Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, sûrenin 77-81. âyetlerinde, bir inkârcının kendi yaratılışını unutup toz toprak olan kemiklerin mahşerde nasıl diriltileceği sorusunu gündeme getirmekte, soruyu soranın şahsında bütün zamanların inkârcılarına çok önemli ve kapsayıcı üç temel cevap vermektedir.

Sûrenin 82-83. âyetlerinde ise, Yüce Allah’ın herhangi bir şeyin olmasını istediğinde ilgili şeye “ol” demekle onun hemen yaratılma sürecine girdiğini, kâinatın kontrolünün sadece O’nun elinde olduğunu ve dönüşün de sadece kendisine olacağını beyan etmektedir.

a) Diriltilmeyle Alay Edilmesi

Yüce Allah, sûrenin 77-78. âyetlerinde inkârcı bir kişinin yaratıldığı nutfe (cenin, zigot) kaynağı düşünmeden hakka karşı tartışmacı oluşunu, kendi yaratılışını görmezlikten gelerek yeniden yaratılışın mümkün olmadığı sözlerini şu şekilde hatırlatmaktadır: “Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!?’ demişti.”

ı. İnkârcının Düşmanlığı

اَوَلَمْ يَرَ الْاِنْسَانُ اَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَاِذَا هُوَ خَص۪يمٌ مُب۪ينٌ “O (inkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi? Bir de bakarsın ki o apaçık bir tartışmacı olmuş.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَ evelem yera fiili “görmedi mi, düşünmedi mi, hiç mi düşünmedi”; الْاِنْسَان el-insânü kelimesi “o (inkârcı) insan”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاهُ halaknâhu ifadesi “onu yaratmıştık, onu yarattığımızı”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin sözcüğü “bir nutfeden, döllenmiş yumurtadan, zigottan”;فَاِذَا هُوَ fe izâ huve ifadesi “bir de bakarsın ki o”; خَص۪يمٌ مُب۪ين hasîmun mübînun tamlaması ise “apaçık tartışmacı (olmuş)” demektir.

Burada insanın nankörlüğü nedeniyle hakikatlere karşı giriştiği düşmanlık ve insanın yaratıldığı kaynak gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَرَ الْاِنْسَانُ اَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ “O (inkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi?” Âyetin başındaki اَوَلَمْ يَرَ evelem yera ifadesi, Yâsîn 36/71. âyette de söylediğimiz gibi, “düşünmedi mi”, “neden dikkatle bakmaz”, “niçin ibret almaz”, “baksa ya”, “ibret alsa ya” gibi anlamlar içermektedir.

Bu âyette sözü edilen kişinin açık kimliği esasında çok önemli değildir. Çünkü Yüce Allah burada isim vermemektedir. Ancak kelimenin başındaki eliflâm takısı bunun belli bir kişi veya belli nitelikteki insan tipi olabileceğini de gösterebilir. Bu noktada âyetin nüzül sebebini bilmekte yarar vardır.

Âyetlerin Nüzûl Sebebi

İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, Übeyy b. Halef el-Cumahî, elinde üzerinden çok uzun zaman geçmiş bir kemik parçası ile Hz. Peygamber’in yanına gelmiş ve “Ey Muhammed, ölüp bu kemik gibi bir duruma geldiğimizde diriltileceğimizi mi vaadediyorsun?” deyince, işte bu âyet nâzil olmuştur.

İbn Abbâs’tan gelen başka bir rivayette ise, Hz. Peygamber geçmiş nesillerin de diriltileceğini söylemiş ve “Ey Mekkeliler, siz de onlarla birlikte diriltileceksiniz” deyince, Übeyy b. Halef el-Cümahî çürümüş bir kemik alıp onu ufatmış, havaya savurmuş ve şöyle demiştir: “Ey Mekkeliler, Muhammed öldüğümüzde, bu kemik gibi çürüdüğümüzde yeni bir yaratılışla diriltileceğimizi ve içimizde ruhumuz olacağını zannediyor; bu ebediyyen olabilecek bir şey değil” demiş ve bu âyet nazil olmuştur.(1)

Bu iki âyetin, diriltilmeyi inkârla ilgili konuşan Âs b. Vâil es-Sehmî, Ebû Cehil, Velîd b. Muğîra veya Abdullah b. Übeyy hakkında indirildiğine dair rivayetler de vardır. Benzer konuşmaların geçtiği bu rivayetlerde de “diriltilmenin olup olmayacağı”nı soran kişiye Hz. Peygamber’in, “Evet, Allah diriltecektir; seni de öldürecek ve diriltecek, sonra da ateşe atacaktır” cevabını verdiği nakledilmektedir.(2)

Rivayetlerdeki konuşmalardan da anlaşılacağı üzere, Mekkeli müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete iman etmiyorlardı. Bunu savunmak için çeşitli yollara başvuruyor, kendi kabullerinin doğru olduğunu ispata çalışıyorlardı. Anlaşılıyor ki yeniden diriltilmeye inanmayanlar bu noktada tek kişi değildi; bunlar belli bir insan grubunu oluşturuyordu.

Bu nedenle الْاِنْسَان el-insân kelimesinin başındaki eliflâm takısının özel bir kişiyi değil, öncelikle mahşerdeki diriltilmeye inanmayan Mekkedeki müşrikleri, ardından mahşere kadar bu inkâra sahip olacak herkesi içermektedir. Bu ve benzer konularda isimlerin değil de niteliklerin zikredilme sebebi, mesajı evrensele taşımak, gündemden düşürmemek ve tarihe gömmemektir.

