Me‘âric Suresi

Mekke’de Hâkka sûresinden sonra indirilen, 44 âyetten oluşan, adını üçüncü âyette geçen “yükseliş mertebeleri” anlamındaki الْمَعَارِج el-me‘âric kelimesinden alan Me‘âric sûresi, inişte 46, resmî sıralamada ise 70. sûredir.

Me‘âric sûresi resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hâkka sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Ortak konu Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecidir. İki sûre peş peşe indirildiği için adeta birbirinin devamı durumundadır.

Me‘âric sûresinde ilk olarak kıyâmetin gerçekleşeceği hatırlatılmakta ve bunun engellenemez bir gerçeklik olduğu vurgulanmaktadır. Bu arada karar makamının yüceliğini kavratmak üzere meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a ancak elli bin yıllık bir günde ulaşabileceği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, muhataplarının azgınlığından etkilenen Hz. Peygamber’e moral verilerek inkârcıların uzak gördüğü kıyâmetin aslında yakın olduğu haber verilmektedir. Bu bağlamda kıyâmet sahnelerinden bir bölümü hatırlatılmakta ve mahşerde suçluların ne tür çaresizlikler içerisinde olacakları bildirilmektedir.

19. âyetten itibaren, insanın yaratılış özelliklerinin bir kısmı ve daha çok nankörlük özellikleri gündeme getirilmekte, ancak musallîn denen kişilerin bu olumsuzluklardan uzak oldukları ifade edilmektedir. Bu bağlamda, çeşitli sıfatlar sayılarak, sonuçta cennette kendilerine ikramlarda bulunulacağı müjdelenmektedir.

36. âyetten itibaren, inkârcılık yapanların şaşkın halleri üzerinde durulmakta, beklentileri reddedilmekte ve kendilerinin vazgeçilmez olmadıkları hatırlatılarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde yerlerine başkalarını getirebileceği durumu özellikle bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda bu nankör tiplerin dünya hayatında eğlenmeye devam etmeleri halinde mahşerde derin hüzünler yaşayacakları ifade edilmektedir. Ayrıca gözleri çökmüş halde ve kendilerini zillet kaplamış olarak diriltilecekleri mahşer gününün mutlak surette gerçekleşeceği haber verilmekte, sonuçta insanlık bütün bu gerçeklerle ilgili kesin bir şekilde bilgilendirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 19-35. âyetlerinde önce insanın bazı olumsuz özelliklerini hatırlatmakta, ardından musallîn adı verilen kişilerin, yani Yüce Allah’tan yana olanların sekiz niteliğini ele almakta, sonunda bunların cennetlerde ağırlanacaklarını müjdelemektedir.

a) İnsanoğlunun Üç Olumsuz Özelliği

Yüce Allah, sûrenin 19-21. âyetlerinde insanoğluna yaratılışında verdiği bazı özellikleri şu şekilde belirtmektedir: “Gerçekten insanoğlu pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Başına bir şer (kötülük) geldiğinde çok sızlanır, (adeta feryat eder). Bir hayra (zenginliğe) erişince de çok cimri kesilir.”

Bu sıfatların hatırlatılma sebebi, kontrol altına alınabilir olduklarını, bunu başarmanın mümkün ve çok önemli olduğunu bildirmektir.

Yorumunu yapacağımız üç âyette yer alan هَلُوع helû‘, جَزُوع cezû‘ ve مَنُوع menû‘ kelimeleri mübâlağa sığasındadır ve bu kalıp asıl manaya “çok, fazla, abartılı bir şekilde” anlamını katmaktadır. Söz konusu bu üç sıfat Kur’ân’da birer defa kullanılmaktadır.

ı. İnsanın Hırsı ve Tatminsizliği

اِنَّ الْاِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا “Şüphesiz ki insan çok hırslı yaratılmıştır.”

Âyetteki اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insâne kelimesi “muhakkak ki insanoğlu”; خُلِقَ hulika edilgen fiili “yaratıldı”; هَلُوعًا helû‘an kelimesi ise “çok tatminsiz, çok aceleci, hırslı, endişeli” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış özellikleri bağlamında onun sabırsız ve tatminsiz bir yapıda olduğu gündeme getirilmektedir.

1. Daha başka âyetlerde insanın aceleci bir yapıda yaratıldığı(1) ve çeşitli zayıflıklara sahip kılındığı ifade edilmektedir.(2) Hz. Peygamber de “Âdemoğluna verilen en şerli özellikler cimrilik, hırs ve korkaklıktır” buyurarak, doğuştan getirilen olumsuzluklara dikkat çekmektedir.(3)

Yüce Allah, Şems 91/8-10’da insana fücûr denen olumsuz özelliği de takvâ denen korunaklı ve duyarlı olmayı da yerleştirmiştir. Fücûr ve takvâ birlikteliği hayatın imtihan olduğu gerçeğini anlamlı kılar. Önce fücûrun zikredilmesi insanın olumsuzluğa yatkınlığını ortaya koyabilir. Ancak takvâ denilen duyarlılık ise yoldan çıkma ihtimalini kontrol etmeyi sağlamak için insana verilmiştir. Esasında kurtuluş nefsini arındırma şartına bağlanmış, fücûra mağlup olmak ise kayıp olarak tanıtılmıştır.

Yüce Allah, Hucürât 49/7’de imanı müminlere sevdirdiğini, onu kalplere süslediğini beyan etmekte, bu arada küfrü, yoldan çıkmayı ve isyanı da insanlara çirkin gösterdiğini ifade etmektedir. Demek ki insanın yaratılış özellikleri arasında olumsuzlar gibi olumlu değerler de vardır ve Hucürât 49/7. âyete göre olumlu değerler diğerlerine oranla bir adım daha öndedir. Bu yüzden, olumlu değerlere daha çok ilgi duyup fıtratımızdaki güzellikleri beslemeye, geliştirmeye ve olgunlaştırmaya özen göstermeliyiz.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin peşinden gelen ve 22. âyetten itibaren başlayan âyet grubunda bir istisna bölümü yer almaktadır. Dolayısıyla bu âyette sözü edilen الْاِنْسَان el-insân kelimesinin bütün insanları içerdiğini, insanoğlunun fıtratında bu olumsuz özelliğin bulunduğunu, ancak bunu tedavi etmenin veya giderip ıslah etmenin de mümkün olduğunu özellikle belirtmek durumundayız. Nitekim 23. âyet ve sonrasında sayılan sekiz nitelik bir anlamda bu tatminsizlik ve acelecilik hastalığının tedavi yollarını göstermektedir.

3. Âyetteki هَلُوعًا helû‘an kelimesinin ifade ettiği anlamın ne olduğu konusunda âlimlerimiz farklı değerlendirmeler yapmaktadırlar. “Tatminsiz”, “aceleci”, “hırslı”, “aşırı bir şekilde sızlanan”, “endişeli”, “canı sıkkın”, “sabırsız” gibi anlamlar bu kelimeyi izah edenler tarafından kullanılmaktadır.(4)

Kelimenin anlamı ilk etapta tam ve net olarak anlaşılamadığı için Yüce Allah sonraki iki âyette bu kelimeyi açıklamaktadır. Bu metot bir Kur’ân üslubudur. Tıpkı ve mâ edrâke ifadelerinde soru sorulup ardından cevabı bizzat Yüce Allah verdiği gibi, başka bazı âyetlerin cevabını da yine Rabbimiz bazen aynı âyetin peşinde, bazen de farklı yerlerde vermektedir.

Hûd 11/1-2’de beyan edildiği üzere, Kur’ân’ın bütün âyetleri bizzat Yüce Allah tarafından yine Kur’ân’da açıklanmıştır. Çünkü mübîn olmak hem açıklayıcı, hem de bunun sonucunda apaçık olmayı gerektirir. Kişilerin kendi kanaatlerini din diye sunmamaları ve insanların insanlara kul olmamaları için âyetlerin açıklamaları bizzat Rabbimiz tarafından yine Kur’ân’da yapılmıştır.

Bize düşen görev, hangi âyetin hangi âyeti nasıl açıkladığını anlamaya çalışmaktan ibarettir. İşte şimdi inceleyeceğimiz iki âyette söz konusu kelimenin insan hayatında nasıl bir ahlâkî yapıya ve davranış görüntüsüne dönüştüğü bildirilmektedir.

ıı. Sıkıntı Anında Sızlanması ve Bollukta Cimriliği

اِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَاِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا “Başına bir kötülük geldiğinde çok sızlanır. Bir hayra (zenginliğe) ulaşınca da çok cimri kesilir.”

Buradakiاِذَا مَسَّهُ izâ messehû ifadesi “ona dokunduğu, eriştiği, başına geldiği zaman”; الشَّرُّ eş-şerru kelimesi “fakirlik, hastalık, sıkıntı”; جَزُوعًا cezû‘an sözcüğü “çok sızlanan, çok feryat eden(dir)”; وَاِذَا مَسَّهُ ve izâ messehû ifadesi “ve ona dokunduğu, eriştiği, başına geldiği zaman”; الْخَيْرُ el-hayru kelimesi “hayır, zenginlik, sağlık”; مَنُوعًا menû‘an sözcüğü ise “aşırı cimri, aşırı engelleyen(dir)” demektir.

Burada insanoğlunun zayıf yani tahammülsüz bir şekilde yaratılmış oluşu gündeme getirilmektedir.

1. اِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا “Başına bir kötülük geldiğinde çok sızlanır.” Yüce Allah bu âyette önceki âyetteki helû‘an kelimesinin bir yönünü açıklamaktadır. Buna göre helû‘an kelimesinin bir anlamı جَزُوعًا cezû‘an, yani “çok sızlanan, çok feryat eden” demektir. Buradaki şer daha çok “fakirlik” veya “hastalık” olarak yorumlanmaktadır. İnsanoğluna bir kötülük, fakirlik veya hastalık dokunduğunda veya başına kötü bir iş geldiğinde aşırı tepki verir ve tarif edilemez bir ümitsizliğe kapılır.

