Tekvîr Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 29 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “dürülmek” anlamındaki كُوِّرَتْ küvvirat edilgen fiiliyle ilgili mastardan alan Tekvîr sûresi, iniş sırasına göre 8, resmî olarak 81. sûredir.

Tekvîr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki ‘Abese sûresiyle çeşitli yönlerden anlam ilişkisine sahiptir. Buna göre, “Kur’ân’ın değeri, kaynağı ve öğüt oluşu, kıyamet ve âhiret” konularını örnek olarak zikredebiliriz. Bu konular sûrelerin hem iniş olarak hem de resmi sıralanış bakımından nasıl büyük bir uyum içerisinde şekillendirildiğinin bir delilidir.

Sûrenin ilk grup âyetinde, “Güneş katlanıp dürüldüğü, yıldızlar (kararıp) döküldüğü, dağlar (savrulup) yürütüldüğü, (on aylık) gebe develer salıverildiği, (kendilerinden korkulan) vahşî hayvanlar (insanlarla, avcılarıyla) bir araya toplandığı ve denizler kaynatılıp kabartıldığı zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır)” ifadesi gereği “Son Saat”te yaşanacak olayların altı tanesinden söz edilmektedir

7. âyetten itibaren, “İnsanlar eşleştirildiği, diri diri toprağa gömülen kıza, ‘hangi günah sebebiyle öldürüldüğü’nün sorulduğu, sayfaların (amel defterlerinin) açıldığı, gökyüzünün sıyrılıp alındığı, cehennem tutuşturulduğu ve cennet yaklaştırıldığı zaman, her insan (âhiret için dünyada) neler hazırladığını bilmiş (olacak)tır” şeklinde yine altı madde halinde, bu defa kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacak çeşitli olaylar konu edinilmekte, mahşer ortamını oluşturacak şekilde yeni sistemin bazı özelliklerine yer verilmektedir.

15. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilmekte, Kur’ân’ın güvenilir bir elçinin getirdiği söz olduğuna ve elçinin yani Hz. Cebrâîl’in bazı özelliklerine değinilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Peygamber’e getirilerek, çevresindekilerin onu suçladıkları şeylerden uzak olduğu ve verdiği bilgilerin ilâhî bilgilendirmeyle ona ulaştırıldığı beyan edilmektedir. Sûrenin son grup âyetinde özellikle yolunu şaşıranlara hitap edilerek, Kur’ân’ın bütün âlemler içinde istikamet bulmak isteyen herkes için bir hatırlatma olduğu belirtilmekte, istikameti tercih edenlerin-aslında Yüce Allah’ın da kendilerinden istediği şeyi- dilemiş olacakları ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-14. âyetlerinde öncelikle bu âlemin sona erdirilmesi anlamında çeşitli sahneleri hatırlatmakta, ardından ilk gruptakilerin devamı veya ikinci aşaması diyebileceğimiz “Kıyâmet-âhiret süreci”ni ele almaktadır. Altyapı anlamındaki değişim ve dönüşüm âyetlerinin ardından, artık bu dönüşümün nedeni olarak insanların yargılanması ve o esnada yaşanacak bazı gerçekler dile getirilmektedir.

a) Son Saat Ve Kıyâmet-Âhiret Sahneleri

Yüce Allah sûrenin 1-13. âyetlerinde öncelikle Son Saat’te Güneş’in dürüleceğini, yıldızların döküleceğini, dağların yürütüleceğini, on aylık hamile develerin ortalığa saçılacağını, vahşi hayvanların yuvalarından ayrılıp meydana geleceğini ve denizlerin kaynatılıp kabartılacağını haber vermektedir.

Ardından, insanların ruhlarının bedenlerle birleştirileceği, diri diri toprağa gömülen kız çocuğuna hangi günahı nedeniyle öldürüldüğünün sorulacağı, amel defterlerinin ortaya konulacağı, göğün yargılama için sıyrılıp açılacağı, cehennemin tutuşturulacağı ve cennetin yakınlaştırılacağı, dolayısıyla kıyâmet-âhiret sürecine dair bazı bilgiler verilmektedir.

ı. Son Saat’te Yaşanacak Bazı Olaylar

اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ وَاِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ وَاِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ وَاِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ وَاِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَاِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ “Güneş dürüldüğü zaman; yıldızlar (sönüp) döküldüğü zaman; dağlar yürütüldüğü zaman; on aylık (değerli) gebe develer bırakıldığı (salıverildiği) zaman, yabani hayvanlar bir araya toplandığı zaman, denizler kaynatıldığı zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır).”

Buradaki اِذَا الشَّمْسُize’ş-şemsü ifadesi “Güneş (şöyle olduğu) zaman”; كُوِّرَتْ küvvirat edilgen fiili “dürüldü(ğü)”; وَاِذَا النُّجُومُ ve ize’n-nücûmu ifadesi “ve yıldızlar (şöyle olduğu) zaman”; انْكَدَرَتْ inkederat fiili “döküldü(ğü)”; وَاِذَا الْجِبَالُ ve ize’l-cibâlü ifadesi “ve dağlar (şöyle olduğu) zaman”; سُيِّرَتْ süyyirat edilgen fiili “yürütüldü(ğü)”; وَاِذَا الْعِشَارُ ve ize’l-‘ışâru ifadesi “ve on aylık gebe develer (şöyle olduğu) zaman”; عُطِّلَتْ ‘uttılet edilgen fiili “tatil edildi(ği), dağıldı(ğı), saçıldı(ğı), ortaya bırakıldı(ğı)”; وَاِذَا الْوُحُوشُ ve ize’l-vuhûşu ifadesi “ve vahşi hayvanlar ifadesi “vahşi hayvanlar (şöyle olduğu) zaman”; حُشِرَتْ huşirat edilgen fiili “bir araya toplandı(ğı)”; وَاِذَا الْبِحَارُ ve ize’l-bihâru ifadesi “ve denizler (şöyle olduğu) zaman”; سُجِّرَتْ süccirat edilgen fiili ise “kaynatıldı(ğı)” demektir.

Burada Son Saat’in sahneleri arasında yer almakta olan “ilk altı sahne” gündeme getirilmektedir.

Abdullah b. Ömer’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kıyâmet günü bana bakmak (benimle beraber olmak) isteyenler ize’ş-şemsü küvvirat’i okusunlar.”(1) Bu rivayetten de anlaşılacağı üzere, sûre Son Saat, kıyâmet ve mahşer sahnelerini anlatmaktadır.

Son Saat, kıyâmet ve mahşerle ilgili konular anlatılırken Kur’ân’da genellikle edilgen kalıpların kullanıldığı görülmektedir. Bu kullanım şekillerini ve gerekçelerini Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada tekrar etmek istemiyoruz.

Son Saat sahnelerinden altı tanesinin yer aldığı bu ilk bölümde sayılacaklar Sûr’a “ilk üfürüş”le, kıyâmet-âhiret süreci için sayılacaklar ise “ikinci üfürüş”le gerçekleştirilecektir. Yüce Allah, içerisinde insanların da yaşadığı bu sistemin yıkılmasına -yani Son Saat konusuna- öncelik vererek, konuya Güneş’in durumuyla başlamaktadır.

1. Güneşin Dürülmesi

اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ “Güneş dürüldüğü zaman.”

Burada Son Saat’in “ilk sahnesi” olan “Güneş’in dürülmesi” gündeme getirilmektedir.

Bu ifade doğrultusunda âyetteki maksat, Son Saat’te Güneş’in ışığını kaybedeceğini beyandır. Bu konuda çeşitli yaklaşımları aktarmak gerekmektedir.

a) Taberî ve Râzî’nin de belirttiği gibi, gözü görmeyen kişi için söylenen “kör” kelimesi Farsçadır ve âyette bu kelimeyle kastedilen anlam da “güneşin kör edilmesi”dir.(2) “Güneşin dürülmesi” ya etrafının çepeçevre kuşatılması ve dolayısıyla ışığının sönmesi şeklinde ya da güneşin bizatihi kaybolmasıyla olur.

Son Saat sahnesi olarak ilkinin daha anlaşılabilir olduğunu söylemek durumundayız. Murselât 77/8’de geçen “yıldızların sönmesi” ifadesi, elbette bir yıldız olarak güneşi de içermektedir; dolayısıyla Güneş’in dürülmesini “ışığının sönmesi” olarak anlamak gerekmektedir.

b) Güneşin dürülmesi, aslına dönmesi, ayrıldığı ilk fıtratına doğru yol alması, yeniden yapılanma için bir taraftan yolun sonuna gelip, diğer taraftan yeni bir oluşumun ilk adımının atılması şeklinde de anlaşılabilir. Nitekim Enbiyâ 21/104’e göre, Yüce Allah kıyâmet günü gökleri “sayfaları dürer” gibi dürecek ve âlemi ilk kez nasıl yarattıysa yaratılışı iade edecek, yani onu yeniden yaratacaktır.