Yüce Allah bu âyette insanoğlunu nutfe’den yani “zigot”tan yarattığını beyan etmektedir. ‘Alak 96/2’de detaylı bir şekilde ele alacağımız gibi, insanoğlu, erkeğin erlik sıvısı ile kadın yumurtasının birleşmesinden, yani döllenmiş yumurta anlamında 46 kromozomdan oluşan “zigot”tan yaratılmaktadır. İşte burada ele alınan husus, mahşerdeki diriltilmeye inanmayanlara kendi yaratılışlarını hatırlatmaktır.

2. فَاِذَا هُوَ خَص۪يمٌ مُب۪ينٌ “Bir de bakarsın ki o apaçık bir tartışmacı olmuş.” Buradakiفَاِذَا هُوَ fe izâ hüve ifadesi, Yâsîn 36/29. âyette açıkladığımız üzere, bir işin hemen devreye girdiğini ortaya koyan bir anlam vermektedir. Buna göre yaratılışı hakkında hiç kafa yormadan mahşerdeki diriltilmeyi inkâra kalkışan bu insan tipinin ne kadar aceleci ve fevri davranış sergilediği, iddialarının ne kadar temelsiz olduğu anlaşılmaktadır.

Âyetteki خَص۪يمٌ مُب۪ين hasîm-ı mübîn tamlaması “apaçık tartışan” anlamına gelmekte, Nahl 16/4’te de geçtiği gibi, bu tipin bâtıl bir iddia uğrunda kendisini ısrarla ve inatla savunduğunu göstermektedir. H-s-m kökünden kelimeler Kur’ân’da 18 yerde geçmekte, “tartışmak”,(3) “taraf olmak, savunmak”(4) ve “hasım”(5) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

مُب۪ين mübîn sıfatı insanın kendini ifade edebilmesi ve bunu ileri düzeyde başarabilmesi manasını da taşır. Bu genel yapı içerisinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu ifade, “apaçık tartışma yapan, açıkça karşı çıkan kişi” manasıyla, nankör insanların olumsuz bir davranışını ortaya koymaktadır.

ıı. Çürümüş Kemiklerden Örnek Verilmesi

وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِيَ رَم۪يمٌ “Kendi yaratılışını unutarak bize örnek vermeye kalkışmış ve ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilirmiş ki!’ demişti.”

Âyetteki وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا ve darabe fiili “ve örnek verdi”; lenâ ifadesi “bizim için, bize”; meselen kelimesi “misal olarak, bize darb-ı mesel yaptı, örnek verdi”; وَنَسِيَ ve nesiye fiili “ve unuttu, unutarak”; خَلْقَهُ halkahû tamlaması “onun kendi yaratılışını”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مَنْ يُحْيِ men yuhyî sorusu “kim diriltecekmiş ki”; الْعِظَام el-‘ızâme kelimesi “bu kemiği”; وَهِيَ ve hiye zamiri “o, o (kemik)ler”; رَم۪يم ramîmun sözcüğü ise “çürümüş, un ufak, toz toprak olmuş” demektir.

Burada söz konusu nankör kişinin kendi yaratılışını unutarak örnek verdiği ifade edilmekte ve bu kişinin alaycı sorusu gündeme getirilmektedir.

1. وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ “Kendi yaratılışını unutarak bize örnek vermeye kalkışmıştı.” Bir önceki âyette zikrettiğimiz nüzûl sebebi rivayetlerinde bu kişinin kim olabileceğini söylemiştik. Hem nüzül döneminde hem de sonraki dönemlerde mahşere inanmayan insanların söylediği sözler aynı bakış açısının ürünü olduğu için, isim verilmeden ele alınmakta, muhataplara cevaplar verilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli konularda darb-ı mesellerin yer aldığı bilinmektedir. İşte onlardan birisi de Yâsîn sûresinin 13-32. âyetlerinde geçmektedir. Bu çerçevede burada sözü edilen ضَرَبَ لَنَا مَثَلًا darabe lenâ meselen ifadesi de “bize örnek verdi” manasına gelmektedir.

İnsanın “dayanıksız bir sıvı”dan yaratıldığı gerçeğinden hareketle, ilk etapta bakıldığında bu kaynağın çeşitli evreler geçirerek mükemmel özelliklere sahip bir insan olmasının yanında, onun cansız bir halden canlıya dönüşmesi ve ardından da anlayıp konuşabilmesi çok önemli bir ibret konusudur. Suyun dönüşüp konuşabilen bir insan halini alması, aslında bir çeşit dirilmedir ve insanı bu özellikte yaratan ilâhî kudret onu yeniden yaratmaya da elbette kâdirdir.

Önceki âyette insanın yaratıldığı nutfe “zigot” hali özellikle gündeme getirilmişti. İşte bu âyette o cümleye gönderme yapılmakta, âhireti inkâr eden nankör insanın kendi yaratılışını unutarak, yani bu gerçeği görmezlikten gelerek birtakım yaklaşımlar ortaya koyduğu belirtilmekte ve elbette kınanmaktadır.

Bu âyette verilmek istenen bir mesaj daha olduğunu düşünmekteyiz. Buna göre, “dününü unutanın gününü ve yarınını doğru kavraması mümkün değildir.” Bu âyette geçen “yaratılışını unutmak” ifadesini “fıtratını unutmak” şeklinde anlarsak, bu durumda da inkâr ve küfrün, aslında kişinin fıtratını örtmesi demek olduğunu söyleyebiliriz.

2. قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِيَ رَم۪يمٌ “Ve ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilirmiş ki!’ demişti.” Âyetteki مَنْ men kelimesi soru edatıdır; ancak müşrikler burada cevabı beklenen bir soru sormamakta, kendilerince bir şeyin imkânsızlığını vurgulamak için ve alay ederek ya da bir gerçeği hafife alarak bunu dillerine dolamaktaydılar. Bu cümlede “Kim diriltecek?” değil de, “kim diriltecekmiş ki!” şeklinde bir anlamın kastedildiği açıktır.