İnsanın bu özelliği İsrâ’ 17/83’te “aşırı ümitsizlik” anlamına gelen yeûs kelimesiyle ifade edilmekte ve “Başına bir şer geldiğinde aşırı derecede ümitsizliğe kapılır” cümlesi kullanılmaktadır. Ayrıca Hûd 11/9-10 ve Fussılet 41/49’da insanoğlunun bu özelliği hatırlatılmakta ve bir kötülükle karşılaştıklarında umudunu yitirip karamsarlığa kapıldığı beyan edilmektedir.

Bu arada Fussılet 41/51’de herhangi bir şerle karşılaşan nankör insan tipinin samimiyetsiz bir şekilde uzun uzadıya dua ederek yalvarmaya başladığı da hatırlatılan hususlardandır. Konuyla iligli olarak Yûnus 10/12’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(İnkârcı) insana bir zarar dokunduğu zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder.”

Nankör insan tipinin başına bir zarar veya sıkıntı geldiğinde nasıl döneklik yaptığı, zor zamanlarda Yüce Allah’ı hatırlayıp rahata kavuştuğunda nasıl eski nankörlüğüne veya şirkine geri döndüğü de Kur’ân’da bildirilen hususlar arasında yer almaktadır.(5)

Enbiyâ’ 21/35’te dile getirildiği üzere, “şer olsun, hayır olsun” insanın başına gelen şeyler aslında birer imtihan unsurudur. Önemli olan nokta, şer ortamında da hayır ortamında da bu imtihanı kazanabilmektir. Esasında Yüce Allah Bakara 2/216’da insanların hayır bildiği şeylerin şer, şer bildiklerinin ise hayır olabileceğini hatırlatarak, insanların bilmediklerini O’nun bildiğini beyan etmektedir. Böylece Yüce Allah’ın emirlerine ve yasaklarına karşı gereken hassasiyeti göstermenin önemi açıkça vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanoğlunun yaratılıştan sahip kıldığı bu özelliğini hatırlatarak, Me‘âric 70/22. âyetten itibaren bunun tedavi yollarını göstermektedir. Burada önemli olan husus, sızlanmayı bir hayat tarzına dönüştürmemeyi başarmaktır.

2. وَاِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا “Bir hayra (zenginliğe) ulaşınca da çok cimri kesilir.” Burada insanoğlunun yaratılışıyla ilgili cimrilik potansiyeliyle ilişkisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette ise 19. âyetteki helû‘ kelimesinin ikinci anlam boyutunu açıklamaktadır. Buna göre helû‘ kelimesinin diğer anlamı مَنُوعًا menû‘an yani “çok engelleyen, aşırı cimri, hiçbir şey vermeyen” demektir. Âyette sözü edilen hayır, genellikle “sağlık” olarak yorumlanmaktadır; ancak âyette geçen “menedicilik veya cimrilik yapmak” anlamına gelen menû‘ kelimesi, hemen öncesinde yer alan hayr kelimesinin “zenginlik” anlamına geldiğini göstermektedir. Dolayısıyla insanoğlunun yaratılış özelliklerinden birisinin de cimrilik olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Sözün burasında Haşr 59/9’da da ifade ettiğimiz üzere, başkalarıyla ilgili kanaatimizi ve duruşumuzu doğru belirlememiz için cimrilik ve fedakârlıkla ilgili bazı kavramları hatırlatmak istiyoruz.

Haset, “bende yok, onda da olmasın” demektir. Bir anlamda Allah’a akıl vermek ve “sen kime ne vereceğini ve ne kadar vereceğini bilememişsin” demek gibi bir haddini bilmezliktir. Buna bir anlamda “ahlâk komünizmi” de denir. Buhl, “bende var, ama onda olmasın” demektir. Bu da bir çeşit “eşsizlik isteği”dir. Şuhh, “onunki benim olsun” demektir. Buna “ahlâk egoizmi” de denir. Gıpta, “onda var, bende de olsun” duygusudur.

Sehâvet, “bende var, onda da olsun” duygusudur. Îsâr, “benim değil, onun olsun” veya “benimki onun olsun” duyarlılığıdır. Bu duygu Medineli Ensâr’ın Mühâcirlere yönelik hissettiği ve uyguladığıdır. Haşr 59/9’da bu duyguya değinilmektedir. Cûd, “bende yok, ama onda olsun” hassasiyetidir. Fakr ise “onda yok, bende de olmasın” duygusudur. Bana verirsen o acı çekebilir; bu nedenle madem onda yok, benim de olmasın, zararı yok duyarlılığıdır.(6)

Fücûr denilen olumsuz özelliklerini kontrol altına almayan insan tipinin başına iyi şeyler geldiğinde, bir anlamda fakirlikten zenginliğe kavuştuğunda aşırı derecede cimri kesildiği ve eline geçen ekonomik imkânlardan fakirleri hiçbir şekilde yararlandırmak istemediği burada hatırlatılmaktadır.

Özellikle Mekkî sûrelerde yetimin itilip kakılması, yoksulun doyurulmaya teşvik edilmemesi ve bu davranışın sahipleri şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.(7) Bunun zıddına olarak yetimleri, fakirleri ve yoksulları doyuranlar, onlarla ilgilenenler de övülen insanlar olarak tanıtılmaktadır.

b) Musallîn Kişilerin Sekiz Özelliği ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 22-34. âyetlerinde, bundan önceki olumsuz özelliklerden kurtulanların musallî diye isimlendirildiklerini beyan ettikten sonra, bu kişilerin niteliklerine yer vermektedir. Buna göre söz konusu kişiler, “ibadetlerinde devamlı olanlar”, “mallarında sâil (açıktan isteyene) ve mahrûm (isteyemeyen kişilere vermek) için bilinen bir hak bulunanlar”, “hesap gününe gönülden inananlar”, “Rablerinin azabından korkarlar; (çünkü) Rablerinin azabı(na karşı) emin olunamayacağını bilenler”, “namuslarını koruyanlar”, “emanetlerine ve ahitlerine riâyet edenler”, “şahitliklerini (dosdoğru) yerine getirenler” ve “bütün ibadetlerini koruyanlar” şeklinde sıralanmaktadır.

ı. Musallîn’den Olup İbadete Devam Etmeleri

اِلَّا الْمُصَلّ۪ينَ اَلَّذ۪ينَ هُمْ عَلٰى صَلَاتِهِمْ دَآئِمُونَ “Ancak salât edenler (Allah’a destek olanlar) hariç! Onlar salâtında (Allah’a desteklerinde) devamlı olanlardır.”

Âyettekiاِلَّا الْمُصَلّ۪ينَ ille’l-musallîne istisnası “salât edenler, destek olanlar, namaz kılanlar, dua edenler, tevhid üzere ibadet edenler hariç”; اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ki onlar (şöyledir)”;عَلٰى صَلَاتِهِمْ ‘alâ salâtihim ifadesi “onların desteklerinde, dualarında, ibadetlerinde, kulluklarında”; دَآئِمُونَ dâimûne sözcüğü ise “devamlı olanlar(dır)” demektir.

Burada cennete gidecek kişilerle ilgili istisna cümlesi ve beraberinde cennetliklerin “ilk” özelliği olarak “ibadetlerinde devamlı olanlar” niteliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 19-21. âyetlerindeki üç önemli olumsuz nitelik hakkında kısaca bilgi verdikten sonra, bu defa söz konusu niteliklerden kurtulmanın musallî olmakla mümkün olduğunu beyan etmekte ve sekiz sıfat sıralamaktadır. Mü’minûn sûresinin ilk 11 âyetlik grubunda dile getirilen “kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri” gibi, burada da bunun değişik bir ifadesi olarak musallînden olmanın özellikleri sıralanmaktadır.

Şems 91/8-10’daki bilgileri esas alarak yorumunu yaptığımız üç âyetteki üç olumsuz özelliği bir anlamda fıtrata yerleştirilen fücûr olarak kabul edersek, şimdi sayılacak özelliklere de takvâ sahibi olmanın gerekleri olarak bakabiliriz. Takvânın bu âyet grubundaki karşılığı elbette musallî olmaktır.

Bu nedenle öncelikle bu kelimeyi ele alacağız; ardından kelimenin içini dolduran sekiz özelliği inceleyeceğiz. Bu arada şunu da belirtelim: Bazı âlimler bu âyet grubundaki sekiz niteliği ayrı ayrı özellikler şeklinde kabul etmektedirler;(8) biz ise bunları musallîn’den olmanın gerekleri olarak yorumlamaktayız.

1.اِلَّا الْمُصَلّ۪ينَ “Ancak salât edenler başka.” Kur’ân’da salât kelimesi kural olarak eğer k-v-m kökünden gelen ekâme, yukîmü, ikâmet kelimeleriyle kullanılırlarsa şekli belli olan “namaz” anlamına gelir. Bakara 2/3 ve A‘lâ 87/12 ile 15. âyetlerin izahında da ele aldığımız üzere, musallî kelimesi s-l-y kökündendir ve “dua, rahmet” anlamlarının yanında “bir şeye veya bir yere yaslanmak” manalarına da gelmektedir.

Salât kalıbında bu kelime, “Allah’a yaslanmak, tercihini O’ndan yana belirlemek, O’nun değerlerine gönülden bağlı olmak” anlamlarında, dinin direği olan “namaz” ibadetinin adı olarak belirlenmiştir.

“Birine salât etmek” demek, ona destek vermek demektir. Musallî kelimesi “destek olan” anlamına gelir. Hz. Peygamber’e salat etmek de ona yardım etmek, destek olmak demektir. Bu nedenlerle salât veya musallî(n) kelimelerine “destek, ibadet, dua, kulluk, tevhid içerikli eylem veya bunları yapanlar” anlamını vermek daha doğrudur.

Kelimeye olabildiğince kapsamı geniş anlamlar verilince, elbette tevhid içerikli eylemlerin içerisinde “namaz” ibadeti de yer almaktadır. Meseleye böyle bakıldığında bir taraftan söz konusu kelimenin kullanım özelliği gözetilmiş olur; diğer taraftan da pek çok faaliyet alanı anlama katılmış olur.