Sayfaların yazı tomarı gibi dürülmesi, bir gün onların yeniden açılmasını hatırlattığı gibi, göğün dürülmesi de bir süre sonra yeniden açılmasını çağrıştırmaktadır. Bu genel yapı içerisinde “güneş dürülecek” demek, bir süre sonra onun da yeniden yapılanmaya tâbi tutulacağı anlamına gelebilir. Söz konusu “dürülme” sonucunda Güneş ve diğer kozmik varlıklar, bir çekirdek gibi aslına dönecek, çekirdeğin çatlatılması ile de yeniden yaratılış meydana gelecektir.(3)

c) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen كُوِّرَتْ küvvirat edilgen fiili, tıpkı sarığın sarılması gibi, yuvarlak bir biçimde dürülme-bükülme anlamına gelmektedir.(4) Bu kelime “bir taraftan eksilirken diğer taraftan artma”yı da içerir.(5) Bu durum, sadece yuvarlak nesnelerde gerçekleşebilir.

Güneşin dürülme işleminde olduğu gibi, yuvarlak cisimler için kullanılan bu fiilin, Zümer 39/5’te “gece ve gündüz” için de kullanılması, dünyanın yuvarlak veya elips şeklinde olduğunu hatırlatan mucizevî bir işaret olarak görülebilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. Yıldızların Dökülmesi

وَاِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ “Yıldızlar (sönüp) döküldüğü zaman.”

Burada Son Saat’in “ikinci sahnesi” olan “yıldızların dökülmesi” gündeme getirilmektedir.

a) Yıldızların sönüp dökülmesi Son Saat sahnelerindendir. Yıldızların kararıp dökülmesi elbette Murselât 77/8’de geçen “yıldızların sönmesi” anlamını da içermektedir. Yıldızların veya gezegenlerin bu hali, işlevlerini tamamlamaları anlamındadır. İnfitâr 82/2’de yeniden yapılanma, burada ise sistemin yıkılması dile getirilmektedir.

b) Yıkılmak hiçbir şekilde bir yok oluş değil, şekil ve misyon açısından yeni bir oluşum öncesinde yaşanan değişimdir. Zaten İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre, Kur’ân’da sadece burada geçen انْكَدَرَ inkedera fiilinin anlamlarından biri de “değişmek”tir.(6) Yıldızların yeri değişmiş olacağı için mevcut ışıkları da kalmayacaktır.(7) Bu durumda yıldızların dökülmesi, bir taraftan sönüp ışıklarını kaybetmesi anlamına geldiği gibi, diğer taraftan, yaşayacakları değişim anlamına da gelmektedir.

Âyette zikredilen انْكَدَرَ inkedera fiilinin “hızlı hareket etmek” anlamı da vardır.(8) Buradan hareketle, yaşanacak değişim ve dönüşümün hızlı bir şekilde gerçekleşeceğini söylemek durumundayız.

c) Bilindiği üzere النُّجُوم en-nücûm kelimesinin “yıldızlar” anlamının yanında bir de Rahmân 55/6’da olduğu gibi “gövdesiz bitkiler, otlar” anlamı da vardır. Biraz önce de belirttiğimiz gibi انْكَدَرَ inkedera fiilinin anlamlarından biri de “değişmek”(9) olduğuna göre, eğer النُّجُوم en-nücûm kelimesini “bitkiler”, انْكَدَرَتْ inkederat fiilini de “değişmek” manasında alırsak, maksadın, arz üzerindeki bütün bitkilerin ve yeşilliklerin şekil değiştirmesi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

d) Bazı âlimlerimiz, “Siz ve tapındığınız varlıklar cehennemin yakıtı olacaksınız” şeklindeki Enbiyâ 21/98’i delil getirerek, Güneş ve yıldızların Kıyâmet Günü cehenneme atılacağını, böylece onlara tapanlara gösterileceklerini ifade etmektedirler.(10) Bu zorlama bir yorumdur. Kendilerine tapınılan varlıkların insanları saptıran “insanlar ve şeytanlar” olduğunu söyleyebiliriz.

Put haline getirilen şeyler aslında birer semboldür ve arkalarında bir varlığı simgelerler. Cansız ve sorumsuz varlıkların cehenneme atılması Kur’ân’da sadece “taşlar” için kullanılmaktadır.(11) Maksat, ateşin şiddetini belirtmek ve tapınılan varlıkların acziyetini ortaya koymaktır.

3. Dağların Yürütülmesi

وَاِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ “Dağlar yürütüldüğü zaman.”

Burada Son Saat’in “üçüncü sahnesi” olarak “dağların yürütülmesi” gündeme getirilmektedir.

a) Bu ifadenin bir benzeri Kâri‘a 101/5’te şu şekilde geçmektedir: “Dağlar atılmış yün gibi olacak.” Kur’ân’da Son Saat sahneleri ve dağlarla ilgili çeşitli bilgiler vardır:

ı. “Dağların yürütülmesi”,(12)

ıı. “Un ufak edilip savrulması”,(13)

ııı. “Tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(14)

ıv. “Serpilmesi”,(15)

v. “Yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpması”,(16) ,

vı. “Dağların yüne dönüşmesi”,(17)

vıı. “Etrafa saçılması”(18) ve

vııı. “Yürütülüp yerlerinin serap olması”(19) gibi olaylar Son Saat’in dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün azamet ve kudretine rağmen, sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları, varlıklarını koruyamayacakları ve un ufak olup toz-toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bile bu hale geldiği bir olayda, insanları nasıl bir sonun beklediği hakkında derin derin düşünülmeli, verilen ilahi bilgilere ve uyarılara itibar edilmeli, bu geçici hayat ona göre yaşanmaya çalışılmalıdır.

b) Tekvîr 81/1-6’da yer alan Son Saat sahnelerinden üçüncüsünü oluşturan “dağların savrulması”, elbette yok olmalarını değil, şekil değiştirmelerini ifade etse gerektir. Çünkü yeryüzü, mahşer için yaşanacak yeniden yapılanmada, değişim geçirecek de olsa yeni haliyle elbette yer alacaktır.(20) Bu bağlamda “Son Saat” için Kıyâmet kelimesinin kullanılması sadece bu manada doğru olabilir.

4. Develerin Salıverilmesi

وَاِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ “On aylık (değerli) gebe develer bırakıldığı (salıverildiği) zaman.”

Burada Son Saat’in “dördüncü sahnesi” olarak “gebe develerin ortalığa bırakılması” gündeme getirilmektedir.

a) Âyetteki الْعِشَار el-‘ışâr kelimesi “on aylık gebe deve” anlamına gelen el-‘uşera’ kelimesinin çoğuludur.(21) Araplarda “on aylık gebe deve” çok kıymetli kabul edilirdi. Son Saat esnasında insanlar bu develeri bile salıvermek durumunda kalacak, onlarla ilgilenemeyeceklerdir. Hacc 22/1-2’de dile getirilen hususlar, yaşanacak felaketin boyutları hakkında fikir vermektedir:

“Son Saat’in sarsıntısının çok şiddetli olacağı, o gün her emziklinin yavrusunu unutacağı, her gebenin düşük yapacağı ve sarhoş olmamalarına rağmen insanların sarhoş olarak görüleceği korkunç bir olay”dan söz edilmektedir. Kucağında ve kendisine muhtaç olan yavrusunu annesine unutturan şiddetin, gebe develeri de salıverdirmeye neden oluşunda anlaşılmaz herhangi bir durum yoktur.

b) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْعِشَار el-‘ışâr kelimesini bugün “en değerli mallar” şeklinde anlamak durumundayız. Çünkü her çağın, her yörenin ve her insanın en değerli malı “on aylık gebe deve” değildir. İnsanlar, Kıyâmet vaktinde her neye sahipseler, yaşanacak dehşet onların terk edilmesine neden olacak kadar büyük olacaktır.

c) Âyetteki الْعِشَار el-‘ışâr kelimesi, “yağmur yüklü bulutlar” anlamına da gelebilir.(22) Bu durumda âyetten maksat “bulutların, suyunu tamamen çekmesi veya kesmesi” olur. Kıyâmet esnasında yaşanacak büyük değişim, bulutların yapısını da elbette etkileyecektir. “Yerkürenin suyunu kaybetmesi”, suyun buharlaşıp çekilmesini ve su özelliğini yitirmesini de beraberinde getirecektir.

“Nice ülkelerin halkını, zulmederlerken yok ettik. Artık duvarları çatıları üzerine çökmüş, kuyuları kullanılmaz olmuş, yüce sarayları terk edilmiştir.”(23) İşte bu âyette “kuyu suyunun kuruması veya çekilmesi”, عُطِّلَتْ ‘uttılet edilgen fiiliyle aynı kökten gelen mu‘attalah kalıbında getirilmektedir. Dolayısıyla Tekvîr 81/4’teki ifade de “yağmur yüklü bulutların kıyâmet esnasında suyunu tamamen çekmesi” anlamına da gelebilir. Zaten, devam eden 6. âyette “denizlerin kaynaması”ndan söz edildiği için, bulutların neden yağmur içermediği böylece kolayca anlaşılmaktadır.

d) Bir sonraki âyeti de düşünerek, âyete farklı bir yorum daha getirilmektedir: Kıyâmete yakın dönemde “insanlar, özellikle gençler alabildiğine serbest bırakılacak; özgürlükler vahşete, yani vahşiliğe ve insanlığa yabancılaşmaya dönüşecek; iyiler salıverilecek, dağılacak ve vahşiler toplanacaktır. İyilerde dağılma, kötülerde birleşme olacaktır. İşte bu, sosyal hayatın kıyâmetinin kopması demektir.”(24) Bu yorumla birlikte, âyetlerin mesaj derinlikleri fiziksel dönüşümden manevî bir alana çekilmiş olmaktadır ki, bu çöküş de elbette bir başka kıyâmettir.