Bir kez de Zâriyât 51/42’de geçen رَم۪يم ramîm kelimesi, üzerinden uzun zaman geçtiği için un ufak, toz toprak olmuş kemiklerin çürümüş olduklarını ifade etmektedir. Vücutta en dayanıklı görünen parçalar kemikler olduğu için, onların çürümüş hali müşriklerin zannına göre diriltilip eski durumuna gelmesi imkânsız olan kısımlardır. Kendilerince bu nokta cevapsız kalacağı için örneklendirmeyi de bunun üzerinden yapmayı tercih etmişlerdi.

Mü’minûn 23/35 ve Kâf 50/3 gibi çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, öldükten, toza toprağa karışıp kemik yığını haline geldikten sonra, diriltilme konusunda eski sapkın kavimler de derin bir inkar ve alaycılık içindelerdi. İşte Mekkeli müşrikler de bu sapkınların izini takip ettikleri için aynı alaycılığı onlar da sürdürmüşlerdir. Bu çerçevede Kâf 50/3’te zikredildiği gibi, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(6) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin çok küçük de olsa bir kısmı kalmaktadır.

İsrâ’ 17/49 ve 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümük kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” ifadesi geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları, “öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleri”dir.

Müşrikler, yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn 36/78’de de geçen bu sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alaycı sorularıyla vurguluyorlardı. Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler tarafından bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını toprak olmak üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te yer alan “kemiklerin mahşerde bir daha bir araya getirilemeyeceği”ni zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı.

Yaratılışını unutarak saçma örnekler verilmesi elbette bir kınamanın konusudur; âyette değinilen nokta burası olduğu için devam eden âyetlerde bu soruya çeşitli açılardan cevaplar verilmektedir.

b) İnkârcılara Üç Muhteşem Cevap

Yüce Allah, sûrenin 79-81. âyetlerinde, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden ve alaycı ifadelerde bulunanlara üç değişik açıdan cevap vermekte, bu çerçevede öncelikle şöyle buyurmaktadır: “De ki: Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.”

Ardından, ikinci bir cevap olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz.”

Daha sonra üçüncü olarak da şu beyan zikredilmektedir: “Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, el-hallâk’tır (her türlü yaratabilendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

ı. Yoktan Yaratanın Diriltmesi

قُلْ يُحْي۪يهَا الَّذ۪يٓ اَنْشَاَهَآ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَل۪يمٌ “De ki: Onları ilk kez yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يُحْي۪يهَا yuhyîhâ fiili “onu, onları diriltecektir”; الَّذ۪يٓ اَنْشَاَهَآ ellezî enşeehâ fiili “onu yoktan var eden”; اَوَّلَ مَرَّة evvele merratin tamlaması “ilk defasında”; وَهُوَ ve huve zamiri” O”; بِكُلِّ خَلْقٍ bi külli halkın tamlaması “her tür yaratmayı”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilmeye inanmayan, “çürümüş kemikler”den örnekler verip bunun akılkârı bir kabul olmadığını sanan müşriklere verilen “ilk cevap” gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يُحْي۪يهَا الَّذ۪يٓ اَنْشَاَهَآ اَوَّلَ مَرَّةٍ “De ki: Onları ilk kez yoktan var eden diriltecektir.” Âyetin bu ilk cümlesinde insanın yoktan var edilmesi ifade edilmekte ve müşriklere kendilerinin de kabul ettiği bir hususla cevap verilmektedir. Ihyâ’ kelimesi “diriltmek” anlamına gelmekte, bir anlamda inşâ’nın devamını oluşturmaktadır. İnşâ edilen şey ıhyâ da edilecektir.

İnsanların Yeniden Diriltilmesi

İnsanlar yoktan yaratıldığı için, ölümlerinden sonra yeniden diriltilmeleri de gereklidir; işte âyette hatırlatılan husus öncelikle budur. İnsanı inşâ eden kudret Yüce Allah olduğuna göre,(7) diriltecek olan da elbette O’dur. Mahşerdeki bu diriltme işlemi için aynı kelimenin, yani ıhyâ anlamında nünşie/neş’e kelimesinin de kullanıldığını bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.(8)

Müşrik, sanıldığı gibi “Allah’a inanmayan, ateist, mutlak inkârcı” demek değildir; aksine “Allah’a inanan, ancak O’nun peşi sıra başka ilâhlar da kabul edip onları Allah’a ortak koşan kişi” demektir. Dolayısıyla öncelikli muhataplar müşrikler olduğu için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen cevapta ilk yaratmayı kabulden hareket edilmektedir.

Kur’ân’da içinde elbette insanın da bulunduğu kâinatın yaratılışıyla ilgili bilgiler verilirken “Yaratan Rabb” kabulü ortak bir inanç olarak ele alınmakta ve müşriklerin inandığı bu esas kendilerine hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, vahyin ilk âyetlerinden olan ‘Alak 96/1-2’de başka herhangi bir sıfatını değil de, “yaratıcı rabb” sıfatını zikretmesinin sebebi bu olsa gerektir.

Mekke müşrikleri, yani o günkü putperest toplum “yaratıcı Allah” inancına sahiplerdi. Kur’ân’da bunu ifade eden pek çok âyet(9) vardır. Bir örnekle yetinelim: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi, diriden de ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Cevaben, ‘Allah’ diyeceklerdir. De ki: Öyle ise (O’na âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”(10)

Bu örnekten de anlaşılacağı üzere, Mekkeli müşriklerin Allah inancı vardı; onlar kâinatı O’nun yarattığını ve idare ettiğini kabul ediyorlardı. Onların sorunu Hz. Peygamber’in risâletini kabulde, birçoğunun âhiret inancına sahip olmamasında ve Yüce Allah’a çocuk isnad edip, ibadetlerinde melekleri Yüce Allah’a aracı koymalarında, yani Allah’a ortak koşmaları noktasında odaklanmıştı.