Genelde âlimlerimize göre buradaki الْمُصَلّ۪ين el-musallîne kelimesinden maksat “farz namazları vaktinde kılanlar”dır. Bazılarına göre bunlar “Hz. Peygamber’le beraber bulunan müminler”dir.(9) Bu doğrultuda bazı âlimlerimiz ise maksadı “Allah’ın hakkını yerine getirenler, O’nun emir ve yasaklarına riayet edenler” şeklinde belirlemiştir.(10)

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, âyetteki الْمُصَلّ۪ينَ el-musallîne kelimesine “dik duranlar” ve “destek olanlar” anlamı da verilebilir. Bu durumda maksat başta namaz olmak üzere “ibadetlerinde dik duruş sahibi olanlar” ve “Allah’tan yana olanlar” şeklini alır. Zaten bu âyet grubunda sıralanacak olan sekiz özellik de musallîn kelimesini açıklamaktadır.

Âyete “Namaz kılanlar müstesna” anlamını verenler aslında bir sonraki cümleyi, hatta daha sonra zikredilecek olan Me‘âric 70/34. âyeti referans göstermektedir. Böylece olumsuz yaratılış özelliklerinden kurtulmanın ilk şartını “namaz kılmak” diye belirlemişlerdir. Bu anlam da elbette yanlış sayılmaz; ancak bir insan olumsuzluklardan kurtulmak için her şeyden önce niyetini doğru belirlemeli ve Yüce Allah’tan yana olduğunu kabul ve ilan etmelidir.

Eğer salât kelimesine “Allah’tan yana olmak ve O’na yaslanmak” anlamını verirsek, bu durumda aslında kişinin inanç durumunun sağlamlığını ifade etmiş oluruz. Niyetini Yüce Allah’tan yana olmak şeklinde belirlemeyenlerin elbette namazından söz edilemez.

Bu nedenle biz buradaki maksadı kalpteki sağlam yöneliş olarak benimsedik ve musallîn olanları da “Yüce Allah’tan yana olanlar” şeklinde anlamaya çalıştık. Yüce Allah’tan yana olanlar, kalbindeki iman ve güven ile Yüce Allah’a kulluk edenlerdir. Onların kulluk görevlerinin başında da elbette namaz kılmak gelmektedir. İşte bu gerekçeden dolayı bir sonraki âyetteki sıfat ile istisna kelimesi aynı kökten seçilmiştir.

2. اَلَّذ۪ينَ هُمْ عَلٰى صَلَاتِهِمْ دَآئِمُونَ “Onlar salâtında (Allah’a desteklerinde) devamlı olanlardır.” Bir önceki maddede ele aldığımız el-musallîne kelimesine “Yüce Allah’tan yana olanlar” veya “tevhid içerikli eylemleri gerçekleştirenler” anlamını vermiştik. Bu doğrultuda bu âyeti söz konusu kelimeyi açıklayan ilk cümle olarak anlamak durumundayız. Buna göre musallîn denen kişilerin ilk özelliği “ibadetlerinde devamlı olmaları”dır.

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İbadetin en faziletlisi az da olsa devamlı olanıdır.”(11) Anlaşılıyor ki âyetteki mesaj da ibadetlerdeki devamlılıktır. Burada sözü edilen salât kelimesi önceki âyette ele aldığımız el-musallîne ile aynı köktendir ve genelde “ibadet, dua, kulluk” anlamlarını vermektedir. Namaz ibadeti de kulluk bilincinin direği ve zirvesi olduğu için musallî olmanın en önemli yansımasının ibadetlerde ve özellikle namazda devamlılık olduğu anlaşılmaktadır.

İbadetlerde devamlılığın anlamı ibadetlerin yapılması gerekliliğini kabul etmekle yetinmeyip, onu ilâhî emir ve peygamberî sünnetle uygulamaya özen göstermektir. İbadeti eğer namaz olarak alırsak, devamlılığı da onu her vakit kılmak, ona ruhen ve bedenen olabildiğince hazırlanmaktır.

İbadette devamlılık ibadetlerin yapılış zamanları arasında ilâhî gazabı gerektirecek yanlışlıklardan uzak kalmayı başarmaktır. Namazın etkinliğinin ele alındığı ‘Ankebût 29/45’te bu ibadetin kişiyi çirkinlik ve kötülük yapmaktan engelleyeceği beyan edilmekte, gerekçesi de Yüce Allah’ı anmanın en büyük ibadet olması şeklinde belirlenmektedir. Özelde “namaz” ve Hûd 11/87’de beyan edildiği gibi genelde salât denilen bütün ibadetler ve kulluk faaliyetleri, kişinin hayatına düzen getirir, sahibini daha duyarlı müslüman yapar.

“İbadetlere devam”, muttakî ve musallî olmanın en önemli göstergesi olarak kabul edilmelidir. Zaten olumsuz sıfatlardan kurtulmanın yolu olarak ifade edilen musallîn’den olmanın ilk özelliğinin bu şekilde belirlenmiş olması da bunu göstermektedir.

ıı. Mallarını Garibanlara Vermeleri

وَالَّذ۪ينَ ف۪يٓ اَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّآئِلِ وَالْمَحْرُومِ “Onlar mallarında açıktan isteyen ve açıktan isteyemeyen(ler) için bilinen bir hak bulunanlardır.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ ف۪يٓ اَمْوَالِهِمْ vellezîne fî emvâlihim ifadesi “onlar mallarında (şu şeyler) olanlardır, vardır”; حَقٌّ مَعْلُومٌ hakkun ma‘lûmun tamlaması “bilinen pay, hak”;لِلسَّآئِلِ li’s-sâili sözcüğü “açıktan isteyen için”; وَالْمَحْرُومِ ve’l-mahrûmi kelimesi ise “ve (maldan, servetten) yoksun olanlar (için)” demektir.

Burada musallî denen yiğitlerden sayılanların “ikinci” özelliği “zengin müminlerin mallarında garibanların belirli, bilinen bir hakkı olduğu” şeklinde gündeme getirilmektedir.

Olumsuzluklardan kurtulmanın yolu musallîn denilen kişilerden olmaktır ki musallînden olmanın “ikinci” özelliği ise mal ve servet ahlâkına sahip olmak şeklinde belirlenmiştir.

1. Kişinin sahip olduğu mal ona emanet olarak verilmiş ve bir bölümünün fakirlere, yoksullara ve muhtaçlara infak edilmesi emredilmiştir. Me‘âric sûresinin 19. âyetinde dile getirilen olumsuz özelliklerden üçüncüsü “cimrilik” şeklinde belirlenmişti. Buna göre cimrilik denen ahlâksızlığın tedavisi “cömertlik”tir, yani malını Allah yolunda infak etmektir.

Yüce Allah burada müminlere bir servet ahlâkı öğretmekte, mala ait olmayı değil, mala sahip olmayı onlara öğütlemektedir. Mala ait olanlar malının kölesi olacaktır; sonuçta hiçbir kölenin kendi efendisini azad edemeyeceği de herkesin bildiği bir gerçektir. İnfak ile nifak aynı kökten kelimelerdir. Durumu müsait olmasına rağmen infaka yanaşmayanlar, nifakın kucağına düşeceklerini bilmelidirler. Bu nedenledir ki infak nifakın panzehiridir ve infak bir paylaşım ve farkındalık öğretisidir.

Sahip olunan malların veya servetin aslında bir emanet vesilesi olduğunu ve onda başkalarının da hakkının bulunduğunu bilmek çok önemli bir duyarlılıktır. Kendisi muhtaç olmasına rağmen daha çok muhtaç olanları görebilmek ise bu duyarlılığın zirvesidir ki buna da “îsâr” denmektedir.

2. Âyette yer alan حَقٌّ مَعْلُومٌ hakkun ma‘lûmun tamlaması “bilinen pay, hak” anlamına gelmekte, böylece zengin Müslümanların mallarında bilinen, belirli bir miktarın fakirlerin hakkı olduğu ortaya konulmaktadır. Bilinen miktar demek, muhtaçların ihtiyacını karşılayacak miktar demektir. Bunun alt sınırıyla yetinmek doğru bir davranış olamaz.

Konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141, Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te çeşitli bilgiler verilmektedir.

Zekâtın yüzde iki buçuk oluşu nasıl ki menkul-gayrı menkul, tarım ürünleri, madenler ve büyük küçük hayvanlarda farklılık gösteriyorsa, Müslüman zenginlerin mallarındaki “bilinen hak, pay” ifadesi de ihtiyaca göre değişkenlik arz edebilir. Burada önemli olan husus, mallarımızda garibanların hakkının bulunduğunu unutmamamız, oranı şartlara göre her yıl belirlememiz ve gereken infakı yapmamızdır.

3. Zâriyât 51/19, Me‘âric 70/1 ve Duhâ 93/10’da da geçen الْسَّآئِلِ es-sâil/sâil kelimesi “açıktan isteyebilen” ve الْمَحْرُومِ el-mahrûm kelimesi ise “(maldan ve servetten) yoksun olanlar, utandığı için isteyemeyenler” demektir. Bu iki kelime Bakara 2/273’te biraz daha açıklanmaktadır.

Orada sözü edilen “fakirler”, kendilerini Allah yoluna vakfettikleri için kendi ihtiyaçlarını karşılamaktan aciz kalan kişilerdir. İstemekten çekindikleri için durumlarını bilmeyenler onları zengin zannederler. Onlar birtakım özelliklerinden tanınırlar; insanlardan arsızca istemezler. İşte bu özellikteki kişileri bulup onlara destek olmak musallî olmanın ikinci özelliğidir.

Garibanların gelip istemesini beklemektense, onları gidip bulmak ve infakı onları rencide etmeyecek şekilde gerçekleştirmek çok önemli bir duyarlılıktır. İnsân 76/8-9’da da ifade edildiği gibi, bizim Kitabımızda yoksulu, yetimi ve esiri kendi yediğinden yedirmek ve sonunda onlardan hiçbir karşılık, hatta teşekkür dahi beklememek vardır. Çünkü onları Allah rızası için besleyenler iyiliklerinin karşılığını çok daha fazlasıyla Yüce Allah’tan alacaklardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus budur.

