Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 46-53. âyetlerinde rüzgarların etkinliğini, önceki nesillerin feci akıbetini, yağmurların yaratılışını, toprakta nasıl dönüşümlere vesile olduğunu, felaket anlarında nankörlerin durumunu, inkarcıların ölü gibi algılanmasını ve onlara herhangi bir şey duyurulamayacağını dile getirmektedir.

a) Kâinat Kitabının Bir Âyeti: Rüzgarlar

Yüce Allah, sûrenin 46-49. âyetlerinde rahmetinden tattırsın, emriyle gemiler yüzsün, ihsanından yani nimetlerinden arasınlar ve şükretsinler diye hayat ve bereket müjdecileri olarak rüzgârları gönderdiğini, bunun Allah’ın varlık ve kudretinin delillerinden olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’den önce de kendi kavimlerine nice peygamberler gönderdiği, onlara açık deliller getirdikleri, onları dinlemeyip günaha dalanların ise cezalarını hakkıyla verdiği, buna karşılık müminlere yardım etmesinin de üzerine görev olduğu ifade edilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın rüzgârları gönderdiği, onların da bulutları kaldırdığı, gökte dilediği gibi bulutları yayıp parça parça ettiği, nihâyet bulutların arasından yağmurun çıktığının görüldüğü, Allah’ın kullarından dilediklerine yağmuru nasip edince, onların hemen sevindikleri, oysa daha önce, yani üzerlerine yağmur yağdırılmasından önce ümitlerini iyice kesmiş oldukları beyan edilmektedir.

ı. Rüzgarların Etkinliği

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنْ يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِيُذ۪يقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِه۪ وَلِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِاَمْرِه۪ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Size rahmetinden tattırsın, gemiler O’nun emriyle yüzsün, lütfundan (payınızı) arayasınız ve şükredesiniz diye müjdeciler olarak rüzgârları göndermesi de O’nun delillerindendir.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ ve min âyâtihî ifadesi “ve O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; اَنْ يُرْسِلَ en yursile fiili “göndermesi”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgarları”; مُبَشِّرَات mübeşşirâtin sözcüğü “müjdeleyiciler olarak”;وَلِيُذ۪يقَكُمْ ve liyüzîkaküm ifadesi “ve size tattırsın diye”; مِنْ رَحْمَتِه۪ min rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetinden”; لِتَجْرِيَ litecriye ifadesi “aksın, hareket etsin diye”; الْفُلْك el-fülkü kelimesi “gemi(ler)”;بِاَمْرِه۪ biemrihî ifadesi “O’nun emriyle, O’nun kanunuyla”; وَلِتَبْتَغُوا ve litebteğû ifadesi “ve elde edin diye”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, ikramından”; وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ve le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretinin delillerinden birisi olan rüzgarlar ve onların vesile olduğu nimetler gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنْ يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ “Müjdeciler olarak rüzgârları göndermesi de O’nun delillerindendir.” Yüce Allah Rûm sûresinin daha önce yorumladığımız 20-27. âyetlerinde dile getirdiği ve kudretinin delilleri arasında sıraladığı konulara ilave olarak, bu âyette sözü yeniden kainat kitabının bir âyeti olan “rüzgarlara” getirmekte ve rüzgarların da O’nun varlığının, birliğinin ve kudretinin delillerinden birisi olduğunu bildirmektedir.

Bu çerçevede, rüzgarları مُبَشِّرَات mübeşşirât yani “müjdeleyiciler” olarak gönderdiğini beyan etmektedir -ki bu kelime Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir-, dolayısıyla rüzgarların yağmur müjdelediğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(1) bilinen manada “rüzgâr”,(2) “koku”,(3) “güç”(4) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(5) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak yani “rüzgarların müjdeleyiciler olması ve müjdelediklerinin de yağmur(6) olduğuyla” ilgili olarak Furkân 25/48-49’da şu bilgi yer almaktadır: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci olarak gönderen O (Allah)’tır. Su sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz su indiren de Biziz.”

