Müddessir Suresi

Müddessir sûresi risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 56 âyetten oluşmakta, adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındaki الْمُدَّثِّر el-müddessir kelimesinden almaktadır. İniş sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Fâtiha, ‘Alak ve Müzzemmil’den sonra 4. sırada indirildiği görüşü tercihimizdir. Sûre, resmî olarak 74. sıradadır.

İlk indirilen âyetlerden sonra vahiy bir süre kesilmişti ki buna fetretü’l-vahy denmektedir. Bu sürenin üç yıl olduğu dahi ileri sürülmektedir. Risaletin hemen başında vahyin bu kadar uzun süre kesilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Bir kesinti olmuştur; ancak bunun süresi bir veya birkaç ayla sınırlı olmalıdır. Esasında bu durum vahyin tabiatı gereğidir. Nitekim Yüce Allah Duhâ 93/3’te peygamberini terk etmediğini ve ona darılmadığını vahye konu edinerek kendisini onurlandırmıştır.

Müddessir sûresi resmî sıralamada öncesindeki Müzzemmil sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’in vahiy ve risâlet konusunda inşası ile ilgili çeşitli prensipler yer almaktadır. Ardından Müzzemmil’deki “hakkı yalanlayan tiplerin” bir benzeri olmak üzere Müddessir’de de Velîd b. Muğîre örneğine değinilmektedir. Her iki sûrede de “cehennemlikler ve cehennemin bazı özellikleri” dile getirilmekte, bu arada “vahyin öğüt oluşu” gerçeğine de özellikle dikkat çekilmektedir. Bu ve benzer noktalarda her iki sûrenin adeta tek bir sûre kimliğinde bir içeriğe sahip kılındığı görülmektedir.

Müddessir sûresinin ilk âyetlerinde Hz. Peygamber’in risalet konularından bir bölümüne yer verilmekte, ardından Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecine dikkat çekilmekte, peşinden vahye karşı düşmanca bir tavır içerisine giren bir örnek ve onun düşmanlıkları tanıtılmaktadır.

26. âyetten itibaren, inkarcı ve alaycı kişinin cehenneme atılacağı ve cehennemin bekçilerinin 19 melekî güç olduğu hatırlatılarak, bu sayının zikredilmesiyle ilgili çeşitli gerekçeler sıralanmaktadır.

32. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, cehennemin en büyük azap yeri olduğu, insanların yaptıklarına karşılık rehin kalacağı, amel defterini sağdan alanların kurtulacağı ve iki grup arasında çeşitli diyalogların yaşanacağı beyan edilmektedir.

48. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat beklentisi ele alınmakta, bu bağlamda şefaatin onlara hiçbir yarar sağlamayacağı bildirilmektedir. Ayrıca, öğütten yüz çevirenlerin yaban merkepleri gibi vahiyden kaçıp kendilerine özel vahiy istedikleri belirtilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Kur’ân’dan dileyen herkesin yararlanacağı ve bu tercihin Yüce Allah’ın iradesiyle uyumlu olacağı mesajıyla sûre bitirilmektedir.

Yüce Allah inkârcı insanlara yönelik olarak âhiret gününün şiddeti hakkında bilgi verdikten ve özellikle kâfirler için mahşerin zorluğunu gündeme getirdikten sonra sûrenin 11-25. âyetlerinde “kâfirlerin nankörlük biçimleri”ne değinmekte ve onlara hak ettikleri karşılığı mutlaka vereceğini haber vermektedir.

Bu arada, sözün başında onların hakkından geleceğini ifadeyle, Hz. Peygamber’i ve müminleri motive ederken, kâfirlere de gözdağı vermekte, bir kafirin ne tür hezeyanlar içerisinde olduğunu çeşitli beyanlarıyla ortaya koymakta, sonrasında kafirlerin suçlayıcı ve iftira içerikli sözlerine yer vermektedir.

a) Nankörlere de Sunulan Nimetler ve Onların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 11-17. âyetlerinde nankörlükten beslenen ve çevresine âdeta tehditler savuran inkârcı tipin çok abartılmaması gerektiğine dikkat çekerek, “Tek başıma yarattığım kişiyi bana bırak” beyanıyla bir anlamda ilâhî gücün erişilmezliğine vurgu yapmakta, nankör insan tipine meydan okuyup, başta Hz. Peygamber olmak üzere müminleri rahatlatmakta ve morallerini yüksek tutmalarını sağlayacak müjdeyi kendilerine vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın bütünüyle insanoğluna, özelde nankör insan tipine verdiği nimetlerin bir bölümü “geniş servet ve göz önünde duran çocuklar, her türlü imkân sunmak” şeklinde hatırlatılmaktadır.

Daha sonra, söz konusu nankörün nasıl bir istekte bulunduğu ve sonrasında alacağı cevap şu şekilde gündeme getirilmektedir: “Üstelik o (nankör kişi, nimetlerimi) daha da artırmamı arzu eder. Asla (ummasın)! Çünkü o, âyetlerimize karşı alabildiğine inatçıydı. Ben de onu zamanı gelince sarp bir (azap) yokuşuna sardıracağım!”

ı. Çeşitli Nimetlerin Verilmesi

ذَرْن۪ي وَمَنْ خَلَقْتُ وَح۪يدًا وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَمْدُودًا وَبَن۪ينَ شُهُودًا وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْه۪يدًا “Tek başıma yarattığımla beni baş başa bırak! Ona çok mal verdim. Göz önünde olan çocuklar (verdim). Her şeyi önüne serdim.”

Buradakiذَرْن۪ي zernî emri “bana bırak”;وَمَنْ خَلَقْتُ ve men halaktü fiili “ve benim yarattığım kişiyi”;وَح۪يدًا vahîden kelimesi “tek başına, tek olarak, başbaşa”; وَجَعَلْتُ ve ce‘altü fiili “ve sahip kıldım, verdim”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;مَالًا mâlen kelimesi “mal, servet, imkân”;مَمْدُودًا memdûden sözcüğü “geniş, çok, hayli”; وَبَن۪ينَ ve benîne kelimesi “ve çocuklar, oğullar”;شُهُودًا şuhûden sözcüğü “göz önünde, şahitler”; وَمَهَّدْتُ ve mehhedtü fiili “beşik gibi hazırladım”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona”; تَمْه۪يدًا temhîden kelimesi ise “bolca imkan vererek, her imkânı önüne serdim” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve hakka-hakikate karşı düşmanlık edenlerin aslında neleri inkar edip görmezlikten geldikleri hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. ذَرْن۪ي وَمَنْ خَلَقْتُ وَح۪يدًا “ Tek başıma yarattığımla beni baş başa bırak! ” Bu âyetlerin Velîd b. Muğîre hakkında indirildiği konusunda âlimlerimiz arasında büyük oranda fikir birliği vardır. Rivayetler çeşitli olsa da kişi aynıdır. Dolayısıyla bir rivayeti aktarmakla yetineceğiz.

Velîd şöyle dermiş: “Ben, Vahîd oğlu Vahîd’im. Yani Araplar içinde ne benim, ne de babamın bir benzeri var!”(1) İşte Yüce Allah onun bu yersiz ve haksız övünmesini reddederek bu âyeti ve devam eden bölümü indirmiştir.

Âyetin Muhtemel Anlamları

a) Âyeti farklı şekillerde tercüme etme imkânımız vardır. Özellikle âyetin sonundaki وَح۪يد vahîd kelimesi bu çeşitliliği ortaya koymamızı sağlamaktadır. İşte muhtemel anlamlar:

ı. “Tek başıma yarattığım kişiyi bana bırak!” Bu tercihte âyetin sonundaki وَح۪يد vahîd kelimesi خَلَقْتُ halaktü fiiliyle ilişkili kabul edilmektedir. Bu anlama göre, Yüce Allah insanı yaratırken onu başkasının değil, kendisinin programlayıp hayata getirdiği mesajını vermiş olmaktadır. Bir insanın nasıl ki bir tane gerçek annesi varsa, aynı şekilde bir tane de yaratıcısı vardır ki o da Yüce Allah’tır. Yüce Allah kulunu başkasıyla paylaşmamaktadır.

ıı. “Tek başına yarattığım kişiyi bana bırak!” Bu tercihe göre وَح۪يد vahîd kelimesi مَنْ خَلَقْتُ men halaktü ifadesiyle ilişkili kabul edilmiş olur. Buna göre mesaj, insanın yaratılışındaki tek başınalıkla ilgilidir. İnsanlar tek başına yaratılmıştır; yani her insan diğerinden bağımsız yaratılmıştır, yaratılmaktadır.

Ana rahminde her insan tektir, onun başkalaşmış bir versiyonu yoktur. Bazı rahimlerde ikiz, üçüz, dördüz olunsa da, yine de her insan bir birey olarak diğer kardeşlerinden bağımsızdır, tektir. Nitekim En‘âm 6/94 ve Kehf 18/48’de dile getirildiği gibi, insanlar tek tek yaratılmıştır. Ana rahminde insanın malı da gücü de taraftarı da yoktur, her haliyle yalnızdır.

Ayrıca bu anlam tercihinde, insanın ana rahmindeki yaratılışında mal, servet, şan, şöhret, çocuk ve arkadaş gibi övünç vesilesi sayılan şeylerden mahrum olduğu gerçeğine de gönderme yapılmaktadır. Bu tercüme tercihinde, insanın tek başına ve göreceli bazı değerlerden mahrum bırakılmış olarak yaratıldığına işaret edilmekte, yersiz bir şekilde övünmemesi gerektiği kendisine hatırlatılmaktadır.

