/7, En‘âm 6/59, Yûnus 10/61, Sebe’ 34/3, Yâsîn 36/12 gibi âyetlerde dile getirilen hususlar da bu konuyla ilgilidir.

Elbette böyle bir yaklaşım da saygı değerdir; ancak özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bağlamı dikkate aldığımızda maksadın insanların dünya hayatında yaptıklarının melekler tarafından kayıt altına alınmasıyla ilgili olduğunda şüphemiz yoktur.

ııı. Muttakîlerin Cennetteki Ödülleri

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ ف۪ي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَل۪يكٍ مُقْتَدِرٍ “Muttakîler (duyarlı olanlar) ise güçlü hükümdarın (Allah’ın) huzurunda ‘doğruluk makamındaki’ bahçelerde ve ırmak(ların kenarların)da (olacaklar)dır.”

Buradakiاِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne‘l-muttakîne kelimesi “muhakkak ki muttakiler, duyarlı davrananlar”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin ifadesi “cennetlerde, bahçelerde (olacaklardır)”; وَنَهَرٍ ve neherin kelimesi “ve ırmaklarda”;ف۪ي مَقْعَدِ fî mak‘adi sözcüğü “(şöyle) bir makamda”; صِدْقٍ sıdkın kelimesi “doğruluk”;عِنْدَ مَل۪يكٍ ‘ınde melîkin tamlaması “melîk (Allah)’ın katında”; مُقْتَدِرٍ muktedirin kelimesi ise “güçlü” demektir.

Bu âyetlerde Kur’ân’ın mesânîlik usülü gereği, söz bu defa iyi insanlarla ilişkilendirilmekte ve onlara sunulacak nimetlerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ “Muttakîler (duyarlılar) ise bahçelerde ve ırmak(ların kenarların)da (olacaklar)dır.” Bu ifadenin değişik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kalem 68/34, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir. Yüce Allah takvâ sahibi duyarlı müminlerin durumunu kısaca ele almakta, suçlu inkârcıların aksine bunların ödül bahçelerinde ve ırmak kenarlarında bulunacaklarını bildirmektedir.

Bu âyette sözü edilen muttakîler, bağlamı dikkate aldığımızda “şirk, küfür, inkâr gibi inançsızlık hastalıklarından ve bunların sebep olduğu çirkinliklerden korunanlar” manasına da alınabilir. Sonuçta muttakîler duyarlı insanlardır. Bu noktada bir taraftan Yüce Allah’a karşı sorumluluklarının idrakinde olmak, diğer taraftan da kötülüklerden uzak durmak muttakî/takvâ kavramının içerisinde zaten vardır. Bu kavram hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

Âyette جَنَّات cennât kelimesi çoğul olarak gelmiş olmasına rağmen, نَهَرٍ nehar kelimesi tekil gelmiştir. Bunun muhtemel sebebi, tıpkı Kamer 54/45. âyette geçen ed-dübur “arka” kelimesi nasıl ki el-edbâr “arkalar” manası veriyor idiyse, Bakara 2/249 ve Kehf 18/33’te de geçen نَهَر nehar kelimesi de çoğul manada “nehirler” anlamına gelmektedir. Söz konusu kelimenin bu kalıpta gelmesinin muhtemel bir başka sebebi ise âyet sonlarındaki ses uyumu da olabilir.

Bu kelimenin “ışıklar, parlaklıklar” anlamında nehâr kelimesinin çoğulu olarak nühur şeklinde okunduğu da bildirilmektedir.(26) Buna göre cennetliklerin orada karanlıklar içerisinde olmayacakları, daima bir parıltı içerisinde bulunacakları ifade edilmiş olmaktadır.

2. ف۪ي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَل۪يكٍ مُقْتَدِرٍ “Güçlü hükümdarın (Allah’ın) huzurunda ‘doğruluk makamındaki’ (bahçelerde olacaklar)dır.” Muttakîlerin ödülü “bir sadakat tahtında, doğruluk makamında”, مَل۪يكٍ مُقْتَدِرٍ melîk-i muktedir’in yanında yani “her şeye gücü yeten hükümdarın katında” olacaktır.