Empati kurmak, yani kendisini başkasının yerine koyabilmek Hz. Peygamber’in Müslümanlardan istediği ve beklediği önemli bir meziyettir: “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olamaz.”(12)

ııı. Hesap Gününe Gönülden İnanmaları

وَالَّذ۪ينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدّ۪ينِ “Onlar hesap gününe inananlardır.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ يُصَدِّقُونَ vellezîne yusaddıkûne ifadesi “onlar tasdik edenler(dir), gönülden inananlar(dır)”; بِيَوْمِ الدّ۪ينِ biyevmi’d-dîni tamlaması ise “din gününü, hesap gününe” demektir.

Burada musallînden olmanın “üçüncü” özelliği “âhiret inancına sahip olmak” şeklinde belirlenmektedir.

Tasdîk bir hakikate tereddütsüz bir şekilde gönülden inanmak ve onu onaylamak anlamına gelir. Âhiretteki yargılamaya iman edenler bu hayatın hesabını orada vereceklerine inananlardır. Bu inanç kişileri daha duyarlı davranmaya yönlendirir; sonuçta amellerin yazdırılıp kaydedildiği bilincine ulaştırarak kişinin iman-amel-âhiret üçlüsünü hayatına hâkim kılmasını ona öğretir.

ıv. Azaptan Korkmaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ اِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَاْمُونٍ “Onlar Rablerinin azabından korkanlardır. Şüphesiz ki Rablerinin azabı(na karşı) güvende olunamaz.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar (şöyledir)”; مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ min ‘azâbi rabbihim tamlaması “onların Rabbinin azabından”; مُشْفِقُونَ muşfikûne sözcüğü “ürperenler(dir), korkanlar(dır)”; اِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ inne ‘azâbe rabbihim tamlaması “muhakkak ki onların Rabbinin azabı”; غَيْرُ مَاْمُونٍ ğayru me’mûnin tamlaması ise “emin olunamayan(dır)” demektir.

Burada musallînden olmanın “dördüncü” özelliği “âhiretteki azaptan korkmaları” şeklinde dile getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ “Onlar Rablerinin azabından korkanlardır.” Bir önceki âyette yer alan “Hesap Günü”ne gönülden imanın zorunlu sonucu elbette Yüce Allah’ın mahşerdeki cehennem azabından korkmaktır.

Âyetteki مُشْفِقُونَ müşfikûne kelimesi, “farzları terkten dolayı sahip olunan korku” olabileceği gibi, bu korku yasaklara yönelmekten de kaynaklanabilir.(13) Bu kelime Kur’ân’da “meleklerin ve müminlerin Yüce Allah’a duydukları sevgi ve saygı kaynaklı duruş”,(14) “müminlerin kıyâmetten dolayı duyduğu endişe”,(15) “suçluların ve zalimlerin mahşerdeki korkusu”(16) ve “duyarlı müminlerin aileleri hakkında duyduğu endişe” anlamlarında kullanılmaktadır.(17)

Öyle anlaşılıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda söz konusu kelime imanlı ve duyarlı insanların bir özelliğidir ve böyle bir korku övülmektedir.

Bu korku İnsân 76/7 ve 10’da “ebrâr” denen cennetliklerin ilk özellikleri arasında sayılmakta ve saygı ile karışık bir korkuyu ifade etmektedir. Nitekim Mü’minûn 23/60’ta “gerçek müminlerin Allah’a dönmede kalplerindeki derin ürperti ile fedakârlık yaptıkları”ndan söz edilmektedir.

Ra‘d 13/21’de “Allah’a saygı duyma ile hesabın kötüsünden korkma ifadeleri” yan yana getirilmekte, elbette aralarında mahiyet farkı olduğu için konu farklı kelimelerle ele alınmaktadır. Müddessir 74/53’te inkârda ısrarcılık yapan, hatta Hz. Peygamber’e gönderilen bu vahyi kabul etmeyip kendilerine özel kitap isteyenlerin niyetleri deşifre edilmekte ve onların aslında âhiretten korkmadıkları beyan edilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli içeriklerde ele alınan âhirete iman ve oradaki yargılamadan endişelenme meselesi müminleri daha duyarlı yapmakta ve bilinçli bir mümin tanımı herkese öğretilmektedir. Elbette Yüce Allah inançlı insanların bu korkudan fazla etkilenmemesini sağlayacak, büyük korkunun onları hüzünlendirmemesini ve kendilerini tasalandırmamasını temin edecektir.(18)

2. اِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَاْمُونٍ “Şüphesiz ki Rablerinin azabı(na karşı) güvende olunamaz.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غَيْرُ مَاْمُونٍ ğayru me’mûnin ifadesi “güvende kılınmamak, güvende ve emniyette olmamak” anlamlarına gelmektedir. Burada da aynı anlam doğrultusunda Yüce Allah’ın mahşerde uygulayacağını ifade ettiği azaptan hiç kimsenin herhangi bir emniyet sunamayacağı ve azabı hak edenlerin bu azaptan güvende kılınamayacakları beyan edilmektedir.

Dünyada musallîn’den olup sadece Yüce Allah’tan yana olan ve O’na dayananların en önemli özelliklerinden birisi de mahşerdeki azaptan dolayı derin bir ürperti içerisinde bulunmalarıdır. Ayrıca bununla bağlantılı olarak, O’nun vereceği azaptan da hiç kimsenin hiç kimseyi kurtaramayacağı bilgisine ve inancına sahip olmalarıdır; âyette vurgulanan husus budur.

v. Namuslarını Korumaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ فَمَنِ ابْتَغٰى وَرَآءَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْعَادُونَ “Onlar namuslarını koruyanlardır. Ancak eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kişiler hariç. Şüphesiz ki onlar, (eşleriyle ilişkilerinde) kınanmazlar. Bundan öteye (geçmek) isteyenler ise haddini aşanların ta kendileridir.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar (şöyledir)”; لِفُرُوجِهِمْ li furûcihim ifadesi “onların kendilerinin namuslarını, iffetlerini”; حَافِظُونَ hâfizûne sözcüğü “koruyanlar(dır)”; اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ illâ ‘alâ ecvâcihim istisnası “onların kendi eşleri hariç”; اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânuhum ifadesi “yani sağ ellerinin sahip oldukları”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; غَيْرُ مَلُوم۪ينَ ğayru melûmîne tamlaması “(onlarla ilgili) kınanmayanlar(dır)”; فَمَنِ ابْتَغٰى fe men ibteğâ ifadesi “her kim isterse, ararsa, isteyenler, arayanlar, arzu edenler”; وَرَآءَ ذٰلِكَ verâe zâlike tamlaması “bunun ötesinde”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْعَادُونَ el-‘âdûne sözcüğü ise “haddi, sınırı aşanlar(dır)” demektir.

Burada musallîn adı verilen kişilerden olabilmenin “beşinci” özelliği “namuslarını korumak” şeklinde gündeme getirilmektedir.

Mü’minûn 23/5-7’de de kurtuluşa ereceği beyan edilen müminlerin sıfatları bağlamında buradaki ifadelerle tamamen aynı üç âyet yer almakta ve “namusun korunmasının önemi” vurgulanmaktadır. Namuslarına karşı hassas olanlar namahrem insanlarla olan ilişkilerinde veya iletişimlerinde sonu harama varacak bir tutum izlemeyenlerdir.

1. Namuslarını Koruyanlar

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ “Onlar namuslarını koruyanlardır.” Namusların korunması, bir taraftan başka insanlarla gayrı meşru bir ilişkiyi dışlarken, diğer taraftan kendi eşlerine yönelebilecek herhangi bir ahlâksızlığı engellemeyi de amaçlamaktadır.

Namusların korunması, “harama düşmemek, harama sürüklenmemek ve başkalarını harama sevk etmemek” şeklinde çok yönlü bir duyarlılıktır. Yüce Allah, Nûr 24/30 ve 31’de mümin erkekleri ve mümin kadınları bu noktada uyarmakta, sonu harama varabilecek davranışlar çerçevesinde bakışlarını kısmaları ve namuslarını korumaları gerektiği üzerinde durmaktadır.

İnsanoğlunun hayat imtihanının bir parçası olan cinsellik İslam inancında yasaklanmamaktadır; çünkü cinsellik hayatın devamı için şarttır. Yüce Allah insan fıtratına yerleştirdiği bu ihtiyacı imtihanın konusu yapmış, onu meşru ve helal yollardan gidermenin yolunu açık tutmuş, bu bağlamda evlenmeyi de emretmiştir.

Bu çerçevede şu hususu açıkça ifade edebiliriz: Hem bekâr iken namusunu koruyup harama ve zinaya yaklaşmayanlar, hem de evlendikten sonra eşi, kızı, kız kardeşi gibi yakınlarının, nihayet bütün mümin hanımların namusunu korumada hassasiyet gösterenler musallînden olmayı başaranlardır.

İnsanlar cinsel ihtiyaçlarını kendi eşleriyle gidermelidirler; Kur’ân’ın önerdiği ve emrettiği davranış budur. Bunun dışında çok eşlilik denen olaya sıcak bakılmamakta, Nisâ’ 4/3’te açıkça evlilikte tek eşliliği çıkar yol olarak tanıtılmaktadır. Çok eşlilikte adalet şartını ileri süren Kur’ân, Nisâ’ 4/129’da bunu başarmanın ebediyyen mümkün olmadığını ifade ederek, mevcut durumun aslında doğru bir tutum olmadığını ortaya koymak istemektedir.

Çok eşliliğin yaygın olduğu bir coğrafyaya gelen Kur’ân’ın bu durumu bir anda ortadan kaldırması elbette doğru ve mümkün olmazdı. Bu nedenle, Yüce Allah tek eşliliği önermekte ve daha doğru davranışın bu olduğunu beyan etmektedir. Bu arada mevcut evliliklerdeki çok eşlilik için de elbette gerekçesiz bir şekilde eşlerin birkaçını boşamak onlara haksızlık oluşturacak ve hukuksuz bir mağduriyet kaçınılmaz olacaktı.

Bunun için vahyin indirildiği dönemdeki evliliklerde eşler arasında bir tarafa meyledip diğerlerini muallakta bırakmanın çok yanlış olacağı hükme bağlanarak hakkaniyet ölçülerine dikkat çekilmektedir. Tekrar vurgulamak gerekirse şunu söyleyebiliriz: İslâm’da tek eşlilik esastır.