Bu cümlede rahmet denen “yağmur”un öncesinde “rüzgârların gönderilmesi”nden, dolayısıyla “yağmurun oluşumu”ndan söz edilmektedir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar. Benzer bir içerik Fâtır 35/9’da da söz konusu edilmektedir.

Konuyla ilgili olan A‘râf 7/57’de şu bilgiler yer almaktadır: “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O’dur. Nihayet (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu (bulutu) ölü (kurak) bir yere/şehre sevk ederiz. Böylece oraya suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de (topraktan) böyle çıkaracağız.

Belki gerçeği hatırlarsınız.” İşte yağmurun oluşum aşamalarının ilki “rüzgârların estirilmesi”dir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette buna değinilmektedir. Bu konuda A‘râf 7/57 ve Furkân 25/48-49’da geniş malumat verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamayı gerekli görmemekteyiz.

2. وَلِيُذ۪يقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِه۪ “Size rahmetinden tattırsın diye.” Yüce Allah rüzgarları müjdeleyiciler olarak gönderdiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçelerinden birisini bu cümlede dile getirmekte ve rahmet ve merhametinden yani sunduğu nimetlerinden insanları istifade ettirmek şeklinde belirlemektedir.

Burada asıl dikkat çekilen hususlardan birisi de insanların sahip kılındığı rızıkların aslında kendilerinden değil de Yüce Allah’ın ihsanı ve ikramı olduğunu unutmamasıdır. Rahmetinden rızıklarlandıran Yüce Allah’tır; nimetin kaynağında kendisini değil, Yüce Allah’ı bilmesi muhataplardan istenmektedir.

3.وَلِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِاَمْرِه۪ “Gemiler O’nun emriyle yüzsün diye.” Yüce Allah rüzgarları müjdeleyiciler olarak gönderdiğini, bu vesileyle rahmetinden insanlara tattırmak istediğini beyan ettikten sonra, rızıkları elde edebilmek için başvurulan yollardan birisi olan gemilerin hareketini, yani muhtemelen yelkenli gemilerin rüzgarlar sayesinde hareket edişini dile getirmektedir.

Gemiler denizlerde Yüce Allah’ın emriyle yani hem rüzgarlara verdiği etkinlik, hem de suların kaldırma kuvvetine sahip kılınışını bu vesileyle hatırlatmakta, sunduğu nimetlerden birisinin de bu olduğunu bildirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli bilgilerin yer aldığını hatırlatmakla yetinelim.(7)

4. وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “İhsanından (nasibinizi) arayasınız diye.” Yüce Allah insanlara olan nimetleri bağlamında verdiği bilgiler çerçevesinde hem müjdeleyici rüzgarları, hem rahmet ve merhametinden tattırmasını, hem de gemilerin O’nun emriyle denizlerde yüzmesini belirtmekte, bütün bunların sebebini ise “imkan, ihsan ve nimetlerinden insanların istifade etmesi” olarak zikretmektedir. Bu gerekçeyle ilgili de Kur’ân’da çeşitli bilgiler verilmektedir.(8)

5. وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Şükredesiniz diye.” Yüce Allah sunduğu bütün nimetleri verme gayesini insanların O’na şükretmeleri şeklinde belirlemektedir. Bu gerekçe çeşitli âyetlerde dile getirilmekte, bir anlamda yaratılışın gayeleri arasında zikredilmiş olmaktadır.(9)

ıı. Yüce Allah’ın İnsanlara Yönelik Uygulaması

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Yemin olsun ki biz senden önce onların toplumlarına elçiler göndermiştik de onlara apaçık belgeler (deliller) getirmişlerdi. (İnkâr edip) günaha dalanlardan intikam almıştık. Müminlere yardım etmek de üzerimize haktır (borçtur).”