ııı. “Beni, yarattığım kişiyle baş başa bırak!” Bu tercihe göre de وَح۪يد vahîd kelimesi, hem ذَرْن۪ي zernî, hem de مَنْ خَلَقْتُ men halaktü ifadeleriyle ilişkili kabul edilmiş olur. Buna göre âyetin mesajı, Yüce Allah’ın inkârcı muhataplara meydan okumasıyla ilgilidir ve âyette “Onu bana bırak; sen onunla baş edemezsin; onun hesabını ben görürüm” gibi çeşitli mesaj ihtimalleri var kabul edilir. Âyetteki asıl meydan okuma anlamı bu tercihle ortaya çıkmaktadır.

ıv. “Yarattığım kişiyi, yani Vahîd’i bana bırak!” Bu tercihe göre وَح۪يد vahîd kelimesi Velîd b. Muğîre’nın lakabı olarak kabul edilmektedir. Nüzûl sebebini zikrederken de belirttiğimiz üzere, bu kişi vahîd lakabıyla övünürmüş. İşte Yüce Allah bu yalanı ve yersiz övüncü kınamakta, kendisini erişilmez sanan bu zavallıya gözdağı vererek, muhatapları bilgilendirmiş olmaktadır. Bazı âlimlerimiz tarafından eleştirilse de,(2) bu anlam nüzûl sebebi ile uyumlu olduğu gibi, ayrıca gramer açısından da herhangi bir sorun içermemektedir.

v. “Yarattığımı sen bana bırak!” Bu tercihte gramer olarak herhangi bir özellikten veya incelikten söz edilmemektedir; sadece anlamdan hareketle değişik bir mesaj gündeme getirilmiş olmaktadır. “Benim kendisinin yaratıcısı ve Rabbi olduğumu unutan insana ne yapılacağına karar vermeyi yalnız Bana bırak!” Bu tercihe göre “hakikati inkâr edenler”e karşı beşerî cezalandırma yolu kapatılmış olmaktadır.(3)

Bu son yaklaşımın da son derece değerli olduğunu ifade ederek, sözünü ettiğimiz bütün anlamların doğru olduğunu ve her birinin gramer olarak da anlam olarak da isabet kaydettiğini belirtmek durumundayız.

b) Âyetteki mesaj, inkârcı insanın bu tutumuna Hz. Peygamber’in veya herhangi bir insanın değil, bizzat Yüce Allah’ın cevap vereceği, onunla bizzat O’nun ilgileneceği ile ilgilidir. Bu insan tipinin densizliğine Yüce Allah meydan okumakta ve yaratılışına dikkat çekmektedir. Aslında güçsüz ve bir anlamda kimsesiz olan bu tipin yaptığı inkârcılık ve takındığı tavır dolaylı olarak kınanmakta, muhataplar da Yüce Allah’ın erişilmez kudreti hakkında bilgilendirilmektedir.

Sıklıkla hatırlattığımız üzere, Kur’ân’ın eşsiz bir üslubu olarak, genellikle şahıs ismi zikredilmemesi, mesajın evrensele taşınmasını sağlamak içindir. Bu ve benzer pek çok âyette de görüleceği üzere, Yüce Allah şahıs ismi vermemekte, nitelikler üzerinde durmaktadır. Çünkü ancak bu sayede Kur’ân’ın mesajı tarihsel olmaktan ve tarihte kalmaktan kurtulur; böylece her çağın insanına hitap etme özelliğini muhafaza edebilir.

Yorumunu yaptığımız âyetteki şahsın genel anlamda sahip olduğu olumsuz nitelik, dinî değerleri, emir ve yasakları, Son Saat’i, kıyâmeti, âhireti ve sonuç olarak bütünüyle dini yalanlamasıdır. Belki de bu nedenledir ki, önceki sûre olan Müzzemmil 73/11’de benzer içerikte bir mesaj yer almakta, ifade bu defa tekil değil, el-mükezzibîne “yalanlayıcılar” şeklinde çoğul olarak getirilmektedir.

Buradan hareketle şunu söylemeliyiz: Kur’ân şahıslar üzerinde değil, nitelikleri üzerinde durur; nitelikleri tanıtır ve böylece sözü edilen davranışları kim yaparsa sonuçlarına katlanacağı mesajını verir. İnsanlar bu noktada uyarılmakta ve olabildiğince dikkatli davranmaları özellikle istenmektedir.

2. وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَمْدُودًا “Ona çok mal verdim.” Bu âyette nankör insanın bir başka özelliği hatırlatılmaktadır.

Âyette sözü edilen “geniş mal” hakkında bazı tefsirlerde çeşitli oranlarda nakit para miktarı verilse de maksadın o insana verilmiş bütün imkânlar olduğu açıktır. مَمْدُود memdûd kelimesindeki “artan, çoğalan” anlamından yararlanarak, burada âyetin iniş sebebi olarak da kabul edilen Velîd b. Muğîre’ye verilmiş olan mal ve servetin çokluğu kastediliyor olmalıdır.

Yaz kış devam eden, ziraat mahsulü veya nakit olarak sahip olduğu değerler ya da mal varlıkları âyette söz konusu edilmektedir. Malın artışı bir anlamda hayvancılık olarak kabul edilebilir ki, hayvanların sürekli olarak artması bu anlamı destekler mahiyettedir. Tarım ürünlerindeki artış da bu türden kabul edilebilir.

Burada üzerinde durulan konu, insanların sahip olduğu mal ve servetin onlar tarafından yaratılmadığı, ilgili değerlerin kendilerine Yüce Allah tarafından ikram edildiğidir. İnsanı ilk defa ve tek başına yaratan ilâhî güç, onu aynı zamanda çeşitli değerlere sahip kılan güçtür. Bu nedenle, kişi kazanımlarını asla kendisine nispet etmemeli, “bunu ben yoktan var edip kazandım” anlamına gelebilecek sözler söylememelidir.

Varlık veya yaratılış sistemini Yüce Allah’ın belirleyip şekillendirmediği hiçbir varlık veya alan yoktur ki insanlar kazanımlarını kendilerine nispet etmekte haklı olabilsinler. Bu nedenle, âyette hatırlatılan asıl konu, sahip olunan değerlerin Yüce Allah tarafından insana verildiğidir.

Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, âyette isim zikredilmemesinin sebebi, olayı kişiselleştirmemektir. İster Velîd olsun, isterse başka nankörler, ister vahyin indirildiği dönemdekiler olsun, isterse kıyâmete kadar yaşayacak olanlar, durum değişmemektedir. Nankörlük Velîd’le de yaşadığı dönemle de sınırlı değildir.

Her kim onun gibi bir iddianın veya bir tutumun sahibi olursa, aynı sonuçla her zaman karşılaşacağını bilmelidir. Âyetlerin bu şekilde yorumlanması, onları indirildikleri dönemde bırakmayıp, mesajlarının güne getirilmesini sağlayacaktır. Böylece geçerliliklerini kaybetmeyerek âyetlerin her dönemle ve her insanla ilişkili mesajlar verdiği ortaya konulmuş olacaktır.

3. وَبَن۪ينَ شُهُودًا “Göz önünde duran çocuklar (verdim).” Yüce Allah, bu âyette nankör insanlara verdiği önemli nimetlerden bir diğerini hatırlatmakta ve sözü çocuklara getirmektedir.

Vahyin indirildiği dönem müşriklerinin en önemli özelliklerinden birisi, “çocuklarının çokluğu ile övünmeleri”ydi. Bu durum Hadîd 57/20’de açıkça, Tekâsür 102/1-2’de dolaylı olarak ifade edilmektedir.

Âyetlerin inişine sebep olan Velîd b. Muğîre’nın çok sayıda çocuğunun olduğu, onlarla övündüğü, yanından ayırmadığı, zengin olduğu için çocuklarını başka taraflara göndermek zorunda kalmadığı, her zaman gözünün önünde bulundurduğu, bu arada çeşitli toplantılarda onları yanına alarak, kendileriyle övündüğü kaynaklarda rivayet edilmektedir.(4)

İnsanın çocuk sahibi olması elbette bir nimettir, sevinç kaynağıdır. Ancak önemli olan, onları Yüce Allah’ın verdiğini hiçbir şekilde unutmamak ve onlarla yersiz bir şekilde övünmemektir. Bir önceki âyette yer alan جَعَلْتُ لَهُ ce‘altü lehû “Ona Ben verdim” ifadesi bu âyeti de ilgilendirmekte ve çocukları Yüce Allah’ın ikram ettiği anlamını âyete katmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesaj, çoktanrıcılıktan uzaklaşarak Yüce Allah’ı tek ilâh olarak kabul edip, cömertliğinin bir sonucu olarak mal ve çocuk gibi nimetleri verenin hayata dair söylediklerini de esas almak ve bu şekilde yaşamayı başarmaktır.

Kehf 18/46’da belirtildiği gibi, mal da çocuk da dünya hayatının süsüdür; ancak onları hayatın birer imtihan aracı olarak görmeyi unutmamak gerekir. Çünkü bâkî kalacak olan değerler sâlih amel adı verilen güzel ve ıslah edici davranışlardır.

Âl-i İmrân 3/14’te de geçtiği gibi, çocuk sevgisi insanlara süslü gösterilen şeyler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Bazı şeyleri sevmek insanoğluna yaratılışta verilmiş bir özelliktir; bunun kınanacak bir tarafı yoktur. Sevgiyi sadece bu varlıklara hasretmemek, özel kılmamak ve bu tür bir sevgiyi tutkuya dönüştürmemek gerekmektedir.

Tutku insanın gözünü kör eder; fark edilmesi gereken pek çok değeri görmemeye neden olur. Mesele şudur: Sevgiye konu edilen varlıkların bir imtihan sebebi olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Varlıklara yönelik ilgi onlar ne kadar sevgiyi hak ediyorlarsa o kadarla sınırlı tutulmalıdır.