2. Eşleri ve Sahip Oldukları Hariç

اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ “Ancak eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kişiler hariç. Şüphesiz ki onlar, (eşleriyle ilişkilerinde) kınanmazlar.” Bu cümle hakkında çok temel olarak iki yaklaşım söz konusu edilebilir:

a) Genelde âyette geçen اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları, yani cariyeler” manasında yorumlanmaktadır. Ancak bu konuda öncelenmesi gereken ihtimal bu ifadenin başında yer alan اَوْ ev edatının “veya” manasında değil de açıklama konumunda kabul edilerek “yani”, “bir başka deyişle” anlamında tafsiliyye şeklinde anlaşılmasıdır.

Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(19)

Bu durumda âyette bir seçenekten değil de اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ illâ ‘alâ ezvâcihim “eşleriyle olan (birlikteliktelikleri) hariç” kısmından sonra bir açılım getirilmekte ve eşlerin “insanların yeminlerinin sahip olduğu” yani bir anlamda nikahlarına aldıkları insanlar olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu durumda namusunun korunması vurgusu eşlerle ilişkiyi istisna konumuna getirmiş olmakta, başka herhangi bir ilişkiye göndermede bulunulmaktadır.

Bu bakış açısı çerçevesinde değerlendirildiğinde, âyetlerde özel anlamda bir cinsiyet vurgusunun bulunmadığı, hitabın erkek ve kadın bütün müminleri içerdiği gerçeğinden hareket edince, erkeklerin cariyelerle, kadınların da erkek köleleriyle nikahsız cinsel birlikteliklerini kapsaması kaçınılmazdır. Böyle bir durumda bir kadının birden çok erkekle birlikteliği gibi korkunç bir istismar kapısı aralanmış olacaktır ki Kur’ân’ın bu konuda ne kadar sert ve net tavır aldığı malumdur.

Durum böyle olunca, âyette yer alan اَوْ ev edatının bir seçenek sunmadığını, aksine kişilerin kendi eşleriyle birliktelikleri dışında başka bir kapı aralamadığı ortaya çıkmış olmaktadır. Bu bakış açısına göre âyetin tercümesi şu şekli almaktadır: “Eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kimseler dışında.”(20) Bu bakış açısına göre mut‘a nikahının da kesinlikle dışlanmakta olduğu açıkça anlaşılmaktadır.(21)

b) اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ “Ancak eşlerine ve sağ ellerinin sahip olduklarına (yani evlenip hürriyetine kavuşturacakları cariyelerine) karşı (ilişkileri) müstesna; çünkü onlar (eşleriyle olan birlikteliklerinde) kınanmazlar.” Bu ifadeyle ilgili genel yaklaşıma göre, âyette kişilerin cinsel birlikteliklerinde kınanmayacakları iki ilişkiye dikkat çekilmiş olmaktadır.

Bunların ilki kişilerin “eşleri”, diğeri ise “cariyeleri”dir.(22) Hatta bazı müfessirler burada sözü edilen ezvâc kelimesinden maksadın “dört eş” olduğunu ifade etmişler, dolayısıyla âyetin muhatabının sadece erkekler olduğunu düşünmüşlerdir.(23)

Âyette geçen اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları, yani cariyeler, köleler” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre kişiler “eşleri”yle ve “sahip oldukları cariyeler”le birlikteliklerinde kınanmazlar. Yüce Allah kişilerin kendi eşleriyle birlikte olmalarının yanında çok eşliliği eşler arasında adalet şartına bağlamakta, bunun da mümkün olmadığını beyan etmektedir.(24)

Bunun yerine, ilişkide bulunmanın kınanmayacağı çok daha anlamlı ve sosyal bir yarayı tedavi edecek başka bir yol önermektedir. Kur’ân’ın önerdiği bu yol, sağ elin sahip olduklarıyla, yani cariyelerle evlenmektir. Bu konuyu biraz sonra müstakil bir başlık halinde ele alacağız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ mâ meleket eymânühüm ifadesi “sağ ellerinin sahip oldukları, cariyeler, köleler” demektir. Çok eşlilik isteyenler için açık bırakılan kapı işte budur. Cariyelerle evlenilince hem toplumdaki haksızlıklara, zulümlere ve kavgalara neden olan çok eşlilik istismarı önlenecek, hem yetimlerin hukukuna yönelik olumsuz tavırlar ortadan kaldırılacak, hem de sosyal bir yara olan köle ve cariyelik kurumu sona erdirilebilecektir.

Yüce Allah bu âyetlerde insanların namuslarını korumaları gerektiğini hatırlatarak, cinsel ihtiyaçlarını meşru bir şekilde evli bulundukları eşleriyle ve evlenerek hürriyetlerine kavuşturacakları cariyeleriyle giderebileceklerini beyan etmektedir. Bu ilişkilerinde insanların asla kınanmayacakları 30. âyetin sonunda ifade edilmektedir.

Aslolan ve bizim tercih ettiğimiz görüş elbette ilkidir; ancak tefsircilerimizin çok büyük bir çoğunluğunun ikinci yorumu tercih ettiklerini bu vesileyle hatırlatmak durumundayız. Bu konuda daha geniş açıklmalarımızı Mü’minûn 23/6’da yaptığımız için, burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

3. Sınırını Aşanlar

فَمَنِ ابْتَغٰى وَرَآءَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْعَادُونَ “Bundan öteye (geçmek) isteyenler ise haddini aşanların ta kendileridir.” Yüce Allah sınırlarını bu şekilde belirlediği namus konusunda cinselliği haram yollarla veya gayr-ı meşru ilişkilerle gidermeye çalışanların haddi aşmış olacaklarını hükme bağlamaktadır.

Kişiler kendi eşleri ve evlenerek hürriyetlerine kavuşturdukları cariyeleriyle yaşayacakları birlikteliklerde kınanmayacaklar, ancak bunun dışında başka arayışlara girenler de Yüce Allah’ın çizdiği veya belirlediği sınırları geçerek haddi aşmış olacaklardır. Meşru yolu göstererek bir anlamda insanları çaresizliğe terk etmeyen Kur’ân, Yüce Allah’ın verdiği hükmün dışına çıkanları ise şiddetli bir şekilde uyarmaktadır. Kur’ân’a göre nikâh dışı ilişkilerin tamamı haddi aşmadır ve kesinlikle dinin yasakları arasında yer almaktadır.

Kur’ân’ın Kölelik ve Cariyelik Kurumuna Bakışı

Enfâl 8/76 ve Mü’minûn 23/6 gibi konuyla ilgili âyetlerde de detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’ın kölelik ve cariyelik kurumunu ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirmiş ve Müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istemiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

- Savaşta esir alınması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir.(25)

- Savaşta elde edilen tutsaklar ya bedelsiz veya bedelli olarak serbest bırakılmalıdır.(26)

- Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardım yapılmalıdır.(27) Böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.(28)

- Hataen adam öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhar gibi bazı suçlar için öngörülen kefaret uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak sunulmaktadır.(29)

- Zekât verilecek sekiz kişiden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenmiştir.(30)

- İnfakta en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenlerdir.(31)

- Sarp yokuşu aşmanın ilk şartı köle azadı olarak belirlenmiştir.(32)

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onları da yedirmenin erdeminden söz etmektedir.

Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı Müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir.

Kısaca değindiğimiz bu konuyu yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubuyla buluşturarak şunu söyleyebiliriz: Musallînden olmanın burada sayılan sekiz özelliğinden ayrı olarak, köle azat etmenin de çok önemli bir erdem olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

vı. Emanetlere Riayet Etmeleri

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِاَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ “Onlar emanetlerine ve sözlerine uyanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar”; لِاَمَانَاتِهِمْ li emânâtihim ifadesi “onların (kendilerine verilen) emanetlerine”; وَعَهْدِهِمْ ve ‘ahdihim ifadesi “ve onların ahitlerine, verdikleri sözlerine”; رَاعُون râ‘ûne kelimesi ise “riayet edenler(dir), gözetenler(dir)” demektir.

Burada musallîn denen “haktan yana olanlar”ın “altıncı” özelliği “emanetlere riayet ve verilen sözlerin gereğini yerine getirmek” şeklinde gündeme getirilmektedir.

Emanetlere riayet ve ahitlere karşı hassas davranmak Mü’minûn 23/8’de “kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri” arasında da sayılmaktadır.

1. Âyette sözü edilen اَمَانَات emânât kelimesi, Yüce Allah’ın müminlere emanet ettiği farzlar ile kulların birbirlerine verdiği emanetlerdir. عَهْدِ ‘ahd “ahit, söz” ise Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri yerine getirmeye ve yasaklarından kaçınmaya dair verdikleri sözlerdir.(33)

Bu bağlamda “emanetler”i Rabbimizin insanoğluna verdiği maddî-manevî, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen gibi bütün nimetler şeklinde anlamamızda herhangi bir sakınca yoktur. Ahd denilen “verilen sözleri”i hem Allah’a hem de insanlara verilen sözler şeklinde anlayabiliriz. Güvenilen ve üzerinde anlaşılan şeye ortaklaşa emanet ve ahd denir. Daha farklı bir bakış açısıyla da emanet, “güvenilip verilen şeyin bizzat kendisi”, ‘ahd ise “insanı Rabbine yaklaştıracak davranışları yerine getirmeyi taahhüt etmektir.”(34)

2. Burada kısaca cevaplandırılması gereken şöyle bir soru vardır: Âyette emânât kelimesinin çoğul, ‘ahd kelimesinin ise tekil getirilmesinin sebebi acaba nedir? Bunun muhtemel nedeni, emanetlerin birden çok, hatta sayısız oluşu, ‘ahd denen “söz”ün ise bütün sözleşmelere gösterilecek aynı sadakati içermesidir. Görevlerin yerine getirilmesine dair çeşitli sözler verilmez; bu anlamda verilecek söz tektir, o da emre boyun bükmektir.