5. Vahşi Hayvanların Ortalığa Saçılması

وَاِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ “Yabani hayvanlar bir araya toplandığı zaman. “Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “(Kendilerinden korkulan) vahşî hayvanlar (insanlarla, avcılarıyla) bir araya toplandığı zaman.”

Burada Son Saat’in “beşinci sahnesi” olarak “vahşi hayvanların toplanması” gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan الْوُحُوش el-vuhûş kelimesi, “ünsiyetin zıddı, ürkütücü, yabani, ehil olmayan”(25) anlamına gelmektedir.

a) Son Saat’in sahnelerinden biri de, vahşi hayatın normal hayatla bir araya gelmesidir. Burada maksat, kendi inlerinde yaşayan ve insanlardan kaçan vahşi hayvanların bile kıyâmetten etkilenmeleri ve yerlerini terk ederek ortalıkta dolaşmaları veya insanlardan kaçmamalarıdır.

b) Vahşi hayvanların bu halleri, sahiplerinin on aylık hamile develeri bu hayvanlardan koruma ihtiyacının hissedilmemesi demektir. Bu durum, Son Saat (kıyâmet) esnasında, insanların en çok kıymet verdikleri varlıkları her ne ise, onları korumayı göze alamayacağını, bir anlamda onlarla ilgilenemeyeceklerini göstermektedir.

c) Önceki âyeti “bulutların yağmur yağdırmaması” anlamına aldığımızda ise, maksat, vahşi hayvanların da hayat endişesiyle insanların yaşadığı yerlere kadar gelmesi olur. Çünkü su onlar için de vazgeçilmezdir.

d) Vahşilerin toplanması, onların adeta avcılarına sığınması anlamına da gelebilir. Bu durumda, kimin kimden kaçtığı veya kaçmadığı görülecek ve böylece bütün varlıklar, alışılmadık tepkiler ortaya koymak zorunda kalacaklardır.(26)

Bu âyete getirdiğimiz bütün bu yorumların Son Saat (kıyâmet) ile ilgili olduğu, ilk altı âyette henüz mahşer konusuna girilmediği anlaşılmaktadır.

- Hayvanların Mahşerdeki Durumu

ı. Bazı âlimlerimiz, bu âyette sözü edilen “vahşilerin toplanması”nı, sivrisineğe varıncaya kadar tüm vahşi hayvanların insanlardan haklarını almaları (kısas) anlamında mahşerle ilişkilendirmekte,(27) görüşlerini desteklemek için En‘âm 6/38’i gündeme getirmektedirler.

Âyet şöyledir: “Yeryüzünde yürüyen ve iki kanadıyla uçan kuşlar da ancak sizin gibi birer ümmettir, (topluluktur). Biz ilâhî yasada hiçbir şeyi eksik bırakmadık. En sonunda Rablerinin huzurunda toplanacaklar.”

Burada, insanların dışında, dünyada yaşayan diğer canlıların da birer topluluk olduğu, onların da bu hayatı insanlarla paylaşma hakkının bulunduğu inkârcılara hatırlatılmakta, hayatın müşterekliğine vurgu yapılmaktadır. Hz. Sâlih’in kavmine yönelik uygulamada sözü edilen “Allah’ın devesi” sembolü, insanların başka varlıklara karşı da sorumlu olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır.(28)

En‘âm 6/38’in sonundaki, “Rablerinin huzurunda toplanacaklar” ifadesi, inkârcılara yönelik bir uyarıdır; çünkü kullanılan hüm “onlar” zamiri öncelikle “insanlar”ı ifade etmektedir. Âyetin içerisindeki küm zamirinin hüm şekline gelmesi bir “iltifat sanatı”(29) örneğidir. Hüm zamirinin, âyetteki dâbbeh, tâir ve ümem şeklindeki üç varlığın hepsini kapsaması da mümkündür; ancak, biz âyetin diğer âyetlerle bağlantısını kurarak anlaşılmasının daha doğru olduğunu düşünmekteyiz.

Yüce Allah, bu âyetin öncesinde, yani En‘âm 6/36’da kalben ölü olanları dirilteceğini, sonunda Allah’a döndürüleceklerini beyan etmekte, En‘âm 6/37’de ise, inançsızların mucize istediklerini, ancak mucizeyi Yüce Allah’ın gönderebileceğini ve insanların çoğunun bu gerçeği bilmediklerini ifade etmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde, konu ve kullanılan zamirler aynıdır ve inkârcılarla ilgilidir. Dolayısıyla En‘âm 6/38’deki “Rablerinin huzurunda toplanacaklar” cümlesinin de nankörlere yönelik olduğunu ifade etmek durumundayız. Mahşer sorgulamasında insanların her şeyden hesaba çekileceği hatırlatılmakta, diğer varlıklara yönelik davranışlarında daha duyarlı olmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

ıı. Hayvanların mahşerde diriltileceğini savunanlar Ebû Hureyre kaynaklı bir de rivayete yer vermektedirler. Buna göre, Rasûlüllah (as), “Boynuzsuz koyunun boynuzludan hakkını alacağını” ifade buyurmuştur.(30) Başka rivayetlerde konu karıncaya veya sivrisineğe kadar götürülmektedir.(31)

Bunlara karşılık olarak, insan ve cinlerin dışındaki varlıkların, mükellef olmadıkları için diriltilmeyeceği ve toplanmayacağına dair görüşler de vardır. Elmalılı Hamdi Yazır’ın da dediği gibi, bu rivayet ilâhî adaleti beyan etmesi bakımından sahih olabilir; ancak Tekvîr 81/5 ile bir ilişkisinin bulunmadığı da açıktır.(32)

ııı. Vahşi hayvanların mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda toplanmaları demek, mahşer için öncelikle diriltilmeleri demektir ki bu konuda Kur’ân’da herhangi bir bilgi yoktur. İnsanlar mahşer yargılaması için önce diriltilecek, sonra toplanacak, ardından Yüce Allah’ın huzuruna sevk edileceklerdir. Hayvanlar için sözü edilen aşamalar hakkında Kur’ân’da açık bilgiler yoktur.

ıv. İnsanlarla ilişkisi bağlamında, diriltileceğine inanılan hayvanları bu noktada tek görmek doğru değildir. Dünya hayatında haklarına tecavüz edilenler, aslında daha çok evcil hayvanlardır; onların diriltilmesinden söz edilecek yerde, vahşi hayvanlardan söz edilmesi anlaşılabilir bir durum değildir.

Kaldı ki, insanların zarar verdiği varlıkların sadece hayvanlar olduğunu kabul etmek de isabetli değildir. Doğal çevremizde yaşayan bütün haşaratın, bitkilerin ya da cansız varlıkların da insan üzerinde hakları olabilir. Bu anlayışa göre, bütün bunların da diriltilmesinden söz etmek gerekecektir ki bu konuda elimizde herhangi bir delil bulunmamaktadır.

v. Sorumlu olmayanların diriltilmesi meselesinde akla “çocukken ölenlerin durumu” gelmektedir. Onların âhirette diriltilmesi, genel olarak insanların diriltilmesi bağlamında kabul edilmelidir; ancak sorgulanmayacakları da bilinir.

Kendilerine eziyet edilen hayvanların durumunu, hiçbir eziyete uğratılmayan, hatta kayıpları ana babaları için büyük bir imtihan ve acı nedeni olan çocuklara benzetmek bu açıdan doğru görülmemelidir. Ölen çocuğuna kavuşmak, ebeveyn için büyük bir özlemdir; ancak bunu hayvanlar için, özellikle vahşi hayvanlar için dile getirmek çok doğru görünmemektedir.

vı. Cennetliklere cennette çeşitli nimetler sunulacak ve Vâkı‘a 56/21’de geçtiği üzere, bu nimetler arasında “kuş eti” de yer alacaktır. Cennette kuş etinin olması, onların orada diriltilmesini gerektirmez.

“Kuş eti” nimet bolluğunu simgeler. Cennet nimetleri içerisinde yer alan sayısız nimetin buradan oraya gönderildiğini kabul etmektense, orada yaratılacaklarını söylemek daha doğrudur. “Kuş eti” bizlerin detayını bilemediğimiz şekilde orada yaratılacak bir et olabilir.