Yaratılış anlam ve amaçtan yoksunluk değildir. Gökler, yer ve ikisi arasındaki varlıklar bâtıl olsun diye, yani anlam ve amaçtan yoksun olarak yaratılmamıştır.(5) Yaratılışta amaçsızlık ve anlamsızlık olmadığı gibi, oyun ve eğlence aracı olmak da,(6) abesle iştigal de söz konusu değildir.(7) Buradan hareketle, her yaratığın mutlak surette bir yaratılış amacının olduğu unutulmamalı, varlıkları yaratılış amaçları doğrultusunda kabul edip, ilgili varlıklara karşı buna uygun davranılmalıdır.

Başta mal ve çocuklar olmak üzere, sahip olunan bütün değerlerin birer imtihan aracı olduğu hatırda tutulmalı, bu değerleri kişinin kendisinin elde etmediği ve bütün bunların Yüce Allah’ın bir ikramı olduğu özellikle bilinmelidir. Nankör insan tipi bu hassas bakışı terk ettiği için, ilâhî buyruklara sırtını dönmeyi tercih etmekte, cehalet ve şirk karanlıklarını vahiy aydınlığının önüne geçirmektedir. Yüce Allah bu âyetlerde nimet vericiliğini hatırlatarak, nankörlük yapılmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

4. وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْه۪يدًا “Kendisine her türlü imkân verdim.” Yüce Allah, önceki iki âyette sözünü ettiği “çok mal ve çocuk verme” nimetlerini bu âyette farklı bir ifadeyle toparlamakta ve “nankör insana her türlü ikramda bulunduğunu” beyan etmektedir.

Âyetteki iki kelime de “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. Tâhâ 20/53’te ele aldığımız üzere, bu cümlede yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün beşik yapılmasının sebebi insanoğlunun rahatı ve huzuru olarak belirlenmektedir.

Beşik bir bebek için nasıl ki her imkânın sağlandığı ve dış tehlikelerden korunaklı mekân anlamına geliyorsa, Yüce Allah’ın insana sunduğu nimetler de aynı şekilde onun huzurunu sağlayıcı bir mahiyet arz etmektedir. İnsanın “el bebek, gül bebek beslenmesi” ifadesi ile bu âyette verilmek istenen mesaj birbiriyle örtüşmektedir.

Beşikteki bebekler çevresindekiler için nasıl önemli ve üzerine âdeta titrenen bir konumda iseler, Yüce Allah için de yarattığı insanın durumu aynıdır. İnkârcı da olsa insana sayısız nimetler vermiş, ihtiyacını hissedeceği maddî manevî her değeri ve imkânı kendisine sunmuştur.

Allah-insan ilişkisinde durum böyle olduğu gibi, âyetlerin iniş sebebi olarak nakledilen Velîd b. Muğîre’nin toplum içerisindeki konumu da bunu hatırlatmaktadır. Ona da çevresindekiler büyük önem veriyor ve kavmi içerisinde kendisine “Kureyş’in gülü”, “Kureyş’ın reyhanesi” deniyordu.(8)

Hem Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimet ve imkânlara, hem de çevresindekilerin gösterdiği büyük hürmete rağmen, Velîd’in şahsında bütün nankör insanlar bunca nimet ve itibarı görmezlikten gelerek, kulluk bilincini ve pratiklerini Yüce Allah’a yöneltmemekte, müşrik bir tutumla putperestliği tercih edebilmektedirler. İşte Yüce Allah, bu son üç âyette insanoğluna verdiği bunca nimeti hatırlatarak, inanç ve davranışlarındaki tutarsızlığı, dengesizliği ve nankörlüğü kınamakta, bu âyetleri okuyan herkesin bu noktada duyarlılık sahibi olmasını istemektedir.

ıı. Daha Fazla Mal İsteği

ثُمَّ يَطْمَعُ اَنْ اَز۪يدَ “(Ama) ardından o (kişi, ona verdiğim nimetlerimi) daha da artırmamı ister.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَطْمَعُ yatma‘u fiili “istemektedir, yürekten arzu etmektedir”; اَنْ اَز۪يدَ en ezîde fiili ise “arttırmamı” demektir.

Burada nankör insanın dünyalıklarına ilave olarak hak etmediği halde mahşerde de beklentiler içerisinde olduğu gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu âyet grubunun iniş sebebi olarak aktarılan bilgilere göre, Velîd b. Muğîre malının çokluğu ve çocuk sayısının fazlalığı ile hatta onların artışı ile Rasûlüllah (as)’a karşı övünürmüş.(9) Yüce Allah, bu insan tipinin tutumunu ve duygularını bizlere hatırlatmak üzere bu âyetleri indirmiştir.

1. Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı, “sonralık” anlamıyla bilinen bir edattır. Ancak Râzî’nin En‘âm 6/1’i de delil getirerek isabetle vurguladığı üzere, bu edat bazen hayret, yadırgama ve kınama anlamı da verebilir. “Sana şunu şunu verdim, buna rağmen kalkmış bir de şöyle yapıyorsun, şunu istiyorsun” ifadesinde olduğu gibi, burada da maksat aynıdır.

Yüce Allah bu âyetlerde iletmek istediği mesajını kanaatimizce şöyle vermektedir: “Nankör insana bunca nimetler verdim; o bunların kıymetini bilmek bir tarafa, nankörce bir tutum içerisine girmeyi tercih etmekte, bu yetmiyormuş gibi şimdi de kalkmış daha fazlasını istemektedir.”

2. Nankör insan tipinin bu isteği dile getirme zamanı ve yeri konusunda iki farklı yaklaşım söz konusu olabilir:

a) Bu istek “dünya hayatında” gerçekleşmiş olabilir. Çünkü müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete inanmamaktaydı. Onların, putları şefaat için aracı kabul etmeleri de dünya hayatlarında kendilerine daha çok mal ve servet verilmesini sağlamaya yönelik asılsız ve saçma bir beklentiden ibaretti.

Âyetlerin iniş sebebi dikkate alındığında bu yaklaşımın doğru olduğu ifade edilebilir. Yukarıda âyetin iniş sebebi hakkında bilgi verdiğimiz için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bu noktada bazı delillerden söz etmek mümkündür:

ı. Fecr 89/15-16. âyetler de bu noktada ufuk açıcıdır. Yüce Allah’ın imtihana tâbi tutup kendisine ikramda bulunduğu ve nimet verdiği kişi “Rabbim bana ikram etti” demekte, aynı kişi nimetler biraz kısılınca da bu defa ihanete uğradığını söyleyebilmektedir. İşte bu tutum nankörlüğün bir sonucudur.

ıı. Hz. Peygamber’in insanoğlunun mala düşkünlüğünü tanımladığı bir rivayette yer alan bilgiler bu noktada son derece önemlidir. Şöyle buyuruyor Nebî (as): “Âdemoğlunun iki vâdi dolusu altını olsa üçüncüyü ister; üçüncüsü olsa dördüncüyü ister; … Âdemoğlu’nun karnını ancak toprak doldurur.”(10) Genelde insanoğlunun, özelde nankörlerin mala ve dünyaya karşı düşkünlüğünü ortaya koyduğunu düşündüğümüz bu rivayet, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mal artışı isteğinin dünyada olduğu görüşünü desteklemektedir.

Malı, serveti ve dünyayı sevmek kötü değildir; yeter ki bu sevgi, vereni ve veriliş gayesini unutturacak şekilde tutkuya dönüştürülmesin. Âyetteki kınama bu noktada nankörlerin doğru bir tutum ortaya koymamaları nedeniyledir.

b) Bu istek “âhirette” de gerçekleşecek olabilir. Çok az da olsa müşriklerin âhirete inananları bulunduğu bilinmektedir. Bu durumda Yüce Allah nankör tiplerin âhirette dile getirecekleri bazı ifadeleri hatırlatıyor olabilir. Bu noktada da bazı deliller ileri sürülebilir:

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten sonra gelen Müddessir 74/16. âyetteki “O, âyetlerimize karşı düşmanca bir tutum içerisindeydi” ifadesinde yer alan كَانَ kâne fiili bunun en önemli delilidir. Çünkü kâne fiili “daha önce” anlamına da gelmektedir. Durum böyle olunca, söz konusu isteğin dünya hayatındaki bazı yanlışlıkları ifade ettiği ortaya çıkmaktadır. Müddessir 74/17. âyette ise, nankör kişinin âhirette azaba uğratılacağı beyan edilerek, nimet artırım isteğinin de âhirette gerçekleşeceği ifade edilebilir.

ıı. İnkârcı insanın sözlerini ve inancını ifade eden Meryem 19/77’ye bakalım: “Küfre saplanmış olan, üstelik ‘servet de mal da bana verilecektir’ diyen kişiye baksana bir!” Yüce Allah bu sözün sahibini bir sonraki âyette, yani Meryem 19/78’de cevaplamakta ve “Yoksa gaybı mı biliyor ya da Rahmân’dan bir söz mü almış!” diyerek paylamaktadır. Demek ki bu insan tipi âhirette kendisine daha çok mal verileceğine inanmaktadır.

ııı. Kehf 18/35-36 ve Fussılet 41/50’de dile getirildiği üzere, aslında kıyâmete ve âhirete inanmayan, ancak bunlar gerçekleşecekse kendisine dünyadakilerden çok daha fazla ve daha güzel mal verileceğini ifade eden kişiler de benzer nankörlüğe sahip olanlardır. İşte bütün bu deliller, nankör insanın daha çok mal ve servet isteğini mahşerde dile getireceğini ortaya koymaktadır.

Söz konusu mal artırım isteği, ister dünya hayatında iken olsun, isterse âhirette olsun durum değişmemektedir. Burada önemli olan nokta, nankörlüğün sınır tanımazlığı ve pervasızlıkta nasıl bir düzey kazandığıdır. Malı, serveti ve çocukları veren asıl gücü, veriliş gayelerini ve hayatın anlamını fark edemeyenler, neyi, nasıl, ne zaman ve kimden isteyeceğini de bilmeyenlerdir.