Âyetteki مَقْعَدِ صِدْقٍ mek‘ad-i sıdk tamlaması “doğruluk makamı”, “sadakat tahtı”, “değerli bir yer”, “güzel bir meclis”, “cennet toprağı”;(27) “boş şeyler ve günaha sokacak herhangi bir şeyin bulunmadığı yer”(28) ve “rıza makamı”(29) gibi ifadelerle yorumlanmıştır. Muktedir melîk ifadesi de elbette sadece ve sadece Yüce Allah için kullanılmakta, muttakîlerin ödülünün bu büyük hükümdarın rıza makamında muhataplara sunulacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Secde 32/17’de beyan edildiği gibi cennetliklere nice nice sürprizler hazırlanmıştır. Hz. Peygamber’in ifadesiyle “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbine doğmayan ödüller”(30) cennetlikleri beklemektedir.

Rabbimizden niyazımız bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu nimetlerden mahrum bırakmamasıdır. Peygamber kıssalarından istifade ederek istikametli bir hayatu bizlere nasip etmesidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 375; Zemahşerî, age., IV, 429. 2 - Zemahşerî, age., IV, 429. 3 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 4 - Âl-i mrân 3/184; Nahl 16/44; Şu‘arâ’ 26/96; Fâtır 35/25; Kamer 54/43, 52. 5 - Âl-i ‘Imrân 3/184; Nahl 16/44; Şu‘arâ’ 26/196; Fâtır 35/25.
  • Âl-i İmrân 3/184 Nahl 16/44 Şu‘arâ 26/96 Fâtır 35/25 Kamer 54/43 Kamer 54/52 Âl-i İmrân 3/184 Nahl 16/44 Şu‘arâ 26/196 Fâtır 35/25
• 6 - Nahl 16/120.
  • Nahl 16/120
• 7 - Âl-i ‘Imrân 3/111; Enfâl 8/15; Ahzâb 33/15; Haşr 59/12. 8 - Zemahşşerî, age., IV, 429.
  • Âl-i İmrân 3/111 Enfâl 8/15 Ahzâb 33/15 Haşr 59/12
• 9 - Semerkandî, age., III, 376; Taberî, age., XXVII, 108; Zemahşşerî, age., IV, 429.
• 10 - Zemahşşerî, age., IV, 429. 11 - Zemahşşerî, age., IV, 429.
• 12 - Semerkandî, age., III, 376; Zemahşerî, age., IV, 429.
• 13 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30
• 14 - Semerkandî, age., III, 376-377; Taberî, age., XXVII, 110-111.
• 15 - Dühân 44/49. 16 - Râzî, age., XXIX, 72.
  • Duhân 44/49
• 17 - Hıcr 15/21; Tâhâ 20/40; Mü’minûn 23/18; Şûrâ 42/27; Zuhruf 43/11; Kamer 54/49; Murselât 77/22.
  • Hicr 15/21 Tâhâ 20/40 Mü'minûn 23/18 Şûrâ 42/27 Zuhruf 43/11 Kamer 54/49 Mürselât 77/22
• 18 - Zemahşerî, age., IV, 430. 19 - Taberî, age., XXVII, 111.
• 20 - Esed, age., s. 1093.
• 21 - Semerkandî, age., III, 377.
• 22 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 23 - Meryem 19/74; Muhammed 47/13. 24 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Fussılet 41/15-16; Hâkka 69/4-8.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Meryem 19/74 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Fussilet 41/16 Hâkka 69/8
• 25 - Semerkandî, age., III, 377; Taberî, age., XXVII, 113; Zemahşerî, age., IV, 430.
• 26 - Zemahşerî, age., IV, 430; Râzî, age., XXIX, 79. 27 - Semerkandî, age., III, 377. 28 - Taberî, age., XXVII, 113. 29 - Zemahşerî, age., IV, 430.
• 30 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 8; Tevhîd, 35; Müslim, İman, 312; Cennet, 2-5; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Secde; İbn Mâce, Zühd, 39; Ahmed b. Hanbel, V, 334.