Âyetteki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; رُسُلًا rusülen kelimesi “rasüller, elçiler”; اِلٰى قَوْمِهِمْ ilâ kavmihim ifadesi “onların kavimlerine”; فَجَآؤُ۫هُمْ fe câûhum ifadesi “onlara (şöyle) gelmişlerdi”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle”; فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ fiili “biz de hemen cezalandırmıştık, intikam almıştık”; مِنَ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا minellezîne ecramû ifadesi “suç işlemiş olan kişilerden”; وَكَانَ ve kâne fiili “o (şöyle) idi, (şöyle)dir”; حَقًّا hakkan ifadesi “hak, borç”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, bizim üzerimize”; نَصْرُ الْمُؤْمِن۪ينَ nasru’l-mü’minîne tamlaması ise “müminlere yardım etmek” demektir.

Burada önceki kavimlere peygamberler gönderilmesi, azgınların cezalandırılması ve müminlere yönelik yardımlar gündeme getirilmektedir.

Âyet rüzgar ve yağmurla ilgili bir pasajda yer aldığı için, vahyin yani risalet öğretilerinin insanlar için adeta bir yağmur mesabesinde hayat suyu bahşettiğine dair bir mesaj içerdiğinde şüphemiz yoktur.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Yemin olsun ki biz senden önce onların toplumlarına elçiler göndermiştik de onlara apaçık belgeler (deliller) getirmişlerdi.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’den önce de kendi kavimlerine peygamberler gönderdiğini, onlara hakikatin apaçık belgelerini getirip tebliğ ettiklerini beyan etmekte, ancak bunların isimlerinden söz etmemektedir.

a) وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ “Andolsun ki, biz senden önce kendi kavimlerine nice rasüller/elçiler göndermiştik.” Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/74’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra onun arkasından birçok peygamberi kendi toplumlarına gönderdik. Onlara mucizeler getirdiler. Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi. İşte haddi aşanların kalplerini biz böyle mühürleriz.”

Ra‘d 13/7, Hacc 22/75 ve Müzzemmil 73/15 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vermekte, peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmektedir. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da beyan edilmektedir. Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahyî bilgilerden haberdar olmayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(10)

“Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sistemini” iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(11)

b) فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Onlara apaçık belgeler (bilgiler, deliller, mucizeler) getirmişlerdi.” Yüce Allah gönderdiği peygamberlerin kendi toplumlarına çeşitli âyetler getirdiklerini beyan etmektedir. Burada sözü edilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesinden maksat, “belgeler”, “deliller”, “âyetler”, “mucizeler”, “helaller”, “haramlar”, “emirler”, “yasaklar” gibi anlamlar içermektedir.

Esasında bir peygamberin kavmine tebliğ ettiği her bir değer, peygamber olduklarının apaçık delilleri sonuçta bu kavramın kapsamında düşünülebilir.(12) Ancak kelimenin başındaki eliflâm takısı bunların bilinen, belirli ve her peygamberde ortak olan değerler olduğunun göstergesidir.

2.فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا “(İnkâr edip) günaha dalanlardan intikam almıştık.” Yüce Allah eski kavimlere peygamber gönderdiğini beyan ettikten sonra, o kavimlerin içinden mücrimleri yani suç işleyenleri, suçla anılanları, bir anlamda haddini aşanları cezalandırdığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da beş kez(13) geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak” fiili “bir nimeti azap ile çekip almak”, Dühân 43/16’de geçen muntekımûne kelimesi ise “intikam alanlar” demektir. Bu arada belirtelim ki, Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm/muntekımûne kelimelerinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

Ayrıca, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.(14) Yoksa Yüce Allah’a verilen herhangi bir sıkıntı, eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.

3. وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Müminlere yardım etmek de üzerimize haktır (borçtur).” Bu cümle “Müminlere yardım etmek de bize düşer” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah eski azgın ve sapkın kavimlerden intikam aldığını, yani onları cezalandırdığını beyan ettikten sonra, onların vaktiyle zulmettikleri müminlere yardım etmeyi kendi üzerine bir yükümlülük, borç, hak olarak aldığını, bunu üstlendiğini bildirmektedir. Burada sözü edilen حَقًّا hakkan yani “borç”, “yükümlülük” ifadesi, “gereklilik” değil de “kereminin bir gereği” olması manasına alınmalıdır.(15)

Yüce Allah müminlere yardım ederek onları zalimlerin zulmünden kurtarmış, zalimlere de hak ettikleri cezayı vermiştir. Birilerine yardım ediliyor, diğerlerinden intikam alınıyorsa, bu durumda ortalıkta bir zulum vardır demektir ki Yüce Allah da bunun gereği olarak müminlere zafer yardımında bulunmuş, diğerlerini ise cezalandırmıştır.