ııı. Bu İsteğin Reddedilmesi

كَلَّا اِنَّهُ كَانَ لِاٰيَاتِنَا عَن۪يدًا “Hayır! Şüphesiz ki o, ayetlerimize karşı inatçıydı.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, asla”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”;لِاٰيَاتِنَا liâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; عَن۪يدًا ‘anîden kelimesi ise “çok inkârcı, inatçı” demektir.

Bu âyette, söz konusu nankör insana yönelik cevapla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, mal, servet veya çocuklarının artırılmasını isteyen kişiye olumsuz cevap vermekte ve bu isteği kesinlikle reddedeceğini كَلَّا kellâ edatıyla ortaya koymaktadır. Bu edatın anlam dünyası ve kullanımları hakkında ‘Alak 96/6’da geniş bilgi vereceğiz.

2. Âyette kullanılan كَانَ kâne fiili, inkârcılığın bu tiplerde kalıcı olduğunu, kendilerinin ayrılmaz bir parçası haline geldiğini ve bu şekilde anılmaya devam etmeyi ifade etmektedir. Bu tercihe göre âyetin anlamı şöyledir: “Asla (ummasın)! Çünkü o, âyetlerimize karşı alabildiğine inatçıdır.”

Öte yandan, كَانَ kâne fiili sayesinde konu âhiretle ilişkilendirilerek, nankör kişinin inkârcılığının dünyada olduğu ortaya konulmaktadır. Bu takdirde de anlam şöyledir: “Asla (ummasın)! Çünkü o, âyetlerimize karşı alabildiğine inatçıydı.” Bu fiili her iki anlamıyla değerlendirerek, âyete kattığı anlam zenginliğini ortaya koymak, âyetleri anlamada önemli ufuklar kazandırır.

3. Âyette inkâra konu edinilen şeyler اٰيَاتِنَا âyâtinâ “ayetlerimiz”, yani “Allah’ın âyetleri” olarak ifade edilmektedir. Bu ifade ile kastedilenlerin neler olduğu önemlidir. Âyetlerin iniş sebebinden de anlaşılacağı üzere, burada sözü edilen kişi, öncelikle Velîd b. Muğîre’dır. Onun inkâr ettiği şeyler ise, “Yüce Allah’ın birliği, gücü ve kudreti”, “Hz. Peygamber’in risaleti”, “Son Saat”, “kıyâmet”, “diriltilme”, “âhiret, mahşer ve sorgulanma”dır.

Sözü edilen bu beş hususu ortaya koyan kaynak “Yüce Allah’ın âyetleri”dir. Durum böyle olunca, nankör kişinin vahyin bildirdiği bütün değerleri inkâr ettiği sonucunu elde edebiliriz.

4. İnkârcı insanın dünya hayatındaki en önemli özelliği, gerçeğe karşı inatçılığıdır. Yüce Allah bu âyette inatçılık anlamında ‘anede kökünden türetilen عَن۪يد ‘anîd sıfatını kullanmaktadır.

Bu kelime Kur’ân’da dört kez(11) geçmekte ve “doğru olan bir şeyi, doğruluğunu bildiği halde reddeden veya doğruya karşı çıkan kimse” manasına gelmektedir. ‘Anîd veya mu‘annid kelimeleri “gerçeğe karşı kendisini bilerek şartlandıran veya konuşlandıran kişi”yi ifade eder. Kelime bu anlamıyla tam da Velîd b. Muğîre’yı ve onun gibi düşünenleri nitelendirmektedir.

Mesele elbette sadece Velîd ile ve onun dönemiyle sınırlı değildir. Her kim esaslarını ilâhî iradenin belirleyip şekillendirdiği inanç, davranış ve ahlâkî değerleri inkâr ederse, burada sözü edilecek tehdide ve âkıbete muhatap olacağını bilmelidir.

ıv. Şonuç: Azap

سَاُرْهِقُهُ صَعُودًا “Onu ileride sarp bir yokuşa sardıracağım!”

Âyettekiسَاُرْهِقُهُ seurhikuhû fiili “onu ileride süreceğim, sardıracağızm”; صَعُودًا sa‘ûden kelimesi ise “sarp bir yokuşa” demektir.

Burada nankör inkarcı insanın hak ettiği akıbetle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti önceki ile birlikte düşünürsek, iki âyeti şöyle tercüme edebiliriz: “Mademki o, âyetlerimize karşı çetin bir inatçı oldu, ben de buna karşılık zamanı gelince kendisini sarp bir yokuşa süreceğim.”

1. Âyetin başındaki س sîn edatı “yakın gelecek” anlamı verdiği için, “zamanı gelince” diye anlamlandırmayı tercih ettik. Çünkü âyette sözü edilen azap cehennem ateşidir; zamanı ve yeri âhiretle ilgilidir. İnkârcı kişinin sıkıntılı hali bazen dünya hayatında, bazen de ölümü anında başlar. Ölümün ne zaman geleceği belli olmadığına ve kişi her an ölebileceğine göre, âyetteki sîn edatının “yakın zaman” anlamı her zaman devrededir.

2. Bu kalıpta sadece bu âyette geçmekte olan ve “sardırmak, sürüklemek, sürmek” anlamlarına gelen اُرْهِقُ urhiku fiili, aslında “istenmeyen bir şeye veya bir yere doğru zorla sürüklemek” anlamına gelmektedir. Bu âyette birlikte kullanıldığı ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَعُودًا sa‘ûden kelimesi dikkate alındığında, söz konusu fiilin anlam dünyasında bir “zorlamanın, sıkıntının ve acının” bulunduğu kendiliğinden anlaşılmaktadır.

3. صَعُود sa‘ûd kelimesi, “azap”, “cehennem ateşi” anlamıyla birlikte, “zorluk ve sıkıntı” manasına da gelmekte ve cehennemdeki sarp bir yokuşun adı olarak kullanılmaktadır. Yüce Allah, Cinn 72/17’de “zikrinden, yani kitabından veya öğüdünden yüz çevirenleri gittikçe artan, zor ve sarp bir azaba sürükleyeceğini” beyan ederken de aynı kökten gelen صَعد sa‘ad kelimesine yer vermektedir. Bu kelimenin Âl-i İmrân 3/153, En‘âm 6/125 ve Fâtır 35/10’da geçen tus‘ıdûne, yassa‘‘dü ve yas‘adü şeklinde fiil kalıplarında da “yükselmek” manası söz konusudur.

4. Önceki âyette sözü edilen “inkârcılığı” dünya hayatında devam eden bir nitelik olarak kabul edersek, bu âyette dile getirilen “azaba sürüklenmeyi” de “dünya hayatında çekilen sıkıntılar” şeklinde anlamlandırabiliriz. Semerkandî’nin naklettiği gibi, Velîd b. Muğîre, hayatının son dönemlerinde derin sıkıntılara düşmüş ve fakirlikle ölmüştür.(12) Ayrıca Yüce Allah, Tâhâ 20/124’te öğüdünden yüz çevirenlerin dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacaklarını, mahşerde de nimetlere karşı kör, yani onlardan mahrum olacak şekilde diriltileceklerini beyan etmektedir.

Dünya hayatında ilâhî gerçeklere karşı zorba bir tavır takınanlar, dünya hayatında dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacakları gibi, âhirette de aynı türden zor bir azaba çarptırılacaklardır. Velîd b. Muğîre örnekliğinde tarihin her döneminde benzer türden yanlışlıklar içerisinde bulunanlar, zor, sıkıntılı, acı veren, zorluğu ve şiddeti gittikçe artan bir azapla karşılaşacaklarını bilmelidirler.

İşte bu âyet, indirildiği dönemde başta Hz. Peygamber olmak üzere diğer müminleri motive ettiği gibi, günümüzde ve kıyâmete kadar bütün müminlere moral vermeyi amaçlamakta, onları bu bilgilerle müjdelemekte, ayrıca inkârcı nankörlere gözdağı vermeyi hedeflemektedir.

b) Vahiy Düşmanlığının Kişiye Yaptırdıkları

Yüce Allah sûrenin 18-25. âyetlerinde, başta âyetlerin iniş sebebi olarak nakledilen Velîd b. Muğîre olmak üzere, genel olarak vahiy karşıtlarının çeşitli zihnî faaliyetlerini veya hezeyanlarını şu şekilde hatırlatmaktadır: “Zira o (nankör kişi), düşünüp taşındı ve ölçüp biçti. Kahrolası, nasıl da ölçüp biçti! Sonra, tekrar canı çıkasıca, nasıl da ölçüp biçti!”

Ardından, vahye karşı düşmanca bir tutum içerisinde olan kişilerin bu düşmanlıklarının sonunun nereye varacağı noktasında “Ardından (kararını) gözden geçirdi (kontrol etti). Peşinden yüzünü ekşitti, suratını astı. En sonunda, (gerçeğe) sırtını döndü ve (yersiz bir şekilde) büyüklük tasladı” buyurulmakta, gerçeği inatla ve bilerek reddetmenin nasıl bir iftiraya dönüşeceği şu ifadeler hatırlatılmaktadır: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ dedi.”

ı. Hezeyan Üretmek

اِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ “Şüphesiz ki o, düşündü ve ölçüp biçti. Kahrolası, nasıl da ölçüp biçti! Sonra, kahrolası (yine) nasıl da ölçüp biçti!”

Buradaki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; فَكَّرَ fekkera fiili “düşündü”; وَقَدَّرَ ve kaddera fiili “ve takdir etti, ölçüp biçti”; فَقُتِلَ fe kutile edilgen fiili “kahrolsun, kahrolası”; كَيْفَ keyfe soru edatı ise “nasıl? nasıl da!”; قَدَّرَ kaddera fiili “takdir etti, ölçüp biçti”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قُتِلَ kutile edilgen fiili “(tekrar) kahrolsun, kahrolası”; كَيْفَ keyfe soru edatı ise “nasıl? nasıl da!”; قَدَّرَ kaddera fiili ise “takdir etti, ölçüp biçti” demektir.