Burada ölen kuşun orada yeniden diriltilip kesilmesi ve gıdaya dönüştürülmesi anlaşılabilir bir şey değildir. Kaldı ki cennette insanlara verilecek ödüllerin dünyadakilere benzemesine(33) ilave olarak, orada cennetlikler için gizlenmiş nice göz aydınlıklarının bulunacağı da Kur’ânî bir gerçektir.(34) Bu açıdan, cennetteki nimetlerin hepsini dünyevî bilgilerle izaha çalışmak her zaman doğru sonuçlar vermeyebilir. Elbette gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

Konuyu bu şekilde değerlendirdikten sonra, tekrar âyete dönecek olursak kısaca şunu söyleyebiliriz: Son Saat’in (kıyâmet) sahneleri arasında yer alan “vahşilerin toplanması”, dünyanın sonunda gerçekleşecek Son Saat’in şiddet ve dehşetini ortaya koyan bir olaydır; konuyu başka şekillerde ele almak metni ve bağlamı zorlamak demektir.

6. Denzilerin Kaynatılması

وَاِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ “Denizler kaynatıldığı zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır).”

Burada Son Saat’in “altıncı sahnesi” olarak “denizlerin kaynatılması, kabartılması” gündeme getirilmektedir.

Âyette yer alan سُجِّرَتْ süccirat edilgen fiili “ateşlenmek”, “fırın kızdırmak”, “fokur fokur kaynamak”, “fırın veya tandırı tutuşturmak” anlamlarına gelmektedir. Bu fiil Kur’ân’da iki âyette daha kullanılmaktadır. Buna göre, ilki yüscerûne kalıbında Mü’min 40/72’de “(cehennemde) yakılmak”, diğeri ise el-mescûr kalıbında Tûr 52/6’da “fokur fokur kabartılmış olan” anlamında yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “kaynatılmak”, Son Saat esnasında denizlerden muhtemelen volkanların çıkması veya denizlerin suyunu ateşe çevirip tamamen çekmesi olabilir. Buhârî’de bunun “Denizlerde bir damla bile su kalmaması” veya “Denizlerin birbirine karışıp tek deniz halini alması” olabileceğine yönelik rivayetler vardır.(35)

Bu arada bazı âlimler سُجِّرَتْ süccirat edilgen fiilinin “doldurulmak” anlamının olduğu da beyan edilmektedir ki bu takdirde âyet, “denizlerin taşıp dünyayı kaplaması” şeklinde yorumlanmış olur. Bu âyet bu sûredeki zikredilen Son Saat sahnelerinin sonuncusudur.

Bu Sahnelerin Seçilmesinin Muhtemel Nedeni:

Yüce Allah, Son Saat sahnelerini anlatırken hemen hemen bütün yaratıkları dile getirmektedir. Kozmik âlemden başlayan bu varlıklar âleminin yıkılmasına dair bilgilendirmeler altı âyetlik grupta yer almaktadır. Şüphesiz tek tek bilgi vermek yerine burada “parçayı anarak bütünü kastetme metodu” uygulanmaktadır. Yıkılırken yaşananlar yeni bir âlemin de ilk aşamasını oluşturmaktadır.

- “Güneş’in dürülmesi” ve “yıldızların dökülmesi” uzaydaki değişim ve dönüşümü ifade etmektedir. Güneş ve yıldızlar uzayda bizim gördüğümüz veya göremediğimiz, keşfedilen veya henüz keşfedilmemiş olan bütün gök cisimlerini kapsamaktadır.

- İkinci âyetteki maksadı ilgili âyeti açıklarken de belirttiğimiz üzere “bitkilerin şekil değiştirmesi” manasına alırsak, bu defa bu cümlenin -dağların durumu hariç-, arzdaki toprak ve bitkilerdeki bütün değişim ve dönüşümleri içerdiğini söyleyebiliriz.

- “Dağların yürütülmesi”, yeryüzünün devasa kütlelerinin parçalanmasını, cüssesi büyük bu varlıkların Son Saat’in dehşeti karşısında eriyip yerlerinde yeller esecek hale getirileceğini ifade etmektedir. Bu âyet, Son Saat esnasında yeryüzünde yaşanacak bütün şekil değişikliklerini içermektedir. Nehirler, vadiler, göller, çöller, kısaca yeryüzündeki bütün nesnel varlıklar 3. âyetteki ifadenin kapsamına dâhildir.

- “Doğumu yakın develerin salıverilmesi”, Son Saat esnasında insanların sahip olduğu en değerli varlıklarından bile vazgeçmelerini ifade eder. Bu âyet, ayrıca ehil hayvanları sembolize etmektedir. “On aylık gebe develerin ortalığa salıverilmesi” tıpkı Hacc 22/1-2’de dile getirildiği gibi, analara emzikli yavrularını bıraktıracak bir şiddeti nitelemektedir. Maksat, sadece en değerli varlıklardan vazgeçmekle sınırlı değildir; en çok özen göstermesi gereken zamanda “her ananın yavrusunu bırakması” mesaj olarak âyette yer almaktadır.

“Yağmur yüklü bulutların artık yağmur yağdıramaması” anlamı da Tekvîr 81/4. âyette vardır. Bu durumun sebebi ise, Tekvîr 81/6. âyette dile getirilen “denizlerin kaynatılması”dır. Bu anlam, hava şartlarının ve mevsim oluşumlarının artık söz konusu olamayacağını ve susuz bir dönemin nasıl bir ortam oluşturacağını hissettirmektedir.

- “Vahşilerin toplanması”, yabani hayatın bütünüyle Son Saat’ten etkileneceğini, her varlığın Son Saat olayına karşı alışık olunandan çok farklı tepkiler vereceğini sembolize etmektedir. Bu âyet, aslında ehil olmayan bütün hayvan türlerini ve canlı hayatı kapsamına almaktadır.

- “Denizlerin kaynatılması” ise, artık Son Saat sahnelerinin tamamlandığını göstermektedir. Çünkü su bitince bedensel ve maddî hayat da bitmektedir.

Esasında bütün bu hercümercin gerçekleşmesi için, yerçekiminin ve gravitenin, yani maddi varlıkları bir arada tutan atomlar arası çekim gücünün Yüce Allah tarafından tek ve basit bir emirle iptal edilmesi, Sûr denilen boruya ilk üfürmeyle tüm bu sahnelerin yaşanması yeterli ve mümkün olacaktır.

ıı. Mahşerde Yaşanacaklar

وَاِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ وَاِذَا الْمَوْءُ۫دَةُ سُئِلَتْ بِاَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ وَاِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ وَاِذَا السَّمَآءُ كُشِطَتْ وَاِذَا الْجَح۪يمُ سُعِّرَتْ وَاِذَا الْجَنَّةُ اُزْلِفَتْ “Ruhlar (bedenlerle) eşleştirildiği zaman, diri diri gömülen kız çocuğuna hangi günah(ı) yüzünden öldürüldüğü sorulduğu zaman, (amel) defterler(i) açıldığı zaman, gök sıyrıldığı zaman, cehennem alevlendirildiği zaman, cennet yaklaştırıldığı zaman.”

Buradaki وَاِذَا النُّفُوسُ ve ize’n-nüfûsü ifadesi “ve nefisler, ruhlar (şöyle olduğu) zaman”; زُوِّجَتْ züvvicet edilgen fiili “(bedenlerle) eşleştirildi(ği)”;وَاِذَا الْمَوْءُ۫دَةُ ve ize’l-mev’ûdetü ifadesi “ve diri diri gömülen kız çocuğu (şöyle olduğu) zaman”; سُئِلَتْ süilet edilgen fiili “soruldu(ğu)”;بِاَيِّ ذَنْبٍ bi eyyi zenbin sorusu “hangi günahı sebebiyle”; قُتِلَتْ kutilet edilgen fiili “öldürüldü(ğü)”; وَاِذَا الصُّحُفُ ve ize’s-suhufu ifadesi “ve sayfalar (amel defterleri şöyle olduğu) zaman”; نُشِرَتْ nüşirat edilgen fiili “açıldı(ğı), ortaya serildi(ği)”; وَاِذَا السَّمَآءُ ve ize’s-semâu ifadesi “ve gökyüzü, gök (şöyle olduğu) zaman”; كُشِطَتْ küşitat edilgen fiili “sıyrıldı(ğı), açıldı(ğı)”; وَاِذَا الْجَح۪يمُ ve ize’l-cehîmu ifadesi “ve cehennem (şöyle olduğu) zaman”; سُعِّرَتْ su‘‘ırat edilgen fiili “tutuşturuldu(ğu), kızıştırıldı(ğı)”; وَاِذَا الْجَنَّةُ ve ize’l-cennetü ifadesi “ve cennet (şöyle olduğu) zaman”; اُزْلِفَتْ üzlifet edilgen fiili ise “yaklaştırıldı(ğı), yakınlaştırıldı(ğı)” demektir.

Burada mahşerde yani kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacak çeşitli olaylar gündeme getirilmektedir.

1. İnsanların Eşleştirilmesi

وَاِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ “Ruhlar (bedenlerle) eşleştirildiği zaman.”