Vâkı‘a 56/62’de şu ifade yer almaktadır: “Siz ilk yaratılışı biliyorsunuz (kabul ediyorsunuz); o halde neden (ikinci yaratılış hakkında bundan) ibret almıyorsunuz?” İşte bu âyette müşriklerin ilk yaratılışı Yüce Allah’ın gerçekleştirdiğini kabullerinde herhangi bir sorun olmadığı hatırlatılmaktadır.

İsrâ’ 17/51, Meryem 19/9 ve 67’de “insan daha önce yokken, onu yoktan var eden kudretin tekrar yaratabileceği” beyan edilmekte, Rûm 30/27’de de “yaratılışı iade etmenin, yani tekrar yaratmanın Yüce Allah için son derece kolay olduğu” ifade edilmektedir. Yûnus 10/34 ve Rûm 30/11’de de Yüce Allah’ın yaratılışı mahşerde iade edeceği, yani insanları âhirette dirilteceği haber verilmektedir.

Eğer diriltme işleminde bir zorluktan söz edilecekse “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik ki! Aksine, onlar yeni bir yaratma hususunda şüphe içindedirler” mealindeki Kâf 50/15’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah ilk yaratmada acizlik göstermediği gibi onların sorunu aslında bu da değildi; çünkü onlar yeniden yaratma konusunda derin bir şüphe içerisindelerdi.

Bu âyette Yüce Allah’ın vermek istediği mesaj şudur: “Ben, diriltilmeyi inkâr edenlerin de bildiği gibi ilk yaratmadan âciz kalmadım ki ikincisinden âciz kalayım. Onlar bizim ilk yaratmadaki kudretimizi inkâr edememektedirler; dolayısıyla yaratılışın iadesini de itiraf etmelidirler.”(11)

Yüce Allah’ın yaratmada yorulmayacağını beyan için Ahkâf 46/33’te şöyle buyurmaktadır: “Onlar, Allah’ın gökleri ve yeri yarattığını görmezler ve bütün bunları yaratanın, kudretiyle ölüye hayat vermekte asla zorlanmayacağını anlamazlar mı? Hayır, elbette Allah herşeye güç yetirendir.”

Bundan ayrı olarak, “Göklerin ve yerin yaratılması insanların yaratılmasından daha büyük, kapsamlı bir iştir; ancak insanların çoğu bunu bilmiyorlar” meâlindeki Mü’min 40/57’de vurgulanan husus da budur.

Dahası Lokmân 31/28’de beyan edilen “Sizin yaratılmanız da diriltilmeniz de bir tek kişininki gibidir” ifadesi, bu işlemlerin Yüce Allah için son derece kolay olduğunun delilidir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette diriltilmeyi inkâr eden ve bu konuda alaycılık yapan müşriklere, “ilk kez yaratma”yı kabul edip, “vardan var etmek, dönüştürmek” demek olan ihyâyı reddetmelerinin akılkârı olmadığını beyan etmek istemektedir. Çünkü İnsân 76/1’de de beyan edildiği gibi, insan henüz anılabilir bir şey değilken onu yaratan ilâhî kudret noktasında herhangi bir tereddütleri yoktu. Şimdi de benzer bir hakikate inanmaları kendilerinden istenmektedir.

Sözün özü şudur: Mekkeli müşriklerin mahşerdeki diriltilmeyi reddetmeleri ikna edici bir gerekçeye dayalı değildir. Madem ki ilk yaratmayı ve ilk Yaratıcıyı kabul ediyorlar, o zaman ikincisini de kabul etmelidirler; çünkü ikincisi ilkine göre çok daha kolaydır.

2. وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَل۪يمٌ “O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.” Bu âyetteki mesajı iki farklı boyutuyla anlamamız mümkündür:

a) Bu cümledeki خَلْق halk kelimesi “mahlûk” manasında kabul edilerek, maksat “O, her yarattığını bilir” şeklinde anlaşılmışsa da, bize göre ilgili kelime öncelikle “yaratmak” anlamına alınmalıdır. Bu durumda tercüme âyette verdiğimiz gibi olur.

Ayette ele alınan konu, yaratılmışların durumlarının bilinmesi değil, yoktan var etmeyi, vardan var etmeyi, öldürmeyi, diriltmeyi, “maddeli-maddesiz, âletli-âletsiz, örnekli-örneksiz, gerek ilkin-gerek sonra vs.”(12) daha başka yaratma türlerini de Rabbimizin çok iyi bildiğini vurgulamaktır. Zaten خَلْق halk kelimesinin başındaki كُلّ küll kelimesi bu mesajı vermektedir. Sonraki iki âyette de bu eşsiz yaratma sanatından örnekler verilmektedir.

b) Bu öncelikli manadan ayrı olarak, çürümüş kemiklerden örnek veren müşriklere Yüce Allah daha başka hatırlatmalarda da bulunmaktadır. Onlar ölen insandan geriye sadece kemikler kaldığını sanarak, onların diriltilmesini imkânsız görüyorlardı. Oysa yaratılmış olan insanın öldükten sonra onu insan yapan maddî-manevî ne kadar unsur varsa Yüce Allah’ın onların hepsini çok iyi bildiği, şu andaki durumlarını da, sonradan alacakları halleri de gayet iyi bildiği mesajı bu âyetin anlam kapsamında elbette vardır.