- Emânet Kavramı

Emânet kelimesi Kur’ân’da iki tekil,(35) dört de çoğul(36) kalıpta olmak üzere toplam altı kez yer almaktadır. Âyetlerde öne çıkan anlamlar “sorumluluk”, “emanete konu olan şey”, “yönetim sorumluluğu” ve “davranış bilinci” şeklinde ifade edilebilir. Bu noktada “emanet kavramı” hakkında bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

a) Ahzâb 33/72’de de geçtiği üzere, emânet, insanın seçme yeteneğine tekabül eder. Emanet “ahlâkî sorumluluk” demektir. Emanet, insanın korumakla yükümlü olduğu fıtrî, aklî, iradî, fizikî ve imanî olmak üzere bütün maddi ve manevi değerleri içerir.(37) Yüce Allah Nisâ’ 4/58’de “Emanetlerin ehline verilmesini” emretmektedir. Burada dikkat çeken husus, yönetim erkini elinde bulunduracak kişilerin emanete ehil olmasının araştırılması ve bu noktada hata yapılmamasıdır. Çünkü âyette öne çıkan nokta “sorumluluk sahibi olma”yla ilgilidir.

b) “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçi’ye ihanet etmeyin; bile bile emanetlerinize de ihanet etmeyin”(38) âyetinde dile getirilen husus, kişinin Yüce Allah’a veya Hz. Peygamber’e ihanetinin aslında bütün maddi ve manevi değerlere ihaneti olduğunu beyandır.

Âyetin verdiği mesajın içerisinde şu da vardır: Emanete yönelik olarak olumlu davranış ve sadakat mümkün olduğu gibi sadakatsizlik ve ihanet de söz konusu olabilir. Emanet, yapılmaması hıyanet sayılan her şeyi içine alır. Bu çerçevede insana güvenilip ona havale edilen ibadetler de emanetler kapsamındadır. Anlaşılan o ki emanete riayet insan imtihanının bir parçasıdır.

c) Nimetlere emanet denmesinden anlaşılıyor ki, bütün bu nimetler aslında birer emanettir ve veriliş amaçlarının yerine getirilip getirilmedikleri noktasında insanlar sorgulanacaktır. Tekâsür 102/8’de ifade edildiğine göre, insanlar dünyada kendilerine verilen bütün nimetlerden mahşerde hesaba çekileceklerdir.

d) Emanet edilmek, emanet edilen şeyi sahibine iade etmeyi de gerektirir. Öyleyse Yüce Allah’ın insana verdiği bütün nimetlerin aslında birer imtihan konusu olduğu ve mahşerde bunların sorguya konu edinilecekleri unutulmamalıdır.

e) Yüce Allah’ın insanlara miras bıraktığını beyan ettiği Kur’ân da O’nun bize olan emanetlerinin en büyüğüdür. Fâtır 35/32’de verilen bilgilere göre, bu mirasa sahip çıkmak, bu mirasa layık olduğu değeri vermeyip kendine zalim davranmamak, ara sıra yer vererek mesafeli durmak değil, Allah’ın buyruğu doğrultusunda hayırda yarışır olmak emanete gereken ve hak ettiği değeri vermek demektir. Vahiy bize emanettir ve bizler de emanete riayeti vazgeçilmez bir görev olarak algılamalı, ona mesafeli durarak hıyanet içerisinde olmamalıyız.

f) Mutaffifûn 83/1-3’te verilen bilgilere göre yolsuzluk yapanların kınandığı anlaşılmaktadır. Yolsuzluk sadece ekonomik değerler için söz konusu olmaz. Yüce Allah’ın bizlere emanet ettiği maddî-manevî, bedensel-ruhsal vs. her türlü görünür ve görünmez nimetler de eğer veriliş amacı doğrultusunda değerlendirilmezlerse burada da emanete hıyanetlik söz konusudur. Bütün bedensel organlarımız ve ruhsal değerlerimiz bize emanettir; onlara yaratılış gayesine göre davranmak emanete riayet olacağı gibi, aksi davranış ise bir hıyanet olacaktır.

g) Emânet kelimesi kök itibariyle “güvenmek” anlamını vermektedir. İnsanlar nasıl ki güvendikleri kişilere bir şeylerini emanet ederlerse, Rabbimiz de bize güvenerek çeşitli imkânlar bahşetmiştir. Bu durumda Rabbimizin bize olan güveninin gereğini yerine getirmemiz aynı zamanda yaratılış amacımıza uygun yaşamamız anlamına gelecektir. Bu nedenle, müminlerden veya musallîn denilen kişilerden olmanın en önemli ilkelerinden birisi de emanetlere ve verilen sözlere riayettir.

Yüce Allah’ın insanların fıtratlarına yerleştirdiği tevhid programı gereği bütün ilâhî emirlere ve yasaklara uyma konusunda herhangi bir zorluk veya imkânsızlık söz konusu değildir. Allah bir şeyi emrediyorsa onu yapmak hem yararlıdır hem de kolaydır; bir şeyi de yasaklıyorsa o şey fıtrata aykırıdır ve zararlıdır. Öyleyse gereken hassasiyeti göstermek fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelir.

3. Mâide 5/1 ve Mü’minûn 23/8’de de ele aldığımız üzere, “verilen sözler” bağlamında bazı hususları yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) Verilen sözlerin gereğini yerine getirmeyle ilgili olarak İsrâ’ 17/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Verdiğiniz sözü de yerine getirin! Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati bir önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/15’te “Allah’a verilen sözlerden sorumlu olunacağı” beyan edilmektedir.

“Akitler” veya “sözleşmeler” denilince akla ilk gelen husus elbette Yüce Allah’a verilen sözlerdir. Bu bağlamda “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(39) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâh “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla ve vicdanla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

b) “Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, çeşitli vesilelerle insanların birbirlerine verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir.

Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konular bu bağlamda çeşitli bilgiler içermektedir.

ı. Yüce Allah sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un on temel esasını saydığı En‘âm 6/151-153’te “Allah’a verilen sözü tutmayı” maddeler arasında zikretmektedir. Allah’a verilen sözü tutmak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır; nitekim Nahl 16/91’de Yüce Allah kendisine verilen sözlerin tutulması ve yeminlerin bozulmaması gerektiğini emretmekte, bu arada Allah’ı kefil tutmanın önemi özellikle hatırlatılmaktadır.

ıı. İsrâ’ 17/34’te, verilen sözün gereğini yerine getirmek emredilmekte ve verilen her sözden dolayı kişilerin sorumlu tutulacakları beyan edilmektedir.(40)

ııı. Sosyal hayatı ayakta tutacak bazı esasların sıralandığı Ra‘d 13/19-24. âyetlerde ilk madde “Allah’a verilen sözü tutmak” şeklinde belirlenmektedir. İyilik sahiplerinin ve muttakilerin özelliklerinin sayıldığı Bakara 2/177’de, verdikleri sözün gereğini yerine getirenler de sıralamada yer almıştır.

ıv. Bakara 2/27 ve Ra‘d 13/25’te “Allah’a verilen sözü bozanlar” ziyana uğrayanlar ve lanete uğrayacak kişiler olarak tanıtılmaktadır. Bu arada çeşitli âyetlerde “Allah’a verilen sözü az bir bedel karşılığında satmama”yla ilgili de çok önemli uyarılarda bulunulmakta, bunu yapanlara Yüce Allah’ın mahşerde konuşmayacağı, onların yüzlerine bakmayacağı ve onları arındırmayacağı özellikle beyan edilmektedir.(41)

v. Yüce Allah’a verdiği sözü tutanlar elbette kulluk görevlerini yerine getirenlerdir. İman, ahlâk, sosyal hayat ve ibadet gibi alanlarda görev ve sorumluluklarını bilerek yaşayanlar ahitlerini yerine getirmiş olacakları için, Yüce Allah da onlara olan ödül verme ve cennete yerleştirme sözünü yerine getireceğini beyan etmektedir.(42)

c) Hz. Peygamber, emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete hıyanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(43) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları, aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(44) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç yoktur.

4. Konuyu ele aldığımız bu bağlamda “tutulmaması gereken yeminler”in bulunduğunu da hatırlatmalıyız. Bu çerçevede Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’ndan sakınmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın. Allah işitendir; bilendir.” İşte bu âyette de dile getirildiği gibi, insanlar yapılması gerken görevleri yapmamak için yemin ederlerse böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır.

Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu bilgi çok önemlidir: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

vıı. Şahitliklerini Yerine Getirmeleri

وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِشَهَادَاتِهِمْ قَآئِمُونَ “Onlar şahitliklerini yerine getirenlerdir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar”;بِشَهَادَاتِهِمْ bi şehâdâtihim ifadesi “onların şahitliklerini”; قَآئِمُون kâimûne sözcüğü ise “yerine getirenler, ayakta tutanlar, gerçekleştirenler(dir)” demektir.

Burada musallînden olmanın “yedinci” özelliği “şahitliklerini yapmaları” şeklinde gündeme getirilmektedir.

1. Âyetteki شَهَادَاتِ şehâdât kelimesinin çoğul getirilme nedeni, şahitliklerin çeşitli alanlarda ve farklı şekillerde olabileceğini göstermektir. Burada sözü edilen şahitlik “mahkemede hâkimler karşısındaki şahitlik” olsa gerektir. Maksat herhangi bir hukukî davada şahitliğin yerine getirilmesi ve gerçeklerin gizlenmemesidir.

Toplum hayatında özellikle hukuki işlemlerde Allah için şahitlik yapılması adaletin tesisi için şart koşulmuştur. Kişinin, kendisi, ana babası, yakınları, zenginler veya fakirler aleyhine dahi olsa, doğru şahitlik yapmak Yüce Allah’ın kesin emridir.(45) Hatta birilerine duyulan bir öfkenin ona karşı adaletsizliğe dönüşmemesi gerektiği de özellikle hatırlatılan hususlardandır.(46)

2. Yüce Allah adaleti mutlak emirleri arasında ilk sıralara yerleştirmiş,(47) müminler arası hukuki ilişkilerde adaletin teminini çok önemli bir yere oturtmuştur.(48) Sadece müminlerle sınırlı kalmayıp, uluslararası ilişkilerde de adaletin gözetilmesine dikkat çekmiştir. Bu bağlamda müminlerle din konusunda savaşmayan ve onları yurtlarından çıkarmayanlara iyilik yapılması ve onlara adaletle davranılması engellenmemiş, hatta teşvik edilmiştir.(49)

3. Kur’ân’da şahitliğin önemiyle ilgili çeşitli prensipler yer almaktadır. Bu bağlamda bazı hatırlatmalarda bulunmakta yarar görmekteyiz.

a) Kendisine Yüce Allah’tan gelen bir şahitliği gizleyenden daha zalim kimsenin olamayacağı,(50) bile bile hakkı gizlememek gerektiği,(51) gerçeği gizleyenlere lanet edileceği,(52) böylelerinin karınlarına ateş doldurup mahşerde Yüce Allah’ın kendileriyle konuşmayacağı, onları arındırmayacağı ve elem verici azaba çarptırılacakları(53) açıkça ifade edilmektedir.