Burada inkarcı nankör insan tipinin vahye karşı nasıl olumsuz bir tavır içerisine girdiği hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetleri incelemeden önce bu tür çirkinlikleri yapanların kimler olduğu noktasında âyetlerin nüzûl sebebi üzerinde durmak istiyoruz.

Âyetlerin İniş Sebebi

Âyetlerin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Velîd b. Muğîre vahye karşı duyduğu derin öfke ile çeşitli zihnî çalışmalar yapmış, Dâru’n-Nedve denilen toplantı yerinde kafadarlarıyla birlikte Hz. Peygamber ve vahiy hakkında düşmanca faaliyetlere girişmişti. Çevredekiler, Hz. Peygamber’e “deli, şair ve kehanet sahibi” gibi yakıştırmalarda bulunmayı teklif etmişler, ancak her defasında bunun ona uygun olmayacağını düşünüp itiraf etmekten de geri duramamışlardı.

Yapılan yakıştırmaların ve atılan iftiraların hiç birisinin tutmayacağını düşünen Velîd b. Muğîre, ayrıca ve kendince bir çözüm arayışına girişmiş, bir süre kafadarlarının yanından ayrılmış, daha sonra tekrar onlara (Mahzûm oğullarına)(13) dönerek şu sözleri söylemiştir:

“Onun durumu hakkında çok düşündüm. Kişiyi eşi ve akrabalarından ayrı düşürdüğü için ‘büyücü’ olduğuna karar verdim.” Bunun üzerine çevresindekiler de bu fikre katılarak onay vermişlerdi.(14)

Nüzûl sebebi olarak aktarılan ve içerik bakımından buna benzer başka rivayetlerin de bulunduğunu ifade etmeliyiz.(15) Aktardığımız nüzûl sebebi rivayetinde ilk etapta herhangi bir sorun gözükmemektedir; ancak devam eden âyetlere bakıldığında muhatabın “Hz. Peygamber” değil, “vahiy” olduğu kolayca anlaşılabilecektir.

Nitekim Müddessir sûresinin 24 ve 25. âyetlerinde söz konusu kişi; “Bu (Kur’an) olsa olsa (büyücülerden) nakledilen bir büyüdür; insan sözünden başka bir şey de değildir” diyerek, hedefindekinin “vahiy” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, rivayet kısmen doğru olsa da muhatap konusunda sorun içerdiği aşikârdır.

1. Kötü Düşünce Üretmek

اِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ “Şüphesiz ki o, düşündü ve ölçüp biçti.” “Vahye karşı sığ ve yanlış düşünce üretmek”(16) anlamlarına alınan فَكَّرَ fekkera/tefkîr kalıbı elbette tefekkürden farklıdır. Tefekkür, üzerinde uzun süre çaba sarf edilen ve övülen bir faaliyet olarak Kur’ân’da yer almaktayken, tefkîr sadece bu âyette geçmekte ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır.

Tefkîr, insanı azgınlaştıran ve sonu küfürle şekillenen çalışmalara denir. Anlaşılan o ki, Velîd ve onun gibilerin vahiy karşısındaki tutumları derin düşüncelerin ürünü değildi. Onların sözleri, hınçla üretilmiş, öfkeyle doldurulmuş, köksüz, temelsiz ve asılsız yakıştırmalardan oluşan hezeyanlardan ibaretti.

Bu ve devam eden iki âyette geçen قَدَّرَ kaddera fiilleri de, bu bağlamda yapılan işin temelsiz bir ölçüp biçmeden ibaret olduğunu ortaya koymaktadır. Küfür, şirk ve düşmanlık içerikli faaliyetler her türlü övgüden uzak hezeyanlar şeklinde onların hayatlarında varlığını devam ettiriyordu. Vahye karşı esaslı bir karşı çıkış ortaya koyamayan Velîd gibi edebiyatçılar, kendi zihinlerinde çeşitli entrikalar üretseler de kendilerini sıkıntıdan ve çaresizlikten kurtaramıyorlardı.

Sabahlara kadar düşmanlık planları yapan, kin ve öfke çukurlarını boylayan ve orada debelenen Velîd gibiler, ‘Âdiyât 100/1-5’te de belirtildiği gibi, vahye hınçla saldırmakta, öfke ateşiyle etrafı tutuşturmaya çalışmakta, sabahlara kadar kıskançlık içerisinde kıvranmakta, tozu dumana katarak ortalığı bulandırmakta ve Müslüman toplumu can evinden vurmaya gayret etmekteydiler. ‘Âdiyât 100/3’te yer alan ve “dibini boylamak, alçalmak” anlamındaki ğavr kökünden gelen el-muğîrât kelimesi ile Velîd’in babası olan Muğîre’nın isim ve sıfat benzerliği de son derece çarpıcı bir husustur.

Vahye karşı olumsuz bakış sadece Velîd ile ve vahyin indirildiği dönemle sınırlı değildir. İşte vahye karşı olanların tefkîri yani “temelsiz düşüncesi” ve takdîri yani “hesapsız ve amaçsız ölçüp biçmesi” bu niteliğiyle çağları aşarak günümüze gelmiştir. Bugün vahyin karşısında yer alanlar da benzer hezeyanları etrafa saçıp savurmaya devam etmektedirler. Metotları ve araçları değişmiş olsa da, maksatları ve düşmanlıkları aynen devam eden bu kötü niyetli insanlara karşı uyanık olmak, vahyi savunmaya devam etmek, vahiy ile dik duruşu terk etmemek Müslümanların vazgeçilmez görevleri arasında yer almaktadır.

2. Hezeyanlar Üretmek

فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ “Kahrolası, nasıl da ölçüp biçti! Sonra, kahrolası (yine) nasıl da ölçüp biçti!” Bu âyetlerde bir kınama, lanet ve kahır söz konusudur.

- Dua ve Beddua İfade Teknikleri

Çeşitli âyetlerin tefsirinde de belirttiğimiz üzere, Arapça’da emir kalıpları üç türlüdür:

a) İstek, eğer konumları yakın olanlar tarafından birbirlerine yapılıyorsa, buna “talep veya istek” denir.

b) İstek, eğer yüce veya daha üstün bir makamdan daha aşağıya doğru geliyorsa ona “emir” denir.

c) İstek, eğer düşük makamdan daha yükseğine yönelik ise buna da “dua veya arz” denir.

İşte, kulun Rabbinden olan istekleri emir kalıbında olsa da bunun adı ve anlamı duadır; yoksa istek veya emir değildir. Bu âyetlerde her ne kadar kalıp “emir” şeklinde değilse de bir “dua metodu” olarak fiillerle de bunun yapıldığının bilinmesi gerekir.

Kur’ân’da çeşitli şekillerde dua ve beddua formları vardır. Arapça’da dua veya beddua ifadeleri, her zaman emir kalıbında gelmeyebilir; zaman zaman fiil kalıbı kullanımları da tercih edilir ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır. Bu bağlamda bazı örnek âyetler zikredelim:

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ “Allah seni affetsin…”;(17)

قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ “Allah onları kahretsin”;(18)

يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizi affetsin!”;(19)

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ “Yalancılar kahrolsun”;(20)

قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ “Kahrolası insan, nasıl da nankörlük ediyor”;(21)

تَبَّتْ يَدَآ اَب۪ي لَهَبٍ وَتَبَّ “Ebû Leheb’in iki eli kahrolsun, kendisi de;”(22)

فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ “Kahrolası, nasıl da ölçüp biçti! Sonra, tekrar kahrolası, nasıl da ölçüp biçti!”(23)

Bu âyetlerde yer alan عَفَا ‘afâ, قُتِلَ kutile ve /تَبَّتْ تَبَّ tebbet/tebbe fiilleri mazı (geçmiş zaman) kalıbında olsalar da beddua, kahır ve lanet içerikli anlam vermektedirler. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre Kur’ân’daki bütün قُتِلَ kutile ifadeleri “lanet olsun” demektir.(24)

Bu âyetlerdeki kullanımlara ilave olarak;

غفر الله “Allah mağfiret etsin”;

رحمه الله “Allah ona rahmet etsin” ve

صلي الله عليه “Allah ona (Hz. Muhammed’e) rahmet ve yardım etsin” ifadelerinde olduğu gibi, bu tür dua cümleleri Arapça’da geçmiş zaman kalıbıyla da söylenmektedir. Bu nedenle, yorumunu yapakta olduğumuz Müddessir 74/19-20’de geçen قُتِلَ kutile edilgen fiilleri kullanıldığı bazı âyetlerde(25) “kahrolsun, kahrolası” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah’ın birilerine beddua etmesi, elbette başka ve -hâşâ- daha üstün (!) bir varlıktan yardım beklemek şeklinde olamaz; bu konudaki âyetler kesinlikle böyle anlaşılmamalıdır. Maksat, bu tür insanların laneti hak ettiklerini beyandır. Lanetlik iş yapanlar hem bu dünyada laneti hak ederler; hem de âhirette lanetin sonucu olarak ateş azabına terk edilirler.

3. Lanet Neden İki Kez Zikredilmiştir?

Kur’ân’da sadece burada yer alan bu şekildeki kınama ve kahır ifadelerinin iki kez getirilmesi dikkat çekmekte ve bunun sebebi olarak muhtemel iki cevap akla gelmektedir:

a) Mesele çok önemli olduğu için ifadeler iki kez yer almış olabilir. Gerçekten de vahye karşı takınılan olumsuz ve düşmanca tavır ilâhî irade tarafından öylesine şiddete ve nefrete konu edinilmiştir ki, önemine binaen konu tekrar tekrar vurgulanmış olabilir. İnfitâr 82/17-18’de de benzer şekilde hesap günü ile ilgili bir soru iki kez yer almaktadır.

b) Bedduanın ikinci kez getirilmesinin bir başka sebebi, bunun ilkinden daha ileri düzeyde bir tehdit olduğunu ortaya koymak da olabilir. Kişilerin durumları neyi gerektiriyorsa onlara karşı cevaplar da benzer türden olmalıdır. İlk ve basit karşı çıkışlara basit sözlerle, daha şiddetli ve kararlı düşmanlıklara ise daha kuvvetli ifadelerle karşılık verilir.