Burada kıyâmet-âhiret süreciyle ilgili “ilk” olarak “nefislerin bedenlerle birleştirilmesi” gündeme getirilmektedir.

a) Bir kez de İsrâ’ 17/25’te geçen النُّفُوس en-nüfûs/nüfûs kelimesi bizzat insanların “kendileri, özleri, ruhları, zatları” anlamlarına gelmektedir.(36) Dilimizde “nüfus” kelimesi “insan” anlamında kullanılmaktadır. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen زُوِّجَتْ züvvicet edilgen fiili ise, Râzî’nin dediği gibi, “bir araya getirmek, bir şeyi benzeriyle eşleştirip birleştirmek” anlamına gelmektedir. Kelimelerin anlamından hareketle, âyette maksadın nefislerin bir araya getirilmesi olduğu anlaşılmaktadır.

b) Bu âyet hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmektedir. Bu bağlamda maksadın “ruhların bedenlerle birleştirilmesi” görüşü önceliklidir; çünkü bu durum aynı zamanda mahşerde yaşanacak yedi aşamada yer alan “diriltilme”nin değişik bir ifadesidir.

Ayrıca bu ifade ile dile getirilmek istenen hususun “herkesin, dünyada iken kendisinden hiç ayrılmadığı yöneticilerle”, “müminlerin hurilerle”, “kâfirlerin şeytanlarla”, “Yahudinin Yahudilerle”, “Hıristiyanın Hıristiyanlarla”, “canların amelleriyle” birleştirilmesi, “ruhların bedenlerle”(37) ya da yine “ruhların ödüllerle buluşturulması”(38) olduğu da beyan edilmektedir. Maksadı “ruhların bedenlerle buluşturulması” şeklinde anlarsak, bunu mahşerdeki yedi aşamanın ilkiyle, yani “diriltilme”yle ilişkilendirebiliriz.

c) Son Saat’in dehşetinden söz eden âyetlerden sonra, Vâkı‘a 56/7-10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizler üç sınıfa ayrılacaksınız. Defterini sağdan alanlar ne mutlu insanlardır onlar! Defterini soldan alanlar ne mutsuz insanlardır onlar! (Hayır ve fedakârlıkta) önde olanlar (ödülde de) önde olacaklardır.”

İşte bu âyetlere göre, Tekvîr 81/7’de sözü edilen husus, İbn Abbâs ve Hasan el-Basrî’nin de belirttiği gibi, mahşerde insanların inanç bakımından gruplara ayrılmasıdır.(39) Aslında bu yorum, öncekilerin hepsini doğrudan veya dolaylı olarak içermektedir. Dolayısıyla “mahşerde bütün insanları önderleriyle çağıracağız”(40) âyetiyle bu izah birbirini desteklemektedir.

d) Maksadı “aynı durumdakilerin bir araya getirilmesi” olarak anlarsak, bu bölümleme veya gruplara ayrılmanın, yargılamadan önce olduğunu söylemeli, buna, mahşerdeki “diriltilme”den sonra yaşanacak “toplanma” aşaması olarak bakmalıyız. Bunlardan sonra “Allah’a sunulma, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve ödül veya azap yerine gönderilme” aşamaları gerçekleştirilecektir. Zaten sûrenin devam eden âyetlerinde bu aşamaların bir kısmına değinilecektir.

2. Kız Çocukların (Katillerinin) Sorgulanması

وَاِذَا الْمَوْءُ۫دَةُ سُئِلَتْ بِاَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ “Diri diri gömülen kız çocuğuna hangi günah(ı) yüzünden öldürüldüğü sorulduğu zaman.”

Burada mahşerin bu âyet grubundaki “ikinci” aşaması “diri diri gömülen kız çocukların durumu”yla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

“Öldürülen veya diri diri toprağa gömülen kız çocuğu” anlamına gelen الْمَوْءُ۫دَة el-mev’ûdeh kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de sadece bu âyette kullanılmaktadır. Önemine binaen konu hakkında kısa da olsa bazı açıklamalar ve hatırlatmalar yapmamız gerekmektedir.

Yaşanan Olay Neydi?

Bu konuyla ilgili âyetlerin Rabî‘a ve Mudar (veya Huzâ‘a ve Kinane) kabilelerinin kızlarını diri diri gömmeleri ahlaksızlığını ortaya koymak üzere indirildiği rivayet edilmektedir.(41) Câhiliye döneminde bazı Araplar kız çocuklarını diri diri toprağa gömerlerdi. Hanımları doğum yapacağı zaman, onlara bir kuyunun kenarında doğum yaptırırlar; eğer kız olursa çocuğu kuyuya atarlar, erkek olursa onu alırlardı.

Bir başka uygulamaları ise; kız çocuğun boyu altı karışa ulaşınca, onu güzelce giydirtip, yakınlarını ziyaret bahanesiyle evden götürürlermiş. Daha önce kazdıkları çukura gelince, çocuğu başka bir tarafa baktırıp onu oraya atarlar ve üzerini toprakla kapatırlarmış.(42)

Hatta bazı bilgilere göre, kız çocuklarını köpeklere yedirirlermiş. Kays b. Âsım et-Temîmî, Nebî (as)’a gelip “Câhiliye zamanında sekiz kız çocuğunu öldürmüştüm (ne yapmam gerekir?) diye sorunca, Hz. Peygamber, “Her biri için bir köle azat et” cevabını vermiştir.(43)

Kur’ân’da müşriklerin kız çocuklarına karşı olumsuz tutumlarıyla ilgili çeşitli bilgiler vardır. Nahl 16/57-59 ve Zuhruf 43/15-20’de yer alan bilgilere göre, bu insanlar, kız çocuğu kendilerine müjdelendiğinde öfkeden çatlayacak bir psikolojiye bürünür ve nihayet karar verip çocuklarını öldürürlermiş.

En‘âm 6/137’deki bilgiye göre, onlara kızlarını öldürmeyi süslü gösterenler ise putları olarak ifade edilmektedir. Kız çocuklarını öldürenler alaycı bir üslupla şöyle de derlermiş: “Melekler Allah’ın kızlarıdır. Kızları O’nunla buluşturun; O, onlara daha layıktır.”

Bu arada şunu da belirtmeliyiz: Bütün Araplar bu vahşeti yapmıyorlardı; aksine, toplumda bu kıyımı engellemeye çalışan yiğitler de vardı. Meselâ Sa‘sa‘a b. Nâciye adlı kişi, kız çocuklarını bu tür ölümden kurtaran biriydi ve şair Ferezdak, dedesi olan bu şahısla haklı olarak övünürdü.(44)

Sözün burasında bir kanaatimizi paylaşmak istiyoruz: Eğer böyle bir olay hakkında Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı bir bilgi ya da işaret bulunmasaydı, herhangi bir insanın böyle bir vahşeti yapacağına kesinlikle inanamazdık. Ancak âyetlerde verilen bilgiler ve özellikle bu sûrede mahşerde yaşanacak sorgulamada ilk sıraya bunun alınacak olması, anlatılan bu çirkinliğin maalesef yaşandığını açıkça göstermektedir.

Soruyu Kim Kime Soracak?

1. Âyette geçen سُئِلَتْ süilet edilgen fiilini seelet, قُتِلَتْ kutilet edilgen fiilini ise kutiltü şeklinde okuyanlar da vardır.(45) Buna göre anlam, “Diri diri toprağa gömülen kız çocuğu, ‘Hangi günahtan dolayı öldürüldüm?’ diye sorduğunda” şeklini alır; bu tercih de doğrudur. Söz konusu kıraate göre, kız çocuğu kendisini öldüren, dolayısıyla katili olan babasına hesabını bizzat kendisi soracak, böylece hakkını arayacaktır.

2. Tercümede tercih ettiğimiz okuyuşun daha doğru olduğunu düşünmekteyiz. Çünkü burada cümle edilgendir ve adeta olayı yapan değil de, olayın dehşeti gündeme getirilmiş olmaktadır. Bunu kim yapmış olursa olsun, bu bir vahşettir ve mutlaka gündeme getirilmelidir. İşte bu bakımdan, âyetin edilgen kalıpta anlaşılması, yaşanan vahşet ve dehşetin gözler önüne serilmesi ve yapanların hak ettikleri sonla buluşturulmaları bağlamında çok anlamlı bir mesaj içermektedir.

3. Sorunun mağdura yöneltilmesinin nedeni, zalimin susturulup utandırılması ve cevap veremez hale getirilmesidir; yoksa çocuğun sorgulanması değildir. Benzer bir durum, mahşerde Hz. İsâ’nın, kavminin teslisi hakkında muhatap alınıp, kendisine soru sorulmasında yaşanacaktır.(46)

Ayrıca benzer bir sorgulama bütün peygamberlere de,(47) meleklere de(48) uygulanacaktır. Bu işlemde maksat, sorgulananların sorumlu tutulması değil, asıl suçluların ayıplanması, hatta muhatap alınmaya dahi değer bulunmadıklarının ortaya konulmasıdır.