Bu evrensel hakikate kulak vererek Yüce Allah’ın yardımından yararlanabilmek için gerçek mümin olmak gerektiği asla ve asla unutulmamalı, zulmedenlerin de bunun hesabının kendilerinden hem dünyada hem de ahirette sorulacağını bilmeleri gerekmektedir.

Rüzgarlarla ilgili âyetlerin arasında rasüllerin gönderilmesinden ve onların hakikatin apaçık belgelerini getirmelerinden söz edilmesi, âyetler arası konu irtibatı gereği doğru anlaşılmalıdır. Nitekim rüzgarların yağmur yoğurması nasıl ki bir taraftan yağmur bekleyenler için rahmet vesilesi ise, başkaları için de bu bir azaba dönüşebilir.

İşte peygamberlerin tebliğ ettiği esaslara itibar edenler için bunlar birer yağmur mesabesinde rahmet olurken, aytlere itibar etmeyenler de mücrimler adını alacağı için onlardan da intikam alınmasına sebebiyet verecektir. İşte rüzgar-vahiy, risalet-yağmur, yağmur-diriltme/canlandırma gibi konularda verilmek istenen mesajlar bu âyetlerin mesaj dünyasında vardır diyebiliriz.

ııı. Yağmurun Yaratılması ve İnsanlar

اَللّٰهُ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُث۪يرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ فَاِذَآ اَصَابَ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ٓ اِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلِ اَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِه۪ لَمُبْلِس۪ينَ “Allah rüzgârları gönderendir. Bu (rüzgâr)lar bulutu kaldırır. (Allah) onu gökte dilediği gibi yayar ve parçalara ayırır. (Bulutların) arasından yağmurun çıktığını görürsün. (Allah) kullarından dilediğine onu (yağmuru) isabet ettirince onlar hemen sevinirler. Oysa onlar daha önce yani üzerlerine (yağmur) indirilmesinden önce iyice ümitlerini kesmişlerdi.”

Buradaki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي يُرْسِلُ ellezî yursilü ifadesi “gönderendir, gönderir, göndermektedir”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgarları”; فَتُث۪يرُ fe tüsîru fiili “kaldırmaktadır, sevketmektedir”; سَحَابًا sehâben kelimesi “bulut(ları)”; فَيَبْسُطُهُ fe yebsütuhû fiili “ve onu, onları yaymaktadır”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “gökte, yukarıda”; كَيْفَ يَشَآءُ keyfe yeşâu ifadesi “dilediği şekilde”; وَيَجْعَلُهُ ve yec‘alühû fiili “ve onu, onları kılmaktadır, yapmaktadır”; كِسَفًا kisefen kelimesi “parça, parça”; فَتَرَى fe terâ fiili “ve görmektesin, görürsün”; الْوَدْق el-vadka sözcüğü “yağmuru”; يَخْرُجُ yahrucü fiili “çıkmaktadır”; مِنْ خِلَالِه۪ min hılâlihî ifadesi “onun, o (bulutlar)ın arasından”; فَاِذَآ اَصَابَ fe izâ esâbe fiili “isabet ettiği zaman, isabet ettirdiğinde”; بِه bihî ifadesi “onu, onunla”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediği kişiye”;مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “müjdelenmektedirler”; وَاِنْ كَانُوا ve in kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; مِنْ قَبْلِ min kabli ifadesi “daha önce”; اَنْ يُنَزَّلَ en yünezzele edilgen fiili “indirilmesinden”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”; لَمُبْلِس۪ينَ lemüblisîne sözcüğü ise “elbette ümidini kesenler (idiler)” demektir.