Kendilerine kitap verilenlerden alınan söz gereği kitapta yer alan gerçeklerin açıklanması ve hiçbir şekilde gizlenmemesi gerektiği de evrensel anlamda bütün risaletleri içeren ortak ilâhî emirler arasında yer almaktadır.(54)

b) Alış veriş hukukunda şahitlikten kaçınılmaması ve mutlaka şahitlik yapılması gerektiği, gerçekleri gizlemenin kalbin günahlarla dolmasına neden olacağı beyan edilmektedir.(55) Bu arada, ölüm öncesinde vasiyet edilmesi durumunda âdil iki şahidin bulundurulması da görevlerimizdendir.(56)

c) Kur’ân’da açık veya gizli fuhuş kapsamında zina veya iftira konularında cezai müeyyidelerin uygulanabilmesi için şahitlik kurumunun gereği üzerinde durulduğu herkesin malumudur.(57) Dahası, evlilik veya boşanma konularında da şahitlerin önemi bilinmektedir.(58)

d) Günaha veya harama şahit olmamak, boş ve anlamsız şeylerle karşılaşınca oradan çekip gitmek de Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden sayılmaktadır.(59)

4. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncelikli ve yaygın anlamı elbette sözünü ettiğimiz şekilde “gerçeğe şahitlik ve hukuki davalardaki tanıklık”tır. Ancak بِشَهَادَات bişehâdât ifadesindeki bâ/bi edatına eğer “sayesinde, sebebiyle”, قَآئِمُونَ kâimûne kelimesine de “ayakta durmak, varlığını devam ettirmek” anlamı verirsek, bu defa âyetin mesajı daha farklı bir boyut kazanır.

Buna göre, musallîn denen kişilerden olmanın yedinci özelliği, “hakka şahitlik etmek ve hak için şahitlik ederek ayakta kalabilmek”tir. Bir Müslüman toplumun ayakta kalabilmesi Yüce Allah için şahitler olmakla ve hakka şahitlik yapmakla mümkün olur. Âyette böyle bir anlamın bulunduğunu da hatırda tutmak gerektiği kanaatindeyiz.

5. Musallîn denen duyarlı kişilerden olmak için şahitlerden olmak gerekir. Kişi hem bu dünyada hem de âhirette bu şahitliği sayesinde anlam ve değer kazanacaktır. Biz bu dünyaya sahip olalım diye değil, şahit olalım diye gönderildik. Şahitlik konumuz mahlûkata bakıp Yaratıcımızı bulabilmek ve O’nun ilkelerini hayat tarzı edinmemizdir. Şahitlik aynı zamanda farkındalıktır. Bu âlemde bizimle ilgili yaratılmış her şeyin farkına varmak ve kozmik koroda yer almak, yani sadece Allah’a etmek yaratılış gayemizdir.

İlâhî prensipler demek olan vahyin aydınlığını kuşanarak hayatımızı ayağa kaldırmak aynı zamanda bütünüyle bu hayatın varlık gayesini de gerçekleştirmek demektir. Bu hayatta ayakta, dimdik, sabırlı, dirençli, vakarlı, onurlu, kararlı, tavizsiz ve duyarlı olabilmek mahşerdeki diriltilmede de sahibini ayakta ve dik tutacaktır. Burada hak ve hakikat demek olan vahiy ile ayakta olamayanlar öbür âlemde ayakta kalamayacaklarını bilmelidirler.

Gerçek şahit olan Yüce Allah’ın huzurunda şahitlerimizi çoğaltmak için duyarlı bir hayat yaşamak mecburiyetindeyiz. Bir taraftan çevremizdekilere şahit olduğumuzu, diğer taraftan da her şeyin bize şahit olduğunu unutmamak durumundayız. Biz bu son ümmetin şahidi olduğumuz gibi bu son ümmet de bizim şahidimiz olacaktır. Mahşerde hak şahitliği makamında yüzü kararanlardan olmamak ve cennet ödülleriyle buluşmak için şahitliğimizi ve şahitlerimizi doğru belirlemeliyiz.

vııı. İbadetlerini Korumaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَلٰى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ “Onlar salâtını (Allah’a desteklerini) koruyanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar (şöyledir)”; عَلٰى صَلَاتِهِمْ ‘alâ salâtihim ifadesi “ibadetlerini, dualarını”; يُحَافِظُونَ yuhâfizûne fiili ise “korurlar, özen gösterirler” demektir.

Burada musallînden olmanın “sekizinci” özelliği “ibadetlere karşı dikkatli ve koruyucu olmak” şeklinde gündeme getirilmektedir.

1. Me‘âric sûresinin 23. âyetinde “ibadette devamlılık” ilk nitelik olarak dile getirilmişken, burada “muhafaza etmek” üzerinde durulmaktadır. Söz konusu âyette دَآئِمُون dâimûne sözcüğü isimdir; buradaki يُحَافِظُونَ yuhâfizûne kelimesi ise fiil olarak getirilmiştir. Anlaşılan o ki, “muhafaza etmek” fiili devamlılığı da içeren bir süreç anlamı versin diye tercih edilmiştir.

2. Yüce Allah, Mü’minûn 23/1-9’da kurtuluşa ereceğini söylediği müminlerin özelliklerini sıralamaktadır. Bu çerçevede “ibadetlerinde derin duyarlılık sahibi olmak, boş şeylerden yüz çevirmek, arınmak için çalışmak, iffetlerini korumak, emanetlere ve verilen sözlere riayet etmek” şeklindeki beş nitelikten sonra altıncı olarak “salevâtını korumak” yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki kullanımdan farklı olarak, Mü’minûn 23/9’da salât kelimesinin çoğulu olan salevât kalıbı tercih edilmiştir. “Salevâtını korumak”, kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri arasında bütünüyle ibadetleri içeren bir mahiyet arz etmektedir.

Âyette geçen صَلَات salât kelimesi bazı âlimlerimiz tarafından dinin direği diye tarif edilerek “namaz” olarak anlaşılmıştır.(60) Bizce bu kelime, içinde namazın da bulunduğu bütün tevhid içerikli ibadetleri ve bütün farzları, yani bütün ilahi buyrukları kapsamaktadır.(61) Bakara 2/238’de dile getirilen husus da bu çerçevede düşünülmeli, böylece kapsamın geniş bir alan olduğu unutulmamalıdır.

Mü’minûn 23/9’da da ele aldığımız üzere, En‘âm 6/92’de yer alan “salâtı muhafaza etmek” özelliği, Kur’ân’ın indiriliş gayesini ve öncesinde gönderilmiş diğer ilâhî mesajları onaylayan yapısını ortaya koyan bir içerikte yer almaktadır. Âhirete iman edenlerin Kur’ân’a da inandıkları ifade edildikten sonra, ikinci cümle “salâtı muhafaza etmek” şeklinde belirlenmiştir.

Bu kullanımdan da destek alarak, maksadın sadece namaz kılmak olmadığını, namazı da içerecek şekilde bütün dinî hassasiyetleri korumanın, onları gereği gibi uygulamanın önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki Me‘âric 70/23. âyette de değindiğimiz üzere, Kur’ân’da salât kelimesi ekâme, yukîmü, ekım gibi kelimelerle kullanılırsa formu belli namaz anlamı verir. Bu kelimelerin olmadığı yerlerde geçen salât kelimesi namazı da içereceke şekilde “bütünüyle dini duyarlılığı” ifade eder.

3. En‘âm 6/92’den de anlaşıldığı üzere, “salâtı muhafaza etmek” âhirete imanın bir sonucudur. Öyleyse âhirete inananlar dünyevî sorumluluklarını da bilmelidirler. Dini sorumluluklarımızı sadece namazdan ibaret görmek doğru ve yeterli değildir. Bu itibarla âyette sözü edilen özellik bütün ibadetlere devam ederek onların hakkını vermek ve onları hayatın vazgeçilmezi yapmaktır. Bir anlamda ibadetlerin muhafazası onların özümsenmesi veya içselleştirilmesi demektir.

4. Âhirete imanın peşinden zikredilmesi nedeniyle “salâtı muhafaza etme”yi bütün ibadetler anlamında “sâlih amel” olarak da kabul edebiliriz. Davranışlar imanın sonucu olarak gerekli şartları ve rükünleri içerecek şekilde yapılırlarsa kendilerine “ibadet” veya “sâlih amel” ya da “hasenât” adı verilir. Diğer taraftan, ibadet, sâlih amel veya hasenat denilen davranışlarla desteklenmeyen kabullere de “iman” değil, “inanç” denilir. Durum böyle olunca, iman-amel birlikteliğinin kurtuluş için vazgeçilmez olduğu ortaya çıkmış olur.

5. İbadetlerin muhafaza edilmesi, onları yapmanın önüne başka meşguliyetlerin geçirilmemesi gerektiğini de ifade eder. Nûr 24/37-38’de bu konuda çok önemli bir hatırlatma yer almaktadır: “Nice yiğitler vardır ki, onları ne ticaret ne bir (başka) kazanç kapısı Allah’ı anmaktan, namazı hakkını vererek eda etmekten ve arınmak için verilmesi gerekeni vermekten alıkoyabilir. Onlar kalplerin ve gözlerin dehşetle döndüğü günden korkarlar. Bütün bunların sonucunda da Allah onları yaptıklarının en iyisi ile ödüllendirir. Üstelik onlara kendi lütfundan daha fazlasını da verir; zira dilediğine hesapsız rızık bağışlayan yalnızca Allah’tır.”