Kendi çocuğunu öldürenler mücrimlerdir ve onlara mahşerde soru bile sorulmayacaktır.(49) Bunlar normal olarak muhatap alınmayacak, ama hak ettikleri cezaya mutlaka çarptırılacaklardır. Yaptıkları iş veya gerçekleştirdikleri cinayet öylesine ağırdır ki, onların bu günahını teraziler dahi çekemeyecektir. Bu nedenle, kendileri için Kıyâmet Günü terazi kurulmayacaktır, bir anlamda terazi kurulmasına gerek bile kalmayacaktır.(50)

Olayın Tarihsel Arka Planı: Firavun Örneği

Çocukları öldürme şeklindeki vahşet, Câhiliye Araplarıyla başlamış değildi. İnsanlık benzer bir zorbalığı Firavun döneminde de yaşamıştı. İktidarı kaybetme korkusuyla, İsrailoğulları’nın erkek çocuklarını öldürten Firavun, çocukların annelerini sağ bırakıyordu.(51) Annelerin sağ bırakılması, onların katliamdan istisna edildikleri manasına gelmektedir.

Firavun, annelere çocuk yapmama talimatını vermiş olmalı ki, çocuk yapan annelere acıların en büyüğünü tattırıyordu. Bir annenin elinden, öldürmek üzere çocuğunu alıp onu katletmek, anneye yapılabilecek en büyük eziyettir; ona verilebilecek en büyük cezadır veya anneye tattırılabilecek en korkunç acıdır. İşte Firavun, bunu dönemindeki erkek çocuk sahibi annelere insafsızca uygulamıştı.

Erkek çocukların öldürülüp kızların sağ bırakılması da, ileride sahipsizliğe terk edilmeleri, evlenememeleri ve sonuçta bütün bir neslin topluca yok edilmesinin nedeni olacağı için, ayrıca büyük bir felakettir; topluma yönelik şiddetli bir eziyettir.

Çocukların öldürülmesinde Firavun ile Cahiliye Arapları aynı ahlâksızlığı ve vahşeti yapmış durumdalardı. Annelere yaşatılan ıstırapta ikisi birbirinden geri kalmamaktaydı. Câhiliyedeki annenin ıstırabı, ölüme gittiğini bile bile kızını eliyle süslemesi ve onu ölüme göndermek zorunda bırakılmasıydı.

İşte Firavun, işte cahiliye Arapları! “Al birini, vur ötekine.” Biri iktidarı kaybetme korkusuyla erkek çocukları öldürtmüş, diğerleri ise ayıp saydıkları kızlarını. Ortak noktaları, “çocuk katili olmaları ve annelerin yüreklerini paramparça etmeleri”ydi.

Kızlarını öldürenlerin Firavun’dan çok daha gaddar olduğunu da söylemek durumundayız; çünkü Firavun canavarca işlediği veya işlettiği bu cinayetlerinde iktidarını kaybetmeme bahanesine sığıyordu. Oysa Cahiliyyenin, çocuklarını öldüren Arap erkekleri hiçbir şekilde izah edemeyecekleri bir cinayete bulaşıyor, kendi çocuklarını öldürme canavarlığını yapıyorlardı. Bu noktada bu son grubun çok daha canice ve canavarca bir cinayet işlediklerini, Firavun’dan daha ahlâksız ve zalim olduklarını söylemek durumundayız.

Bugün Durum Nasıl?

1. Peki, bugün insanlık, çocukları, özellikle de kız çocukları noktasında nerelerdedir? Mirastan payına düşeni alamayan, toplumda hor görülen, çeşitli şekillerde şiddete ve istismara maruz bırakılan, törelere kurban edilen, layık olduğu şerefli konumdan uzaklarda tutulan kızlarımızın ve kadınlarımızın durumu nedir? Bu soruların cevabını şu satırlardan okuyalım:

“Günümüzde kız çocukları farklı şekillerde katledilmektedir. Yetişkin veya gençlik çağına daha yeni adım atan kızlar, erkeklere peşkeş çekilmekte, kirletilmekte, satılıp sırtlarından para kazanılmakta ve böylece âdeta cinsel ahlâksızlığın mezarlarına diri diri gömülmektedirler. Kur’ân bu âyetiyle kadınları bu durumdan kurtarma hareketini başlatmıştır. Nice kızlarımız yanlış ve ağır törelerin kurbanı olmuş, hak etmedikleri ölüme götürülmüşlerdir.

Kur’ân, kadın sorununu çözmesine rağmen, Müslümanlar bu sorunu çözecek atılımı yapamamakta ve çözümsüzlük devam edip gitmektedir. Bu uygulamaları ile insanlık, Allah’ın huzuruna çıkma cesaretini kendinde bulamayacaktır. Kendini doğuran, emziren, besleyen, büyüten kadın nesline erkeklerin zulmü, insanlığın geleceğini karartmaktadır. Günümüzün cahiliyeti, Arapların cahiliyetinden geri kalmamaktadır.”(52)

2. Bu ifadeler, doğan çocuklara yönelik şiddetin ve negatif ayrımcılığın dışa ve söze yansıyan cümleleridir. Günümüzde bir de henüz doğamadan öldürülen çocuklar vardır. Genellikle kız-erkek ayırımı yapılmadan, ancak kısmen de olsa kızlara yönelik işlenen çocuk cinayetleri var. Kur’ân’ın insanlığa sunduğu en önemli hediyelerden biri “hayat hakkı”dır.

İşte evrensel duyuru: “Cinayet işleyen yani yeryüzünde bozgunculuk çıkaran hariç, kim bir cana kıyarsa, bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir hayat kurtarırsa, bütün insanlığı kurtarmış gibi olur.”(53) Hayat hakkı en kutsal değerlerdendir. Bunu garanti altına almadan, herhangi bir haktan veya saygıdan ya da duyarlılıktan söz edilemez.

Şimdilerde yaşanan “kürtaj” olayları veya aşılanmış yumurta demek olan “zigot” halindeki ceninin ana rahmine ulaşmasını engelleyen uygulamalar da çocukların hayat hakkına müdahaleden başka bir şey değildir. Aşılanmayı, yani döllenmeyi engellemekte bir sakınca yoksa da aşılanmış bir yumurtanın ana rahmine ulaşmasını engelleyip ceninin ölümüne neden olmak, onun hayat hakkını elinden almak demektir.

Bunu yaptıranlar, bizzat çocukların kendi anneleri veya istekte bulunan babaları! Şimdi, bunu yapanların çocuk haklarından ya da hayat hakkına saygıdan söz etmesi mümkün mü? Bu fiili işleyenler hangi vicdanla, neyi savunacaklar? Kalkıp da Firavun’u veya Mekkeli müşrikleri nasıl kınayabilecekler? Hangi duruşlarıyla medenî olmaktan söz edebilecekler?

3. Bedensel engellilere karşı tutumumuzun nasıl olması gerektiği konusunu ‘Abese 80/1-2’de geniş bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmak istiyoruz: Hamile bir annenin ölümü ile çocuğun ölümü arasındaki bir tercih hali hariç, hiçbir nedenle çocukların doğması engellenemez, onların hayat hakkı ellerinden alınamaz; dinin bu uygulamaya bakışı, hayat hakkına saygıdan yanadır. Ceninler için ana rahmi en güvenilir yerdir; anneler de en güvenilir varlıklardır.

Çocukları ana rahmine emanet eden Yüce Allah’tır; ana “rahmi” kelimesi ile Rahmân ve Rahîm sıfatları aynı kökten gelmektedir. Durum böyle olunca, hayat yolculuğuna başlayan bir çocuğun hayat hakkı en mukaddes hak olarak koruma altına alınmalı, her türlü saygısızlığa, müdahaleye ve tecavüze karşı muhafaza edilmelidir.

4. İktidarı kaybetmemek için erkek çocuklarını öldürten Firavun’un yaptığının elbette kabul edilebilir hiçbir tarafı yoktur. Ayıp saydıkları veya rızık endişesiyle kız çocuklarını öldüren Mekke müşriklerinin yaptığı ise vahşetin ta kendisidir. Bunların akılla, vicdanla, insanlıkla ve insafla bağdaşır bir durumu tabii ki yoktur.

Bir annenin kendi rahmindeki çocuğunu öldürmesinin, bu iki çirkinliğe göre ne kadar daha ağır olduğunu anlamak için çok zeki olmaya gerek var mı? Bu işi yapanlar, aslında ne yaptıklarını anlamak için, yıllarca çocuk hasreti çekenleri ibretle izlemeli ve ondan sonra nasıl davranmaları gerektiğine karar vermelidir.

Sözün sonunda, şu asırda bir kez daha hatırlanmasında yarar gördüğümüz husus şudur: Rahminde kendisine emanet edilen yavrusunu katletmek üzere olanlar, acaba kendilerine emanet edilen çocuğu mu beğenmiyorlar; yoksa emaneti gönderen Yüce Allah’ı mı? Emanetin değeri, onu gönderenden kaynaklanmaktadır.

Emanete hıyanetlik yapanlar bunun hesabının kendilerine sorulacağını iyi bilmelidirler. Üstelik bu davranışı gerçekleştirenlere mahşerde henüz amel defterleri açılmadan ilk sorulacak soru bu olacaktır. Ne Allah’a iman, ne ibadet ne de başka bir şey. İlk soru, “bu kız çocuğu neden, hangi günah sebebiyle öldürüldü?” şeklinde tecelli edecektir. Bu tür âyetlerdeki mesajlar, muhatapları her yönüyle bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. Bize düşen görev, ilgili mesajları doğru anlayıp görevimizi yerine getirmemizdir.