Esasında cümlenin başında bulunan ثُمَّ sümme edatı, bir taraftan bunun şiddetini ve ileri bir aşama oluşunu, diğer taraftan da vahye karşı düşmanlık yapanların bunu ısrarla sürdürdüklerini, düşmanlıklarından vazgeçmediklerini, artan bir şiddetle bu işi devam ettirdiklerini ortaya koymaktadır. İşte Yüce Allah onların bu tutumuna karşılık kahır ve kınama ifadelerini iki kez tekrarlamış olabilir.

Âyetten maksat bu iki yaklaşım da olabilir; başka gerekçeler de söz konusu edilebilir. Ancak şu husus çok net olarak bilinmelidir: Vahye karşı düşmanlık yapanlar, düşmanca bir tutum içerisine girenler, çeşitli zihnî, fikrî ve fiilî çalışmalar yapanlar bunun karşılığını göreceklerini bilmelidirler. Vahyin ilk yıllarında durum böylesine kınama gerektirecek boyutlara varmıştı; başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminler bundan etkilenmişlerdi.

Şimdilerde de durum çok farklı değildir. Kitaplar, makaleler, karikatürler, filmler, tiyatrolar, internet ortamları, sosyal medya gibi pek çok unsur bu anlamda devreye sokulmakta, vahye karşı düşmanca tavırlar artan hızla devam etmektedir.

Bu faaliyetlere karşı Müslümanların dikkatli, duyarlı ve uyanık olmaları bir zorunluluktur. Gereken tavır ve tepkiler muhatapları mağlup edecek şekilde geliştirilmeli, saldırganlığa, alaya, hakarete ve şiddete bulaşmamak kaydıyla işin ehli tarafından her yeni gün, yeni ve sonuç alıcı çalışmalar yapılmalıdır.

ıı. Kararını Kontrol Edip Yüzünü Asmak

ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ “Sonra baktı. Sonra surat(ını) astı, kaş(larını) çattı.”

Âyetlerdeki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نَظَرَ nezara fiili “baktı, gözetledi, aradı, bekledi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; عَبَسَ ‘abese fiili “yüzünü ekşitti, kaşlarını çattı”; وَبَسَرَ ve besera fiili ise “ve suratını astı, rengi attı” demektir.

Burada hezeyanlar üretip çeşitli entrikalar peşinde koşan nankör tipin diğer bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. Kararını Gözden Geçirmesi

ثُمَّ نَظَرَ “Sonra baktı.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “Ardından (kararını) gözden geçirdi (kontrol etti).” Bu âyet hakkında bazı noktaları açıklamak gerekir.

a) Cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı nedeniyle, vahye karşı olumsuz çabanın içerisindeki Velîd ve onun gibilerin, çeşitli zihnî faaliyetlerde bulunurlarken belli bir sıra takip ettiklerini söyleyebiliriz. Buna göre, vahye karşı söz konusu olumsuz tavrın sahiplerinin önce düşündükleri, sonra düşündüklerini ölçüp biçtikleri, en sonunda da bütün bunları kontrol amaçlı gözden geçirip, yapılacaklar hakkında kararlılık sahibi olmak istedikleri anlaşılmaktadır.

Râzî’nin de belirttiği gibi, ihtiyatlı ve kararlı davranış bunu gerektirir. Anlaşılan o ki, Velîd ve onun gibi vahiy düşmanları düşmanlıklarında kararlılık göstermekte ve fikrî bağlamda gerekli önlemleri almayı ihmal etmemekteydiler.

b) Âyetteki نَظَرَ nezara fiiline farklı yorumlar getirilebilir.

ı. نَظَرَ nezara fiilinin “bakmak, aramak” anlamından hareketle, âyeti “yeni çareler aramak” şeklinde anlamak mümkündür. Buna göre, vahye karşı olanların devamlı yeni arayışlar içerisinde bulunacakları ve entrikalar çevirmek için çalışacakları beyan edilmiş olur.

ıı. Âyetteki نَظَرَ nezara fiilini “maddî anlamda bir şeyleri gözlemlemek, gözden geçirmek” şeklinde anlamak da mümkündür. Herhangi bir gizlilik esasından hareketle değil, çevreyi süzüp kontrol etmek ve bütün önlemleri almak anlamında bir faaliyette bulunmak, âyette kast edilen anlamlardan birisi olabilir. İşini düzgün ve esaslı bir şekilde yürütmenin gereği olarak, böyle bir tavır içerisinde bulunmak söz konusu edilmiş olabilir.

ııı. نَظَرَ nezara fiilini “gizli gizli çalışmalar yapmak” şeklinde de anlayabiliriz. Müslümanların güçsüz olduğu ilk dönemlerden farklı olarak, daha sonraları onların güçlü olduğu dönemlerdeki din düşmanlarının sinsi faaliyetleri bu âyetteki mesajlardan elde edilebilir. Osmanlı’ya karşı girişilen faaliyetler veya Müslümanların güçlü olup din düşmanlarının nispeten zayıf olduğu yer ve zamanlardaki faaliyetler bu noktada önemli örnekler olarak önümüzde durmaktadır.

ıv. Günümüze mesajları bakımından ele alındığında, bu âyetin özellikle din düşmanlarının psikolojilerini ortaya koyduğunu söyleyebiliriz. Yeni planlar yaparak ve çeşitli yeni argümanlar geliştirerek vahye ve onun değerlerine karşı girişilecek faaliyetler bu âyetle bir defa daha haber verilmiş olmaktadır. Onlara karşı dikkatli davranmak ise Müslümanlara yüklenmiş esaslı görevlerdendir.

2. Yüzünü Ekşitip Suratını Asması

ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ “Sonra surat(ını) astı, kaş(larını) çattı.” Bu âyette iki fiil ele alınmaktadır:

a) عَبَسَ “Yüzünü ekşitti.” Yüce Allah, vahye karşı düşmanlık yapan kişilerin kızgınlık ve öfkelerinin yüzlerine yansıyacağını Velîd b. Muğîre örnekliğinde gündeme getirmektedir. Bu şahıs hem vahye hem de Müslümanlara karşı derin bir öfke duyuyordu. ‘Abese sûresinin ilk âyetlerinde ifade edildiği üzere, Hz. Peygamber’in yanına görme engelli bir sahâbî geldi diye yüzünü ekşitip arkasını dönen şahıs da aynı kişiydi. Dolayısıyla Kur’ân’da iki kez geçen عَبَسَ ‘abese fiili, geçtiği iki yerde de bu şahsın, yani Velîd b. Muğîre’nin davranışını ifade etmektedir.

b) بَسَرَ “Suratını astı.” İlâhî buyruklara karşı düşmanca tavır takınanların dünya hayatlarındaki olumsuz yüz ifadeleri, mahşerde de aynı şekilde derin bir mahrumiyete dönüşecektir. Nitekim Yüce Allah, Kıyâmet 75/24’te bu durumu gündeme getirmekte, bazı yüzlerin asık olacağını haber vermektedir.

Mahşerdeki asık yüzler vahye ve Müslümanlara karşı dünyadaki derin öfkenin sonucu olacaktır. İşte Velîd ve onun gibiler, bu hayattaki kin ve öfkelerinin karşılığını mahşerde ödül ve huzurdan mahrumiyet şeklinde yaşacaklardır.

Vahye karşı takınılan düşmanca tavır kişinin psikolojisini olumsuz yönde etkilediği için bu durum fizyolojisine de yansımakta, böylece duygular bedeni etkilemektedir. İşlediği bir suçtan dolayı muhataplarından ve öldürülmekten korkan Hz. Musâ nasıl ki dili dönmez, rahat konuşamaz olduysa,(26) burada da duyguların beden üzerindeki etkisi olumsuz şekilde örneklendirilmektedir.

Râzî’nin de belirttiği gibi, Velîd ve onun gibilerin yüzlerine yansıyan bu düşmanlık, esasında gerçeği anlamanın ve çaresizliğin bir sonucudur. Vahye karşı sinsice ve düşmanca düşünceler üretmeye çalışan, çeşitli entrikalar peşinde koşup fitne içerikli hezeyanları ölçüp biçen, sonunda yaptıklarını tekrar tekrar gözden geçirip kontrol eden bu tiplerin, mağlubiyet ve çaresizlik sonucunda yüz ifadeleri şiddet ve nefrete dayalı bir şekil almaktadır. Çünkü yüzlerindeki öfke yüreklerinde kopan fırtınayı yansıtmaktadır.

Âyetlerin indirildiği dönemdeki din düşmanlarının bu hali, günümüzde de varlığını devam ettirmekte, öfke ve kin bu defa sadece yüzlere yansımakla kalmamakta, tavır ve davranışlara sirayet ederek, hayatın hemen hemen her alanında çeşitli şekillerde kendisini göstermektedir.

Velîd b. Muğîre her ne kadar bir tane idiyse de “velîdlik” yapanlar yani onun yolundan gidenler her geçen gün sayılarını da etkinliklerini de arttırmaktadırlar. Vahye düşmanlık yapanlara karşı Müslümanlar da kendi inançlarında samimi, devamlı, ısrarcı, dayanıklı, sebatkâr ve istikamet sahibi olmayı başarmalıdırlar.

ııı. Gerçeğe Sırt Dönmek

ثُمَّ اَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ “Sonra arkasını döndü, kibirlendi.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَدْبَرَ edbera fiili “arkasını döndü”; وَاسْتَكْبَرَ ve’stekbera fiili ise “ve haksız yere büyüklük tasladı” demektir.