Cesedi ölen kişilerin vücut parçacıkları kemiklerden ibaret değildir. Toprağa karışan ve eninde sonunda bir şekilde toprak olan o nesnelerin durumu, insanların gördüklerinden ibaret değildir. İnsanı insan yapan asıl değerin ruhu olduğu ve onun durumunu da elbette Yüce Allah’ın bildiği ifade edilerek, ilâhî iradenin kudretini hiç kimsenin kavrayamayacağı ve ona hiçbir gücün sınır getiremeyeceği bu âyet vesilesiyle özellikle hatırlatılmak istenmektedir.

ıı. Zıtlardan Zıt Yaratması

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ نَارًا فَاِذَآ اَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ “Yeşil ağaçtan sizin için ateş yaratan da O’dur. İşte o (ağaç)tan tutuşturuyorsunuz.”

Âyetteki اَلَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “O (Allah), kılan(dır), yapan(dır), yaratan(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ mine’ş-şeceri’l-ahdari tamlaması “yeşil ağaçtan”;نَارًا nâran kelimesi “ateş”; فَاِذَآ اَنْتُمْ fe izâ entüm ifadesi “bir de bakarsın ki sizler”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, o ateşten”; تُوقِدُونَ tûkıdûne fiili ise “tutuşturmaktasınız” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilmeye inanmayan müşriklere verilen “ikinci cevap” ve yaratmanın sıra dışı bir örneği gündeme getirilmektedir.

Araplar “her ağaçta bir ateş vardır” diye bir söyleme sahiptiler. Bu bağlamda marh ve ‘ufâr adlı iki ağacın ateş yakmakta sıklıkla kullanıldığı bildirilmektedir.(13) Ancak sadece bu iki ağacın değil, her ağaçta bu özelliğin bulunduğu, sürtme ve temas ile yeşil ağaçtan meydana gelen hararet ve tutuşmanın kast edildiği, çünkü şimdilerde bunun aslında bir elektrik olayı olduğu bilinmektedir.(14)

Nûr 24/43’te bulutların yapısından, aralarından yağmurun yağdırılmasından, ardından dolu yüklü bulutların arasından şimşeğin yaratılmasından söz edilmektedir. Bulutların yapısından, onlardan yağmurun yağdırılmasından, ardından dolu (iyon) yüklü bulutlardan şimşeğin yaratılmasından söz edilmektedir. Bulutların yağmur yağdırması bir elektrik olayıdır.

Artı yüklü bulutlarla eksi yüklü bulutların bir araya gelmesi sayesinde su oluşmaktadır. Bilindiği üzere “su molekülü (H2O)” iki hidrojen atomu (2H) ile bir oksijen atomunun (O) birleşmesi sonucu oluşur. Bir anlamda yanmanın da yakmanın da zıddı olan söndürücü “su” meydana gelir.

Ayrıca yağmur yüklü bulutların ıslaklığına karşılık, bir çeşit ateş demek olan şimşeğin yaratılması da zıtlardan zıddın yaratılmasının bir örneğidir. Dahası Nûr 24/43’te farklı yüklü bulutların birbiriyle birleşmesi ve kümelerinin sonucunda بَرَد berad denen “dolu”nun indirilmesinde de çok önemli bir başka mucizevi incelik söz konusudur.

Bilindiği üzere, bulutlar esasında artı ve eksi iyon yüklü oldukları için onlar ıslaktırlar, H2O özelliğinde sudurlar. Bu su yüklü bulutlar birbirlerine hızlıca çarpınca şimşek denen ateş oluşur ki, ateş bilindiği gibi suyun zıddıdır. İşte o ateş ortamındaki tepkimeler arasında ateşin tam zıddı mahiyetindeki “buz” demek olan بَرَد berad “dolu” yaratılır ki bu durum Yüce Allah’ın zıtlardan zıtlar yarattığının en önemli delillerindendir.

Bütün bunların dışında Vâkı‘a 56/71-72’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği üzere, ateşin yaratıldığı kaynak yeşil, yani ıslak ağaç olarak belirlenmektedir. Bu durumda, ıslak ağaç suyun zıddı olan ateşe kaynaklık etmektedir.

Bu âyette “yeşil ağacın ateşe dönüşmesi”nden maksat, bir süre sonra onun karbon ve kömüre dönüşmesi de olabilir. A‘lâ 87/4-5’te de ifade edildiği gibi, “topraktan otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren” Yüce Allah, yeşil bitkileri uzun bir tarihi süreçte ateşe de, yani karbona ve kömüre de dönüştürebilir.

Otlar ve onların çer-çöp oluşu hakkında bazı değişik kanaatler ileri sürülerek, tabiatta yaşanan birtakım hakikatlerin hatırlatıldığı beyan edilmektedir. Hatta Elmalılı, siyah hale gelen organik madde olan otlardan maksadın, çok uzun süre sonra onların “taşkömürü”ne dönüşmesi olduğunu belirtmektedir.(15)

Elmalılı’nın dile getirdiği “taşkömürü” yorumundan hareketle, diyebiliriz ki ölü topraktan diri otlar çıkartan Yüce Allah, çer-çöp haline getirdiği ve işe yaramaz sanılan bu maddeleri asırlar sonra tekrar kullanıma sunmaktadır. Böylece kâinatta yeniden var ediliş sürerken, öldükten sonra tekrar diriltilmeye inanmamak nasıl izah edilebilir ki!