3. Amel Defterlerinin Açılması

وَاِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ “(Amel) defterler(i) açıldığı zaman.”

Burada mahşerin bu âyet grubundaki “üçüncü” aşaması “amel defterlerinin açılması” gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(54) geçen الصُّحُفُ es-suhuf/suhuf kelimesi “sayfalar, amel defterleri” demektir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada zikredilen نُشِرَتْ nüşirat edilgen fiili ise “açılmak” manasına gelmektedir.

Mahşerde yaşanacakların bu âyet grubunda yer alan üçüncüsü, “amel defterlerinin açılması”dır. “Diriltilme, toplanma ve Allah’a sunulma” aşamalarından sonra gelen işlem “insanların bilgilendirilmesi”dir. Mahşerde insanlar şu beş şekilde bilgilendirileceklerdir: “Amel defteri verilerek, haberdar edilerek, beyan şeklinde, kıssa yoluyla ve organlar konuşturularak.”(55) İşte bu âyette, insanlara verilecek amel defterlerinin açılmasından söz edilmektedir.

Kur’ân’daki bilgilere göre, insanların dünya hayatında yaptığı ve sorumluluk alanına giren bütün davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmakta ve muhafaza edilmektedir. Bu husus, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır ki bununla ilgili olarak İnfitâr sûresinin 10-12. âyetlerinde çeşitli açıklamalarda bulunacağız. Çeşitli âyetlerde insanların yaptıklarının kayıt altına alındığı beyan edilmektedir. İnkârcılara inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar birer karne gibi ellerine verilecektir.

4. Göğün Açılması

وَاِذَا السَّمَآءُ كُشِطَتْ “Gök sıyrıldığı zaman.”

Burada mahşerin bu âyet grubundaki “dördüncü” aşaması “göğün açılması” gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece burada kullanılan كُشِطَتْ küşitat fiili, “bir şeyin derisinin sıyrılması” anlamına gelmektedir.(56) İmâm Ferrâ, bunun “bir şeyin üzerindeki tabakanın zorla sökülmesi” anlamına geldiğini belirtmiştir.(57)

a) Bu ifade, mahşerde yeni bir sistem şekillendirilmesinin bittiğini ifade eder. Bu durumda anlam, “Göğün perdesi açıldığında”, yani yeniden yapılanma bittiğinde demektir. Mahşerde yaşanacak yeniden şekillenme ve özellikle “göğün yarılıp açılması” konusunu Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde incelediğimiz için burada kısa bilgilerle yetinmek istiyoruz.

b) Âyete şekilsel düzenleme bakımından değil de, yargılama işleminin başlaması açısından bakıldığında, kayıtların tutulduğu o yüce makamdan emirlerin gelmesi ve yargılamanın başlaması anlamı söz konusu olur. Bu durumda es-semâ’ kelimesine “yüce makam” anlamını vermek gerekir. Göğün sıyrılıp açılması, yüce mahkemenin kurulması demek olur. Fecr 89/22. âyet bu yorum için destek olabilir.

c) Eğer konuya bilgilenme açısından bakılacaksa, bu durumda mesaj, “Her şey ortaya konulduğunda” şeklini alır. Göğün sıyrılıp açılması, gizli saklı hiçbir şeyin kalmaması anlamına gelir. İbrâhim 14/48, Mü’min 40/16, Kâf 50/22 ve Hâkka 69/18 gibi âyetler, mahşerde gizli saklı hiçbir şeyin kalmayacağını, her şeyin bütün varlığı ve hakikatiyle ortaya çıkartılacağını ifade eder.

İnsanların üç gruba ayrılması, kız çocuğunun hesabının sorulması ve amel defterlerinin açılması sonrasında bu âyetin gelmesi, bu son maddede söylediklerimizin bir başka delilidir. Kız çocuğuyla ilgili sorgulamanın ve amel defterlerinin açılmasının öne alınma nedeni, konunun öneminden kaynaklanmış olabilir.

5. Cehennemin Tutuşturulması

وَاِذَا الْجَح۪يمُ سُعِّرَتْ “Cehennem alevlendirildiği zaman.”

Burada mahşerin bu âyet grubundaki aşamalarından “beşincisi” olarak “cehennemin tutuşturulması” gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da 25 kez(58) geçmekte olan الْجَح۪يم el-cahîm/cahîm kelimesi “harlı, ateş” anlamına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen سُعِّرَتْ sü‘‘ırat edilgen fiili de “tutuşturulmak” demektir. Yüce Allah, bu âyette cehennemin tutuşturulma zamanını açıkça kıyâmet günü yani mahşer olarak belirlemektedir. Kur’ân’da onlarca âyet, bu konuda çok net bilgiler içermekte ve “cehennem azabı”nın yerini ve zamanını açıkça âhiretle ilişkilendirmektedir.(59)

Mahşer öncesinde cehennem ateşinin yanmakta olduğu konusundaki kanaatler bu âyet ışığında yeniden değerlendirilmelidir.(60) Taberî, bu âyeti yorumlarken, maksadın cehennem ateşinin tutuşturulup kızgın hale getirilmesi olduğunu beyan etmekte,(61) olayın mahşerle ilişkisine dikkat çekmektedir.

6. Cennetin Yakınlaştırılması

وَاِذَا الْجَنَّةُ اُزْلِفَتْ “Cennet yaklaştırıldığı zaman.”

Burada mahşerin bu âyet grubundaki aşamalarından “altıncısı” olan “cennetin yakınlaştırılması” gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/90 ve Kâf 50/31’de de kullanılan اُزْلِفَتْ üzlifet edilgen fiili, cennetliklerin cennete gitmek için yorulmayacakları hissini vermekte ve adeta “cennete gitmek” yerine, “cennetin onların ayağına getirilmesi” mesajını içermektedir.

Yüce Allah, Tekvîr sûresinin ilk 13 âyetlik bölümünde 12 hususa değinmektedir. Bunların 6 tanesi “Son Saat olayının çeşitli sahneleri”dir; diğerleri ise 6 başlık halinde “kıyâmet-âhiret süreci” ve “mahşer sahneleri”ni konu edinmektedir. İşte cennetin yakınlaştırılması, sözü edilen konuların bu sûredeki sonuncusudur.

b) Mahşer - Bilgilenme İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 14. âyetinde mahşerde yaşanacak bu gerçeklikler esnasında, insanın dünyada yapıp ettiği ve yapmayıp terk ettiği ne varsa hepsinin bilineceğini “Kişi, (ahiret için dünyada) neler hazırladığını öğrenmiş olacaktır” ifadesiyle dile getirmektedir.

ı. İnsanların Bilgilendirilmesi

عَلِمَتْ نَفْسٌ مَآ اَحْضَرَتْ “Her can (ahiret için dünyada) neler hazırladığını bilmiş (olacak)tır.”

Âyetteki عَلِمَتْ ‘alimet fiili “bildi, bilmiş olacak”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “her kişi, her can, insan”; مَآ اَحْضَرَتْ mâ ahdaret ifadesi ise “hazırladığını, sunduğu şey(ler)i” demektir.

Bu âyet, sûredeki 12 tane izâ edatının cevabı durumundadır. Son Saat ve kıyamet-mahşerin yaşanma nedeni, bu âyette özetlenmektedir. İnsanoğlu, yargılama için dünya hayatında neleri hazırladığını mahşerde öğrenecektir. Bu öğrenme veya gerçeğin farkına varılması, 10. âyette dile getirilen “insana amel defterinin verilmesi” ile de ilgili olarak, Kur’ân’da pek çok âyette ele alınmakta, insanoğluna güçlü hatırlatmalar yapılmaktadır.(62)

ıı. Bilgilendirilmenin Sonu

Mahşerde yaşanacak “Amel defteri verilerek, haberdar edilerek, beyan şeklinde, kıssa yoluyla ve organlar konuşturularak”(63) şeklindeki beş çeşit bilgilendirilme işleminden sonra,(64) insanlar ya ödül yeri olan cennete ya da azap yeri olan cehenneme sevk edileceklerdir.(65) Bilgilendirilme yapılmadan cennet ödülü veya cehennem azabı fiilen olmayacak, hiç kimse için özellikle yargısız infaz yapılmayacaktır.