İlâhî buyrukları dikkate almayan ve onlara karşı düşmanca bir tutum içerisine giren kişinin bu âyet grubundaki son özellikleri işte bu âyette gündeme getirilmektedir.

Düşmanca ve sinsice fikir üretip onları uygulamaya sokmaya çalışan Velîd ve onun gibilerin vahye karşı en önemli tutumu, gerçeği görmezlikten gelip haksız bir büyüklük psikolojisine sahip olmalarıdır.

1. Buradaki اَدْبَرَ edbera fiili, “arkasını dönmek”, “sırt çevirmek”, “itibar etmemek” anlamlarına gelmektedir. “Arkasını dönmek” eylemi hakkında fiziksel bir hareket olarak “Velîd’in diğer insanlardan ayrılıp ailesinin yanına dönmesi” şeklinde rivayetler vardır.(27) Ancak asıl anlamın “itibar etmemek ve dikkate almamak” olduğunda şüphemiz yoktur. Nitekim Semerkandî de bu fiili “imandan ve dolayısıyla hakikatten yüz çevirmek” şeklinde yorumlamıştır.(28)

“Arkasını dönmek” veya “sırt ya da yüz çevirmek” eylemleri hakkında اَدْبَرَ edbera kelimesinden başka tevellâ ve a‘rada fiilleri de kullanılmaktadır. Üç kelimenin anlam olarak birbirinden farkının bulunduğunu söylemek gerekir. Meallerde veya tefsirlerde her üçüne de genellikle aynı anlam verilse de aralarında çok önemli farkların bulunduğu bir gerçektir.

İdbâr, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de görüleceği üzere istikbâr'ın sebebidir. Çünkü edbera fiili istekbera fiilinden hemen önce zikredilmektedir. İdbâr ayrıca tevelli'nin sonucudur. Tevellî, idbâr ve istikbâr kâfirin küfründeki merhalelerdir. Bu üç kavram basit inkârdan karmaşık ve kararlı küfre doğru geçişin çeşitli aşamaları olarak anlaşılmalıdır. Müminin tevellî'ye karşı tavrı i‘râd yani kontrollü ilişki, idbâr'a karşı tavrı ise zerhüm emri gereği(29) ilişkiyi kesmektir.

Tevellî, “iyiden yüz çevirmek” demektir. Tevellî hem iyiden yüz çevirmeyi, hem iyiye sırt dönenden yüz çevirmeyi ifade eder. İ‘râd ise kötüden yüz çevirmektir; aynı zamanda kötü ve kötü sanılanla mesafeyi sınırlamayı ifade eder. Fakat kesilip kopmak değil, kötünün iyiden kesilmesine mukabil olarak, ondan kesilmeyi anlam olarak içerir. Eğer o iyiye yönelik tevellîsinden vazgeçerse, siz de ondan i‘rad etmekten vazgeçin!(30) Yani eğer o iyilik yapmaya başlarsa siz de ona yönelmeye devam edin!

2. Nankör kişinin âyetteki ikinci sıfatı اسْتَكْبَرَ istekbera fiili ile dile getirilmektedir. Bu fiil, “haksız yere büyüklük taslamak” demektir. Vahye karşı takınılan tavır aslında bir anlamda bu kelime ile özetlenmektedir. Bu fiilin cümle içerisinde iki farklı anlamı olabilir:

a) اسْتَكْبَرَ istekbera fiilinin başındaki vâv edatı atıf, yani “bağlaç” olabilir; buna göre anlam, “Gerçeğe sırtını döndü ve büyüklük tasladı” şeklinde olur. Bu durumda istikbâr, vahye karşı duran kişilerin Müddessir 74/18. âyetten itibaren sayılan özelliklerinin sonuncusunu oluşturur. Bir başka ifadeyle öncekiler “sebep”, istikbâr ise “sonuç” olabilir.

b) اسْتَكْبَرَ istekbera fiilinin oluşturduğu cümle hâliyye, yani “durum bildiren” bir anlam da verebilir; baştaki vâv harfi de hâliyye konumunda kabul edilebilir. Buna göre anlam, “Büyüklük taslayarak gerçeğe sırtını döndü” şeklinde olur. Bu durumda istikbâr, vahye karşı duran kişilerin Müddessir 74/18. âyetten itibaren sayılan özelliklerinin birincisi yani sebebi, diğer özellikler ise bunun sonucu olmuş olur. Gerçeğe karşı düşmanca duruşun sebebi, kişinin kibir göstermesidir.

“İstikbâr”, aslında İblîs’in bir özelliğidir. Onun Hz. Âdem’e ve dolayısıyla ilâhî buyruklara karşı çıkışı büyüklük taslamasının bir sonucu idi. Kendisinin ateşten, Hz. Âdem’in ise topraktan yaratıldığını söyleyerek, ateşi topraktan daha hayırlı saymasının sonucunda büyüklük taslamış ve mahşere kadar ilâhî huzurdan kovulmuştur.

Onun yolunu izleyenler de ‘Alak 96/6-7’de belirtildiği gibi, kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız gördüklerinde, yani kibir tasladıklarında azgınlaşırlar ve böylece şeytanlaşmış bir tavrın sahibi olurlar.

İnsanlık tarihinde bu yolu izleyip hayatını zindana çeviren ve mahşerde ilâhî gazaba muhatap olmayı hak eden çok sayıda insanın bulunduğu Kur’ân’dan anlaşılmaktadır. Müslümanlar, Velîd örnekliğinde hatırlatılan bu yersiz kibir hastalığından uzak durmada azami dikkati göstermelidirler. Çünkü bu ifadelerin Kur’ân’da yer almasının gerçek ve anlaşılabilir sebebi Müslümanların uyarılmasıdır.

ıv. Vahye Karşı İftira Etmek

فَقَالَ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ اِنْ هٰذَآ اِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ “(O nankör kişi) ‘Bu (Kur’an), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir.’ dedi. ‘Bu, insan sözünden başka bir şey değildir!’ (dedi).”

Âyetlerdeki فَقَالَ fe kâle fiili “dedi ki”; اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu (şöyle) değildir”; اِلَّا سِحْرٌ illâ sıhrun istisnası “büyüden başka bir şey”; يُؤْثَرُ yü’seru edilgen fiili “nakledilmekte(dir), miras bırakılmakta(dır)”; اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu (şöyle) değildir”; اِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ illâ kavlü’l-beşeri istisnası ise “insan sözünden başka, beşer sözünden başka bir şey” demektir.

Burada ilâhî buyruklara karşı duran Velîd ve onun gibilerin vahiy hakkındaki iftira cümleleri gündeme getirilmektedir.

Benzer bir suçlama Kasas 28/36’da Firavun ve adamları tarafından Hz. Mûsâ’ya ve tebliğ ettiği âyetlere karşı da yapılmıştı. Anlaşılıyor ki Mekkeli müşrikler de onların izini takip ediyorlardı.

Velîd’e göre, Hz. Peygamber’in söyledikleri insan kaynaklıdır ve eskilerden nakledilen birtakım büyülü sözlerden ibarettir.(31) Vahyi kabul etmeyenler bunun kaynağının Bâbil olduğunu da ifade etmekteydiler.(32)

Bu iki âyette de hasr/kasr(33) yollarından birisi olan nefy ü istisna, yani “cümlenin olumsuz bir edatla başlayıp istisna edatıyla olumluya dönüştürülmesi” anlamında “vurgulu ifade” tekniği kullanılmaktadır. Bunun nedeni, Velîd’in bu noktadaki kararlılığını göstermektir. Ona göre, vahyi başka şekillerde tanımlamak doğru da değildir; mümkün de değildir.

1. فَقَالَ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ “(O nankör kişi) ‘Bu (Kur’an), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir.’ dedi.” Âyette “büyü” anlamına gelen سِحْر sıhr kelimesini nitelendiren يُؤْثَرُ yü’seru edilgen fiili, Râzî’nin de ifade ettiği gibi, bir kişi veya toplumun ölümünden sonra onların eserlerini veya haberlerini nakletmek için kullanılmaktaydı. Daha sonra bu fiil yaşamakta olan kişilerin sözlerini nakletmek için de kullanılır olmuştur.

Bu fiil ayrıca âsera kalıbıyla(34) ilişkilendirilerek “tercih edilmek, üstün görülmek, göz kamaştırıcı” anlamlarına da alınmaktadır. Böylece, vahyin diğer sözlerden ya da büyülerden farklı ve üstün olduğu, dolayısıyla daha aldatıcı (!) olduğu Velîd tarafından ortaya konulmuş olmaktadır.

Esasında Velîd ve onun gibiler, vahyin büyü olmadığını çok iyi biliyorlardı. Çünkü nakledilen veya uygulanan büyüler hiçbir şekilde vahye benzemiyorlar, aldatıcı ve uydurma oldukları her hallerinden belli oluyordu.

Meselenin farkında olan Velîd b. Muğîre, bir taraftan vahyi kabul etmemekte, diğer taraftan da onun diğer sözlerden çok değişik ve üstün olduğunu belki de farkında olmadan itiraf etmekteydi. Vahye “eskilerin masalları” diyenlerden ayrı olarak, o bu sözün etkisini ve göz kamaştırıcılığını يُؤْثَرُ yü’seru edilgen fiiliyle ifade etmiş olmaktadır.

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, peygamberlikle buluşturulduğunda, müşriklerin düşmanlığı başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmiş oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(35) “öncekilerin masalları”,(36) “geçmişten gelen büyü”,(37) “açık bir büyü”,(38) “karmakarışık rüyalar”,(39) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(40) “eski bir yalan, iftira”(41) veya “bir beşer sözü”(42) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(43) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(44) “onu şeytanların indirmediği”ni,(45) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(46) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(47) da özellikle beyan etmektedir.