Yüce Allah, kâinata bir takdir ve hidayet yasası koymuş, hatta tabiatın en alt mertebesi olan ve çürüyüp gitmesi mukadder olan bitkileri dahi bu yasaya dâhil etmiştir. Böyle olunca, âyetlerden şu sonucu çıkarabiliriz: Ey insan; Allah seni nasıl bu yasanın dışında tutar? İşte diriltilmenin vahiy ile de ilgisi vardır. Zira çöle dönen kalpler, vahiy yağmuruyla göle döner.(16)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn sûresinin bu âyet grubunda mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden müşriklere, bunun Yüce Allah için ne kadar kolay olduğu gösterilmektedir. Bu bağlamda, zor olan “yoktan var etme”nin “vardan var etme”ye göre daha kolay olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Bunun Yüce Allah için ne kadar basit olduğu kâinat kitabından örneklendirilmekte, zıtlardan zıt yaratan ilâhî kudretin, mahşerde insanları yeniden diriltmeye de elbette kâdir olacağı beyan edilmektedir. Esasında diğer seçenekler bir tarafa, sadece bu bile muhatapları susturmaya yetecek güçtedir.

ııı. Kâinatı Yaratanın Tekrar Yaratması

اَوَلَيْسَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِقَادِرٍ عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلٰى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَل۪يمُ “Gökleri ve yeri yaratan (Allah) insanların benzerlerini yaratmaya gücü yeten değil midir? Elbette! O, el-hallâk’tır (her türlü yaratabilendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

Âyetteki اَوَلَيْسَ eveleyse ifadesi “değil midir?”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratan, yaratmış olan (kudret, Allah)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünu”; بِقَادِرٍ bikâdirin kelimesi “gücü yeten, kâdir”; عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ ‘alâ en yahluka ifadesi “yaratmaya”; مِثْلَهُمْ mislehum tamlaması “onların benzerini”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, elbette”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْخَلَّاق el-hallâku kelimesi “her türlü yaratan(dır)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “çok iyi bilen(dir)” demektir.

Burada diriltilmeyi inkâr edenlere “üçüncü cevap” verilmekte ve yaratılışla ilgili olarak mikro âlemden makro âleme genişletilen bilgiler gündeme getirilmektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün yaratılışı” hakkında Bakara 2/21 ve A‘râf 7/54’te bilgi vermiştik; ayrıca Kâf 50/38 gibi çeşitli âyetlerde bilgiler vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler bağlamı itibariyle “mikro âlem”, “insan”dan ve kâinat kitabının küçük bir âyeti olarak “yeşil ağaç”tan oluşmaktadır. Bu ikisi önceki iki âyette ele alınmıştı. Burada ise yaratmanın daha büyüğü ve diğerlerine göre daha kapsamlı ve zor olanı hatırlatılmaktadır ki biz buna “makro âlem” diyoruz. Bunun hatırlatılma sebebi, gökleri ve yeri yaratan ilâhî gücü müşriklerin de kabul etmeleriydi.

1. اَوَلَيْسَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِقَادِرٍ عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ “Gökleri ve yeri yaratan (Allah) insanların benzerlerini yaratmaya gücü yeten değil midir?” Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Mekke müşrikleri, yani o günkü putperest toplum, yaratıcı Allah inancına sahiplerdi.(17) Lokmân 31/25’te, “Onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, ‘Allah’ cevabını vereceklerdir” buyrulmaktadır. Bu örnekten de anlaşılacağı üzere, Mekkeli müşriklerin Allah inancı vardı; yani onlar kâinatı Yüce Allah’ın yarattığını ve idare ettiğini kabul ediyorlardı.

a) Gökleri, yani ihtişamlı galaksileri ve bütün incelikleriyle yeryüzünü donatan Yüce Allah, bunun insanı yaratmasına göre daha büyük bir iş olduğunu Mü’min 40/57’de şöyle beyan etmektedir: “Göklerin ve yerin yaratılması insanların yaratılmasından daha büyük ve kapsamlı bir iştir; ancak insanların çoğu bunu bilmiyorlar.”

Mekkeli müşrikler, gökleri ve yeri yaratan gücün Yüce Allah’a ait olduğunu kabul etmelerine rağmen, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ediyor ve kendilerince bunun mümkün olmadığını çürümüş kemik örneğiyle dile getiriyorlardı.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette Yüce Allah, gökleri ve yeri yaratan kudretin insanların benzerlerini mahşerde yaratmaya gücünün yeteceğini soru cümlesi şeklinde ifade etmektedir. Bu tür cümlelerde maksat, soru sormak değil, soruya konu olan meselenin tersinin doğru olduğunu “inkârî soru” ile bildirmektir.

Benzer bir mesaj vermesi bakımından Lokmân 31/28’deki bilgileri de hatırlamak gerekmektedir: “(Ey İnsanlar!) Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz, ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir. Muhakkak ki, Allah her şeyi işitendir; görendir.”

b) Âyette yer alanعَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ “Onların benzerini yaratmaya” ifadesi öncelikle mahşerde insanların diriltilmesini gündeme getirmektedir. Ayrıca bazı âlimler bunun göklerin ve yerin âhiret şartlarında yeniden yaratılması manasına da geldiğini belirtmektedir.(18) İbrahîm 14/48’de de dile getirilen husus budur.

Mahşerde göklerin ve yerin yaratılması büyük âlemi, insanların diriltilmesi ise küçük âlemi oluşturacaktır. Ancak buradaki هُمْ hum “onlar” zamiri esasında “insanları” ilgilendirdiği için, öncelikli maksadın insanların mahşerdeki diriltilemeleri olduğu görüşünü benimsemekteyiz.

Bu arada âyette yer alanاَوَلَيْسَ eveleyse ifadesi “soru” manası beklenen bir ifade değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve bunun Kur’ân’da pek çok(19) örnekleri vardır.

2. بَلٰى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَل۪يمُ “ Elbette! O, el-hallâk’tır (her türlü yaratabilendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).” Buradaki بَلٰى belâ edâtı “bilakis, aksine, elbette, evet” gibi anlamlara gelmekte ve önceki cümlede yer alan mesajın Allah için doğru olduğunu göstermektedir.