Mahşerdeki yargılamanın detaylandırılarak verilmesinin bir nedeni, Yüce Allah’ın insanlara dünyada nasıl yargılama yapmaları gerektiğini öğretmek de olabilir; âyetlerden böyle bir mesaj çıkartılmasında herhangi bir sakınca görülmemelidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 550. Kurtubî’de yer alan rivayete göre, okunacak sûrelere İnfitâr ve İnşikâk sûreleri de eklenmiştir (Bk. Kurtubî, age., XIX, 148).
• 2 - Taberî, age., XXX, 64; Râzî, age., XXXI, 66.
• 3 - Mustafa İslâmoğlu, Hayat Kitabı Kur’an Gerekçeli Meal-Tefsir, İstanbul, 2008, s. 1227’de 1. not.
• 4 - Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, Beyrut, 1988, V, 401-402; Ebu’l-Hüseyin Ahmed ibn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, III, 773; Semerkandî, age., III, 550; Kurtubî, age., XIX, 148. 5 - İbn Fâris, age.,III, 774.
• 6 - Taberî, age., XXX, 65. 7 - Kurtubî, age., XIX, 149.
• 8 - İbn Fâris, age., III, 780. 9 - Taberî, age., XXX, 65. 10 - Zemahşerî, age., IV, 694.
• 11 - Bakara 2/24; Tahrîm 66/6. 12 - Kehf 18/47. 13 - Tâhâ 20/105. 14 - Neml 27/88.
  • Bakara 2/24 Tahrîm 66/6 Kehf 18/47 Tâhâ 20/105 Neml 27/88
• 15 - Vâkı‘a 56/5. 16 - Hâkka 69/14. 17 - Me‘âric 70/9. 18 - Murselât 77/10. 19 - Nebe’ 78/20. Bu âyetteki serap oluş kıyâmetle de mahşerle de ilgili olabilir. Çünkü Nebe’ 19. âyetin devamında gelişi dağların varlığını kaybetmesini ve seraba dönüşmesini zorunlu kılmaktadır. Bu durumda bu âyet bir hâl cümlesi olabilir ve anlam mahşerde dağların olmayıp yerlerinin seraba dönüşmesi olarak yorumlanmış olur. Bu tercih diğer kabule göre daha isabetlidir.
  • Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20
• 20 - İbrâhim 14/48. 21 - Halil b. Ahmed, age., I, 247; İbn Fâris, age., III, 669-670; Taberî, age., XXX, 66; Semerkandî, age., III, 550; Zemahşerî, age., IV, 694.
  • İbrâhîm 14/48
• 22 - Râzî, age., XXXI, 67.
• 23 - Hacc 22/45. 24 - Bayraklı, age., XX, 376.
  • Hacc 22/45
• 25 - İbn Fâris, age., IV, 918.
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 1227’de 3. not.
• 27 - Zemahşerî, age., IV, 694; Râzî, age., XXXI, 67. 28 - A‘râf 7/73; Hûd 11/64; Şu‘arâ’ 26/155; Kamer 54/26-27; Şems 91/13.
  • A‘râf 7/73 Hûd 11/64 Şu‘arâ 26/155 Kamer 54/27 Şems 91/13
• 29 - “İltifat sanatı”, Arapçada bir amacı gerçekleştirmek, yani muhatabın zihnini dinç tutmak için, bir hitabın başka bir hitaba dönüştürülmesidir. Bunun için zamir geçişi sağlanır. Siz-onlar; Ben-o gibi.
• 30 - Müslim, Birr, 60; Tirmizî, Kıyâmet, 2; Ahmed b. Hanbel, II, 235. 31 - Zemahşerî, age., IV, 694; Râzî, age., XXXI, 67. 32 - Yazır, age., IX, 15.
• 33 - Bakara 2/25. 34 - Secde 32/17.
  • Bakara 2/25 Secde 32/17
• 35 - Buhârî, Tefsîr, Tefsîru Sûre-i Tekvîr.
• 36 - Aslında bütün canlılar için de kullanılan ve nefs sözcüğünün çoğulu olan el-enfüs kelimesi, eliflâmlı olarak Kur’ân’da “canlar” (Bakara 2/155), “insan fıtratı” (Nisâ’ 4/128), “insanın bizzat kendisi” (Nahl 16/7), “insanların canları” (Zümer 39/42; Zuhruf 43/71) ve “nefsânî arzular” (Necm 53/23) anlamlarında yer almaktadır.
  • Bakara 2/155 Nisâ 4/128 Nahl 16/7 Zümer 39/42 Zuhruf 43/71 Bakara 2/155 Nisâ 4/128 Nahl 16/7
• 37 - Taberî, age., XXX, 69-71; Semerkandî, age., III, 551; Zemahşerî, age., IV, 694; Râzî, age., XXXI, 69; Kurtubî, age., XIX, 151. 38 - Esed, age., s. 1239.
• 39 - Râzî, age., XXXI, 69; Yazır, age., IX, 17. 40 - İsrâ’ 17/71.
  • İsrâ 17/71
• 41 - Semerkandî, age., I, 487-488; Taberî, age., VIII, 51; Zemahşerî, age., II, 69.
• 42 - Zemahşerî, age., IV, 694; Râzî, age., XXXI, 69. Bu konuda rivayetler için bk. Ahmed b. Hanbel, IV, 199, 204, 205. 43 - Taberî, age., XXX, 72.
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 695.
• 45 - Taberî, age., XXX, 71; Semerkandî, age., III, 551.
• 46 - Mâide 5/116. 47 - Mâide 5/109. 48 - Sebe’ 34/40-41. 49 - Kasas 28/78. 50 - Kehf 18/105. Bu âyette sözü edilen “terazi kurulmaması” onlara hiçbir şekilde değer verilmeyeceğini de ifade eder (İslâmoğlu, age., s. 576).
  • Mâide 5/116 Mâide 5/109 Sebe' 34/41 Kasas 28/78 Kehf 18/105 Kehf 18/76
• 51 - Bakara 2/49; A‘râf 7/127, 141; İbrâhim 14/6.
  • Bakara 2/49 A‘râf 7/127 A‘râf 7/141 İbrâhîm 14/6
• 52 - Bayraklı, age., XX, 381.
• 53 - Mâide 5/32.
  • Mâide 5/32
• 54 - Tâhâ 20/133; Necm 53/36; Müddessir 7452; ‘Abese 80/13; Tekvîr 81/10; A‘lâ 87/18, 19; Beyyine 98/2. 55 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 492-523.
  • Tâhâ 20/133 Necm 53/36 ‘Abese 80/13 Tekvîr 81/10 A‘lâ 87/18 A‘lâ 87/19 Beyyine 98/2
• 56 - İbn Fâris, age., III, 786. 57 - Ferrâ’, age., III, 241.
• 58 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir. 59 - Nisâ’ 4/10, 30, 56, 115; İbrâhim 14/16-17, 29; Hıcr 15/43-47; İsrâ’ 17/18; Furkân 25/11-13; Şu‘arâ 26/87-91; Yâsîn 36/64; Sâd 38/56, 59, 81-85; Mü’min 40/48; Dühân 44/47-48; Sâffât 37/22-23; Kâf 50/30-31,34; Zâriyât 51/13-14; Tûr 52/7-14; Kamer 54/48; Rahmân 55/43; Vâkı‘a 56/94; Mücâdele 58/8; Mülk 67/6-8; Hâkka 69/21-24, 30-32;,Me‘âric 70/8-18; Müzzemmil 73/12-14; Müddessir 74/26-29; Nebe’ 78/17-30; Nâzi‘ât 79/36; İnfitâr 82/15; Mutaffifûn 83/16; İnşikâk 84/12; A‘lâ 87/11-12; Ğâşiye 88/4-10; Fecr 89/23; Leyl 92/15; Hümeze 104/4-9; Mesed 111/3-5.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Nisâ 4/10 Nisâ 4/30 Nisâ 4/56 Nisâ 4/115 İbrâhîm 14/17 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/47 İsrâ 17/18 Furkân 25/13 Şu‘arâ 26/91 Yâsîn 36/64 Sâd 38/56 Sâd 38/59 Sâd 38/85 Mü'min 40/48 Duhân 44/48 Sâffât 37/23 Kâf 50/31 Kâf 50/34 Zâriyât 51/14 Tûr 52/14 Kamer 54/48 Rahmân 55/43 Vâkı‘a 56/94 Mücâdele 58/8 Mülk 67/8 Hâkka 69/24 Hâkka 69/32 Me‘âric 70/18 Müzzemmil 73/14 Müddessir 74/29 Nebe' 78/30 Nâzi‘ât 79/36 İnfitâr 82/15 Mutaffifîn 83/16 İnşikâk 84/12 A‘lâ 87/12 Ğâşiye 88/10 Fecr 89/23 Leyl 92/15 Hümeze 104/9 Tebbet 111/5
• 60 - Cennet ve cehennemin faaliyet zamanı hakkında geniş açıklamalar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 591-607. 61 - Taberî, age., XXX, 73. Benzer ifadeler için de bk. Zemahşerî, age., IV, 696; Râzî, age., XXXI, 70; Kurtubî, age., XIX, 153.
• 62 - Kehf 18/49; Yâsîn 36/12; Kamer 54/52-53; Hâkka 69/19-29; Kıyâmet 75/13; İnfitâr 82/5; Zilzâl 99/7-8. 63 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 492-523. 64 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 492-523. 65 - Zümer 39/71-73.
  • Kehf 18/49 Yâsîn 36/12 Kamer 54/53 Hâkka 69/29 Kıyâmet 75/13 İnfitâr 82/5 Zilzâl 99/8 Zümer 39/73