2. اِنْ هٰذَآ اِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ “Bu, insan sözünden başka bir şey değildir! (dedi).” Bu âyet bir öncekinin devamı olarak kabul edilebilir. Belâgat açısından bu tür ifadelere bedel, te’kîd veya atf-ı beyân denmektedir. Amaç, önceki sözü açıklığa kavuşturmak ve muhtemelen yaşanan fikir değişikliğini ortaya koymaktır.

Onların dile getirdiği bu sözlerini ilk söylediklerinden caymaları şeklinde de anlayabiliriz. Nitekim bu noktada Enbiyâ’ 21/5’te yine Hz. Peygamber’i suçlamaları bağlamında şöyle dedikleri bildirilmektedir: “Hayır, dediler, (bunlar) saçma sapan rüyalardır; bilakis (esasında) onu kendisi uydurmuştur; aksine (dahası) o, bir şairdir. (Eğer öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir âyet getirsin!”

Velîd b. Muğîre, vahyin “öncekilerden nakledilen büyü” olduğu yalanını ve iftirasını bu kadarla sınırlı tutmamıştır. Zira onlar atalarının dini üzere olduklarını sürekli yineliyorlardı. Belki de farkında olmadan vahyi yücelttiğini anlayınca, bu defa vahyin değerini düşürmek için onu normal bir insan sözüne veya sıradan bir söz mesabesine indirmeyi amaçlamıştır.

Esasında önceki âyette yer alan سِحْرٌ يُؤْثَر sıhrun yü’seru ifadesi “göz kamaştırıcı büyü” anlamında yüceltici bir mesaj da verebilir. Çünkü Velîd ve onun gibilerin, eskilerden nakledilen sözlere karşı olumsuz bir tutumlarının olmadığı bilinmektedir. Hatta vahye karşı atalarından kalan inancı tercih etmekte ısrarcı oldukları da herkesin malumudur. Durum böyle olunca, onun bu ikinci sözü söylemesinin amacı, önceki sözünden vazgeçtiğini göstermek olmalıdır.

Vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir.

“Bütünüyle vahiy”,(48) “on sûre”(49) ve nihayet “tek sûre”(50) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır. Sonunda Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere meydan okuma geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibilerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir.

Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağı konusunda, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, onun insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Yüce Allah ise, “söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan olduğunu, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu” beyan ederek onlara gereken cevabı vermiştir.

Furkân 25/4-5’te ise vahyi Hz. Peygamber’in kendisinin uydurduğu, ona başkalarının da yardım ettiği, hatta vahyi kendisinin yazdırdığı, sonrasında sabah akşam ona okunduğu ifade edilerek, vahyin kaynağının ilâhî olmadığı Mekkeli müşrikler tarafından ileri sürülmüştü. Bu arada başka bazı âyetlerde de bu defa vahyi Hz. Peygamber’in sözü olarak sananlara çok esaslı cevaplar verilmekte, vahyin kaynağının beşeri değil ilâhî olduğu özellikle vurgulanmaktadır.(51)

Konuyla ilgili en önemli âyetlerden bir tanesi de Sâffât 37/13’tür: “Bir delil gördüklerinde alay ederler.” Yüce Allah inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları çerçevesinde en önemli özelliklerinden birisinin “delillere karşı alaycılık yapmaları” olduğunu beyan etmektedir.

İnkârcıların Kur’ân âyetlerine ve dolayısıyla sûrelere karşı alaycı tutumlarının bir benzeri de Tevbe 9/124-125’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Herhangi bir sûre indirildiği zaman onlardan bir kısmı der ki: ‘Bu sizin hanginizin imanını artırdı?’ İman edenlere gelince (bu sûre) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler. Kalplerinde hastalık (kâfirlik ve münafıklık) olanlara gelince, onların da inkârlarını büsbütün artırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.” İşte inkarcı mantığın âyetler karşısındaki bu umursamaz ve alaycı tutumu yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de açıkça görülmektedir.

Yüce Allah, Müddessir sûresinin 18-25. âyetleri arasında, vahye karşı düşmanca bir tavır içerisinde bulunanların çeşitli özelliklerini hatırlatarak, onların her zaman bu düşmanlıklarını devam ettirmekte oldukları mesajını bizlere vermektedir.

Sinsice fikirler üretmek, çeşitli hezeyanları ölçüp biçmek, düşünülenleri defalarca kontrol etmek, yeni entrikalar peşinde koşup fitne içerikli arayışlara girmek, çatık kaşlarıyla asık suratlara bürünmek ve nihayet büyüklük taslayarak gerçeğe sırtını dönmek, işte bu tiplerin genel özelliklerinden sadece bir bölümüdür.

Kin ve öfkeye bürünerek kararını olumsuz yönde şekillendiren bu tipler, düşmanlıklarının sonucunu iftiraya dönüştürmekten kurtulamazlar. Bu arada fikir zikzakları çizerek, muhataplarına nasıl iftira atacaklarını ve onları nasıl mağlup edeceklerini de genellikle bilemezler.

Vahye “büyü” veya “insan sözü” demek vahyi hiç tanımamaktır. İster risalet yıllarında olsun, isterse sonraki dönemlerde olsun, ilâhî vahyi tanımayanlar devamlı olarak ona karşı olumsuz bir tutum içerisine girmişlerdir; şimdilerde de aynı tutum devam etmektedirler.

“Kişi bilmediğinin düşmanıdır” sözü bu gerçeğin değişik bir ifadesidir. Günümüzde vahye karşı duranların önemli bir bölümü onu doğru tanımamakta, önyargılı bakışlarla veya kulaktan dolma sözlerle kanaat sahibi olmakta, nihayetinde hatalı sonuçlara varabilmektedirler.

Bu değişik durumlar karşısında Müslümanın görevi, dinini doğru kaynaktan ve doğru bir şekilde öğrenmesi, yapılan saldırılara karşı doğru bir duruş ortaya koyabilmesi ve körü körüne taklidin değil, gerçek bilginin sahibi ve savunucusu olmasıdır. Bunun yolu, kitap olarak Kur’ân’ı bilmekten, insan olarak da Hz. Peygamber’i doğru tanımaktan ve onu anlayarak örnek almaktan geçmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXX, 198.
• 2 - Eleştiriler için bk: Râzî, age., XXX, 198.
• 3 - Esed, age., s. 1204.
• 4 - Semerkandî, age., III, 515; Râzî, age., XXX, 199.
• 5 - Âl-i İmrân 3/191; Yûnus 10/5; Sâd 38/27; Dühân 44/38. 6 - Enbiyâ’ 21/16; Dühân 44/38. 7 - Mü’minûn 23/115.
  • Âl-i İmrân 3/191 Yûnus 10/5 Sâd 38/27 Duhân 44/38 Enbiyâ 21/16 Duhân 44/38 Mü'minûn 23/115
• 8 - Zemahşerî, age., IV, 635; Râzî, age., XXX, 199.
• 9 - Semerkandî, age., III, 516.
• 10 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116, 119; Tirmizî, Zühd, 27; Menâkıb, 32; Ahmed b. Hanbel, V, 117.
• 11 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Kâf 50/24; Müddessir 74/16.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Kâf 50/24 Müddessir 74/16
• 12 - Semerkandî, age., III, 516.
• 13 - Zemahşerî, age., IV, 363.
• 14 - Semerkandî, age., III, 516; Taberî, age., XXIX, 156-157. 15 - Ferrâ, age., III, 202; Âlûsî, Rûhu’l-Ma‘ânî, XV, 154.
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 1191.
• 17 - Tevbe 9/43. 18 - Tevbe 9/30; Münâfikûn 63/4. 19 - Yûsuf 12/92. 20 - Zâriyât 51/10. 21 - ‘Abese 80/17. 22 - Tebbet 111/1. 23 - Müddessir 74/19-20.
  • Tevbe 9/43 Tevbe 9/30 Münâfikûn 63/4 Yûsuf 12/92 Zâriyât 51/10 ‘Abese 80/17 Tebbet 111/1 Müddessir 74/20
• 24 - Kurtubî, age., XIX, 189. 25 - Zâriyât 51/10; Müddessir 73/19, 20; ‘Abese 80/17; Burûc 85/4.
  • Zâriyât 51/10 Müzzemmil 73/19 Müzzemmil 73/20 ‘Abese 80/17 Burûc 85/4
• 26 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13-14; Kasas 28/33.
  • Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/14 Kasas 28/33
• 27 - Râzî, age., XXX, 201. 28 - Semerkandî, age., III, 516.
• 29 - En‘âm 6/91, 112, 137; Hıcr 15/3; Mü’minûn 23/54; Zuhruf 43/83; Tûr 52/45; Me‘âric 70/42.
  • En‘âm 6/91 En‘âm 6/112 En‘âm 6/137 Hicr 15/3 Mü'minûn 23/54 Zuhruf 43/83 Tûr 52/45 Me‘âric 70/42
• 30 - İslâmoğlu, age., s. 1057’de 2 ve 1192’de 4. notlar.
• 31 - Bu konuda çeşitli isimler için bk. Semerkandî, age., III, 516-517. 32 - Ferrâ, age., III, 203. 33 - Bu teknik hakkında Fâtiha 1/5’te geniş bilgi vermiştik.
  • Fâtiha 1/5
• 34 - Yûsuf 12/91.
  • Yûsuf 12/91
• 35 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 36 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 37 - Müddessir 74/24. 38 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 39 - Enbiyâ’ 21/5. 40 - Sebe’ 34/43. 41 - Ahkâf 46/11. 42 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 43 - Furkân 25/4-6. 44 - Tekvîr 81/25. 45 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 46 - Hâkka 69/41-42. 47 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 48 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/34. Bu iki sûre 60-70. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da bu kadarlık bir sûreyi içermektedir. 49 - Hûd 11/13. 50 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/70 Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 51 - Yûnus 10/15-16; Furkân 25/6; Necm 53/1-4.
  • Yûnus 10/16 Furkân 25/6 Necm 53/4