Bu arada âyetteki الْخَلَّاق el-hallâk kelimesi Yüce Allah’ın her türlü yaratıcı olduğunu ve sürekli yaratmakta olduğunu beyan eden bir mübalağa sigasıdır. Anlaşılan o ki, الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatıyla birlikte Yüce Allah’tan başka hiç kimse böyle bir sıfatın sahibi değildir. Bu nedenle Yâsîn 36/79-81. âyetlerde dile getirilen yaratma eylemleri Yüce Allah’tan başkasına nispet edilemez.

c) Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 82-83. âyetlerinde ise yaratma sistemi hakkında bilgi vermekte ve bu işlemin O’nu hiçbir şekilde yormayacağını, her şeyin kontrolünün O’nun elinde olduğunu ve dönüşün de sadece O’na olacağını şu şekilde beyan etmektedir:

“Bir şey(in olmasını) istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

ı. Yüce Allah’ın Yaratma Sistemi

اِنَّمَآ اَمْرُهُٓ اِذَآ اَرَادَ شَيْـًٔا اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Bir şey(in olmasını) istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol!’ demektir; o da hemen olmaya başlar.”

Âyetteki اِنَّمَآ اَمْرُهُ innemâ emruhû ifadesi “O’nun işi sadece şudur”;اِذَآ اَرَادَ izâ erâde fiili “istediği zaman”;شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyi”; اَنْ يَقُولَ en yekûle ifadesi “(şöyle) demesidir, söylemesidir”; لَهُ lehû ifadesi “ona, o şey için”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُ fe yekûnü fiili ise “o da hemen oluşur, oluş sürecine girer” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratma kanunu hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yaratma kanunu bağlamında herhangi bir şeyin olmasını istediğinde o şey için sadece “ol” dediğini ve o şeyin de hemen oluşum sürecine girdiğini beyan etmektedir. Bu noktada âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “sadece ve sadece” şeklinde vurgu manası vermekte, ilâhî kanunun bunun dışında herhangi bir yoruma kapı açmayacak şekilde tecelli ettiğini göstermektedir.

Kün Feyekûn İfadesi

Kur’ân’da toplam sekiz âyette(20) geçtiği üzere, فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnü diye bilinen yaratılış olayı, كُنْkün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnü şeklinde “hemen olup bitmek” gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir; yoksa işin olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnü fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir.

Genelde algılandığı gibi olsaydı bu fiil فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi. Sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuş ve bunu işletmiştir. Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı günde” yaratıldığına dair bilgiler vardır.(21) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(22) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(23) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7, Zümer 39/6 ve İnsân 76/1 gibi pek çok âyet bu durumun bir delilidir. İnsanın tabiattaki elementer yaratılış sürecinden söz eden âyetler ile onun ana rahminde geçirdiği evrelerden söz eden âyetler de bu hakikatin değişik birer ifadesidir.

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussilet 41/9-12’deki bilgiler bunun bir süreç oluşturduğunu açıkça göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne ağırlıklar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü “iki günde” yarattığını, bu arada orada ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam “dört gün” oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde “iki günde” yarattığını bildirmektedir ki böylece toplam süre “altı gün” yani altı evre, altı dönem, devre, aşama şeklini almış olmaktadır.

Bütün bu söylediklerimizden anlaşılan şudur: Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken uyguladığı sistem bir “oluşum süreci”dir. Her istediğini yapabilen yegâne kudret olan Yüce Allah,(24) elbette bir anda da yaratmaya kâdirdir. Nitekim Yâsîn 36/51, Zümer 39/68 ve Kâf 50/44 gibi âyetlerde mahşerdeki yaratılışın bir süreç halinde değil de, aniden, bir anda, hızlıca gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah yaptığından sorgulanamayacağı için,(25) “bunu niçin böyle yaptı” gibi bir soruyu sormak gereksizdir. Bilmemiz ve inanmamız gereken şey, Yüce Allah’ın iradesinin bu şekilde tecelli ettiğidir, vesselâm.

ıı. Hükümranlığın O’nda Olması

فَسُبْحَانَ الَّذ۪ي بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Her şeyin egemenliği yalnızca kendi elinde olan (Allah) yücedir! Hepiniz, yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki فَسُبْحَانَ fe sübhâne kelimesi “şanı ne yücedir o zatın ki”;الَّذ۪ي بِيَدِه۪ ellezî biyedihî ifadesi “O’nun elindedir, kontrolündedir”; مَلَكُوت melekûtü kelimesi “hükümranlığı, egemenliği”; كُلِّ شَيْء külli şey’in tamlaması “her şeyin”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve sadece ve sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Sûrenin bu son âyetinde ilahi kudret ortaya konulmakta, her şeyin idaresinin ve hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu beyan edilmekte, sonuçta varılacak makamın da sadece O’nun huzuru olduğu gündeme getirilmektedir.

1. سُبْحَانَ sübhâne kelimesi Yâsîn’in 36/36. âyetinde ifade ettiğimiz üzere, “Allah’ı eksikliklerden uzak tutmak, O’nu olumsuzluklarla anmamak, kötülük ve acizlikten münezzeh tutmak, aşkın, yüce, insan idrakini aşan” anlamlarına gelmektedir. Sübhâne kelimesi tesbîhin özel adıdır.