Ayrıca Munâfikûn 63/9’daki bilgi de son derece çarpıcıdır: “Ey iman edenler! Mallarınız da çocuklarınız da sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın. Kim bunu yaparsa, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Bu arada “ticarî bir menfaat veya bir eğlence gördüklerinde hemen ona doğru koşup Hz. Peygamber’i tek başına bırakanların” ele alındığı Cum‘a 62/11’deki uyarı da meşguliyetlerin veya dünyevî beklentilerin ibadetin önüne geçirilmemesi gerektiği noktasında net mesajlar içermektedir.

6. Musallîn adı verilen kişilerin özelliklerinden ilkini ve sonuncusunu “namaz”la ilişkilendiren Elmalılı, özellikle son âyetteki “koruma” eylemini bir devlet kurma ve devletin ibadet ortamını güvene kavuşturması göreviyle ilişkilendirmiştir.(62)

Esasında başta namaz olmak üzere bütün ibadetlerin güven ortamında yapılmasının sağlayacağı huzur herkesin kabul edeceği bir husustur. Bu itibarla ibadetlerin korku halinde değil de güven ortamında edası bağlamında sıkıntılı, işgal altında veya tedirginlik ortamındaki Müslümanları güvene kavuşturmak Müslümanların hedefi olmalıdır.

c) Musallîn’den Olmanın Ödülü: Cennette İkram

Yüce Allah, sûrenin 35. âyetinde, “İşte onlar, cennetlerde ağırlanacaklardır” beyanı gereği fedakarlıkların sonunun cennette ikram edilmek olduğunu muhataplara müjdelemektedir.

اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ “İşte onlar cennetlerde ağırlanacaklardır.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike ifadesi “işte onlar”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin kelimesi “cennetlerde, bahçelerde”; مُكْرَمُونَ mükramûne sözcüğü ise “ikram edilenler, ağırlananlar (olacaktır)” demektir.

Me‘âric sûresinin 22. âyetinde yer alan ve öncesinde sözü edilen olumsuz özelliklerin bir anlamda karşıtı, panzehiri veya tedavi edicisi olarak sunulan musallînden olmanın özellikleri sekiz başlık halinde 34. âyette sona ermektedir. Şimdi de tıpkı Mü’minûn 23/10-11’de yer aldığı gibi bu güzelliklerin sonunun ne olduğu bildirilmektedir.

Yukarıda sayılan sekiz özelliğe sahip olanların akıbeti elbette ödüllerle buluşturulmak olacaktır. Rivayetlerde yer aldığına göre, cennetin sekiz kapısı vardır(63) ve sayılan sekiz sıfat belki de cennetin sekiz kapısının her birine karşılık gelecektir. Musallîn denilen kişilerden olmanın sıfatları birden çok olduğu için, bunlara sahip olanların gireceği cennetler de çoğul getirilmiştir.

Yüce Allah, söz konusu fedakarlıkları yapanlara cennetlerde ikramda bulunulacağını bildirmekte, Fecr 89/17’deki mesaja gönderme yapmaktadır. Yetime ikram etmemek cehenneme atılmayı gerektirirken, onlara ikramda bulunmak da bunun tersine olarak cennetlerde ikrama mazhar kılınmak şeklinde dile getirilmektedir.

Âyetlerde sayılan sekiz özellik bir anlamda çeşitli ahlâki değerleri de temsil etmektedir. Buna göre ibadetler genel ahlâkı, yardımlaşmalar ekonomik ahlâkı, mahşere inanmak inanç ahlâkını, namusu korumak cinsel ahlâkı, emanetlere ve verilen sözlere riayet ile doğru şahitlik yapmak hukukun ahlâkını oluşturmaktadır.(64)

Dinin amacı ahlâklı insanlar yetiştirmektir. Buna göre, Yüce Allah’ın belirlediği çeşitli ahlâk kurallarını hayatının vazgeçilmezi yapanlar bunun karşılığını düzgün ve huzurlu yaşayarak hem dünyada alacaklardır; hem de mahşerde cennet ödülleriyle buluşturularak elde edeceklerdir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, cennetlerin birer ödül ve birtakım fedakârlıkların sonucu olduğu gerçeğidir. Sonucun cennet ödülleriyle buluşmak olmasını isteyenler sebeplere sarılmalı ve onu getirecek niteliklere sahip olmalıdırlar.

Mahşerde cennet nimetlerinin kendilerine ikram edilmesini arzu edenler, dünyadayken Yüce Allah’ın onlara ikram ettiği malları ve serveti gariplere, mağdurlara, açıktan isteyen veya utandığı için isteyemeyen fakirlere ve yoksullara vermelidirler. Unutulmamalıdır ki, ikram etmeyene ikram edilmez.

Dipnotlar

• 1 - Enbiyâ’ 21/37. 2 - Nisâ’ 4/28. 3 - Ebû Dâvûd, Cihâd, 21; Ahmed b. Hanbel, II, 302, 320.
  • Enbiyâ 21/37 Nisâ 4/28
• 4 - Ferrâ, age., III, 185.
• 5 - Yûnus 10/12; Nahl 16/53-54; İsrâ’ 17/67; Mü’minûn 23/75; Rûm 30/33; Zümer 39/8, 49.
  • Yûnus 10/12 Nahl 16/54 İsrâ 17/67 Mü'minûn 23/75 Rûm 30/33 Zümer 39/8 Zümer 39/49
• 6 - İslâmoğlu, age., s. 1327’de 8. not.
• 7 - Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; Fecr 89/18; Mâ‘ûn 107/3.
  • Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 Fecr 89/18 Mâ‘ûn 107/3
• 8 - Taberî, age., XXIX, 83.
• 9 - Taberî, age., XXIX, 79. 10 - Semerkandî, age., III, 496.
• 11 - Buhârî, İman, 32; Rikak, 18; Müslim, Müsâfirîn, 216, 218; Münâfikîn, 78; Ebû Dâvûd, Tatavvu‘, 27; İbn Mâce, Zühd, 28; Ahmed b. Hanbel, II, 250; V, 219; VI, 40, 61, 125.
• 12 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İman, 71, 72; Tirmizî, Kıyâme, 59; Nesâî, İman, 19, 33; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Dârimî, Rıkâk, 29; Ahmed b. Hanbel, III, 176, 207, 251, 272, 275, 289, IV, 233, 336.
• 13 - Râzî, age., XXX, 130. 14 - Enbiya 21/28; Mü’minûn 23/57. 15 - Enbiyâ’ 21/49; Şûrâ 42/18. 16 - Kehf 18/49; Şûrâ 42/22. 17 - Tûr 52/26.
  • Enbiyâ 21/28 Mü'minûn 23/57 Enbiyâ 21/49 Şûrâ 42/18 Kehf 18/49 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26
• 18 - Enbiya 21/103.
  • Enbiyâ 21/103
• 19 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 20 - Esed, age., s. 689. 21 - Yazır, age., V, 509.
• 22 - Taberî, age., XVIII, 4. 23 - Semerkandî, age., II, 495. 24 - Nisâ’ 4/3, 129.
  • Nisâ 4/3 Nisâ 4/129
• 25 - Enfâl 8/67. 26 - Muhammed 47/4. 27 - Nûr 24/33.
  • Enfâl 8/67 Muhammed 47/4 Nûr 24/33
• 28 - Nisâ’ 4/3, 25; Ahzâb 33/51. 29 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdele 58/3. 30 - Tevbe 9/60. 31 - Bakara 2/177; Nûr 24/33. 32 - Beled 90/13.
  • Nisâ 4/3 Nisâ 4/25 Ahzâb 33/51 Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Tevbe 9/60 Bakara 2/177 Nûr 24/33 Beled 90/13
• 33 - Taberî, age., XXIX, 84. 34 - Râzî, age., XXIII, 81.
• 35 - Bakara 2/283; Ahzâb 33/72. 36 - Nisâ’ 4/58; Enfâl 8/27; Mü’minûn 23/8; Me‘âric 70/32.
  • Bakara 2/283 Ahzâb 33/72 Nisâ 4/58 Enfâl 8/27 Mü'minûn 23/8 Me‘âric 70/32
• 37 - İslâmoğlu, age., s. 313’te 3. not. 38 - Enfâl 8/27.
  • Enfâl 8/27
• 39 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 40 - Benzer bir âyet için bk. Ahzâb 33/15. 41 - Âl-i İmrân 3/77; Nahl 16/95.
  • Ahzâb 33/15 Âl-i İmrân 3/77 Nahl 16/95
• 42 - Bakara 2/40. 43 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200.
  • Bakara 2/40
• 44 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 45 - Nisâ’ 4/135. 46 - Mâide 5/8. 47 - Nahl 16/90. 48 - Hucürât 49/9. 49 - Mümtehıne 60/8.
  • Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Nahl 16/90 Hucurât 49/9 Mümtehine 60/8
• 50 - Bakara 2/140. 51 - Bakara 2/42, 146. 52 - Bakara 2/159. 53 - Bakara 2/174. 54 - Âl-i İmrân 3/187. 55 - Bakara 2/282-283. 56 - Mâide 5/106-108.
  • Bakara 2/140 Bakara 2/42 Bakara 2/146 Bakara 2/159 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/187 Bakara 2/283 Mâide 5/108
• 57 - Nisâ’ 4/15; Nûr 24/4-10, 13. 58 - Talâk 65/2. 59 - Furkân 25/72. Günaha şahit olmamak gerektiği anlamındaki benzer âyetler için bk. Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68.
  • Nisâ 4/15 Nûr 24/10 Nûr 24/13 Talâk 65/2 Furkân 25/72 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/68
• 60 - Semerkandî, age., I, 467; Zemahşerî, age., II, 43. 61 - Taberî, age., VII, 272.
• 62 - Yazır, age., VIII, 342.
• 63 - Müslim, İmân, 46; Nesâî, Tahâret, 108; İbn Mâce, Cenâiz, 57; Dârimî, Mukaddime, 19; Ahmed b. Hanbel, IV, 14.
• 64 - Bayraklı, age., XIX, 591.