Yâsîn sûresinde iki defa geçen bu kelime, geçtiği iki yerde de Yüce Allah’ın eksikliklerden münezzeh olduğunu ifade etmektedir. Kâinat sistemini kurarken nasıl ki O’na herhangi bir eksiklik isnad edilememişti; bu sistemin bitişinden sonra mahşer şartlarının oluşturulmasında da kendisine herhangi bir güçsüzlük ve eksiklik isnat edilemez. Mahlûkatın hükümranı olabilmek için sübhân olmak gerekir; yani herhangi bir eksikliğin veya güçsüzlüğün sahibi olan varlık hiçbir şekilde kâinâtın hükümranlığını elinde bulunduramaz.

2. بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ الَّذ۪ي “Her şeyin hükümranlığı sadece ve sadece O’nun elindedir.” Bu ifade Yüce Allah’ın mutlak hâkim olduğunun bir delilidir ve Mülk 67/1’de geçen bi yedihi’l-mülkü ifadesiyle aynı manaya gelmektedir. “Her şeyin melekûtunun sadece kendi elinde olması”, “mülkün sadece Yüce Allah’ın elinde, yani O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması” demektir.

Kur’ân’da dört kez(26) geçen مَلَكُوتُ melekût kelimesi ve ayrıca pek çok kez geçen mülk kavramları “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(27) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki âyetlerde(28) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(29) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(30) “Melekûtun sahibi olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

Âl-i İmrân 3/26-27’de “mülk ve melekût” kavramları daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir. Âyet mealleri şöyledir: “De ki: Ey mutlak iktidar sahibi olan Allah’ım! Sen dilediğine iktidar verirsin, dilediğinden iktidarı çekip alırsın; dilediğini aziz eder, dilediğini de zelil kılarsın. Hayır sadece Senin elindedir. Elbette Sen her bir şeye kâdirsin. Geceyi uzatıp gündüzü kısaltırsın; gündüzü uzatıp geceyi kısaltırsın. Ölüden diriyi, diriden de ölüyü Sen çıkarırsın. Dilediğine hesapsız rızık Sen verebilirsin.” İşte bu iki âyette yüce Allah’ın mülkün sahibi olduğu net ifadelerle ortaya konulmaktadır.

3. وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.” Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler(31) zikredilmektedir. Sûrenin son cümlesi aslında Yâsîn sûresini de yaratılışın akıbetini de özetlemektedir. Yüce Allah Kur’ân’da sıklıkla mahşere dikkat çekmekte, bu hayatın mutlak surette bir ikincisinin olacağını, bu sayede insanların duyarlı olmaları gerektiğini kendilerine beyan etmektedir. Bu manaya gelecek şekilde Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almaktadır.

Sûrenin başından beri dikkat çekilen ve ara ara vurgulanan husus “mahşer”dir, “öldükten sonra diriltilmeye inanmak”tır. Davranışların bir kayıtta açıkça sayılıp dökülmesi (12. âyet), bilge yiğit kişinin tebliğinde buna vurgu yapması (22. âyet), eski ve sonraki bütün insanların ilâhî huzurda hazır kılınması (32, 51 ve 53. âyetler), ölü toprağın diriltilmesi (33. âyet), mahşerde cennetliklerin ve cehennemliklerin durumu (55-65. âyetler) ve son âyetteki hatırlatma bu gerçeği göstermektedir.

Yüce Rabbimiz, mahşerdeki diriltilmede mahçup olanlardan değil, mesrur olanlardan eylesin!

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 132. 2 - Taberî, age., XXIII, 30-31; Zemahşerî, age., IV, 29.
• 3 - “Tartışmak” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/44; Şu‘arâ’ 26/96; Neml 27/45; Yâsîn 36/49; Sâd 38/21, 64, 69; Zümer 39/31; Zuhruf 43/18; Kâf 50/28. 4 - Nisâ’ 4/105. 5 - “Hasım” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/204; Nahl 16/4; Hacc 22/19; Yâsîn 36/77; Sâd 38/22; Zuhruf 43/58.
  • Âl-i İmrân 3/44 Şu‘arâ 26/96 Neml 27/45 Yâsîn 36/49 Sâd 38/21 Sâd 38/64 Sâd 38/69 Zümer 39/31 Zuhruf 43/18 Kâf 50/28 Nisâ 4/105 Bakara 2/204 Nahl 16/4 Hacc 22/19 Yâsîn 36/77 Sâd 38/22 Zuhruf 43/58
• 6 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Dühân 44/34-35; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Duhân 44/35 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 7 - En‘âm 6/6, 98, 133; Hûd 11/61; Enbiyâ’ 21/11; Mü’minûn 23/14, 31, 42, 78; Kasas 28/45; Necm 53/32; Mülk 67/23. 8 - ‘Ankebût 29/20; Necm 53/47; Vâkı‘a 56/61.
  • En‘âm 6/6 En‘âm 6/98 En‘âm 6/133 Hûd 11/61 Enbiyâ 21/11 Mü'minûn 23/14 Mü'minûn 23/31 Mü'minûn 23/42 Mü'minûn 23/78 Kasas 28/45 Necm 53/32 Mülk 67/23 ‘Ankebût 29/20 Necm 53/47 Vâkı‘a 56/61
• 9 - Mü’minûn 23/84, 86, 89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87. 10 - Yûnus 10/31.
  • Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87 Yûnus 10/31
• 11 - Zemahşerî, age., IV, 372.
• 12 - Yazır, age., VI, 425.
• 13 - Zemahşerî, age., IV, 30. 14 - Yazır, age., VI, 426.
• 15 - Yazır, age., IX, 149-154.
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 1248’de 7. not.
• 17 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84, 86, 89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 18 - Zemahşerî, age., IV, 30. 19 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8
• 20 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 83/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Mutaffifîn 83/82 Mü'min 40/68
• 21 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 22 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 23 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 24 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 25 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 26 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 27 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 28 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 29 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 30 - Mü’minûn 23/88.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88
• 31 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8