Burada rüzgarların sevk edilme sonrası yağmurların yaratılması ve kulların bundan mutlu oluşları gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُث۪يرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ فَاِذَآ اَصَابَ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ٓ اِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “Allah rüzgârları gönderendir. Bu (rüzgâr)lar bulutu kaldırır. (Allah) onu gökte dilediği gibi yayar ve parçalara ayırır. (Bulutların) arasından yağmurun çıktığını görürsün. (Allah) kullarından dilediğine onu (yağmuru) isabet ettirince onlar hemen sevinirler.” Yüce Allah bu âyette kendisinin gönderdiği rüzgarların bulutları harekete geçirdiğini, nihayetinde yağmurun nasıl meydana getirildiğini dile getirmektedir.

a) اَللّٰهُ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُث۪يرُ سَحَابًا “Allah rüzgârları gönderendir. Bu (rüzgâr)lar bulutu kaldırır.” Yüce Allah Rûm 30/46. âyette “rüzgarları müjdeleyiciler olarak gönderdiğini” beyan ettikten sonra, bu âyette yeniden rüzgarlarla ilgili mesajına devam etmekte ve onları gönderdiğini, böylece bulutları hareket ettirdiğini ifade etmektedir.

Bu konuyla ilgili benzer bir ifade Fâtır 35/9’da şu şekilde geçmektedir: “Rüzgârları gönderip de bulutu kaldırıp (harekete geçiren) Allah’tır.” Cümlenin fâili اللّٰه Allâh olduğu için, tabiata yazdığı kanunlar birer birer işlese de eylemlerin gerçek failinin Yüce Allah olduğu bilinmelidir. A‘râf 7/57 ve Ra‘d 13/12’de ağır yüklü bulutların bu vesileyle meydana getirildiği bildirilmektedir.

Yüce Allah bu cümlede rüzgârları gönderip bulutları harekete geçirdiğini, bir anlamda yağmurun oluşumunu haber vermektedir. Bakara 2/71 ve Fâtır 35/9’da da zikredilen فَتُث۪يرُ fe tüsîru “kaldırıp hareket ettirmek”(16) ifadesinin başında bulunan fâ harfi ta‘kıbiyye manasına geldiği için, rüzgârın esmesinin hemen peşinden bulutların kaldırılıp hareketlendirilmeye başladığı anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili açıklamalarımızı Furkân 25/48-49’da yaptığımız için burada kısa hatırlatmalarla yetineceğiz. A‘râf 7/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O’dur. Nihayet (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu (bulutu) ölü (kurak) bir yere/şehre sevk ederiz. Böylece oraya suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de (topraktan) böyle çıkaracağız. Belki gerçeği hatırlarsınız.”

Ayrıca Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar. İşte yağmurun oluşum aşamalarının ilki rüzgârların estirilmesidir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette buna değinilmektedir.

b) فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا “(Allah) onu gökte dilediği gibi yayar ve parçalara ayırır.” Yüce Allah rüzgarları estirip bulutları hareket ettirmeye başladığını beyan ettikten sonra, bulutları gökte yani yükseklerde dilediği gibi yaydığını, yani dilediği miktarda, dilediği bölgeye ulaşacak şekilde yaydığını ve كِسَف kisef olarak yani “gruplar” haline getirip böldüğünü, parça parça bir görüntüye sahip kıldığını bildirmektedir.(17) Bu kalıpta çeşitli âyetlerde zikredilen كِسَف kisef(18) kelimesi bir kez de kisfen şeklinde Tûr 52/44’te geçmektedir.

Bu ifadeler yağmurun oluşumu hakkında bilgi verdiği gibi aynı zamanda Yüce Allah’ın kudretine dair de çok önemli mesajlar içermektedir. Bu cümlede geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi her ne kadar “gök” manasına gelse de kelimenin kök anlamı gereği maksat İbrâhim 14/24’te de geçtiği gibi “yükseklik”, “yüksek yer” demektir ve bulutların yükseklerde olduğunu göstermektedir.

c) فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ “(Bulutların) arasından yağmurun çıktığını görürsün.” Bu ifadenin bir benzerinin yer aldığı Nûr 24/43’te de geçen الْوَدْق el-vedk kelimesi “ıslaklık”, “yağmur damlası”(19) gibi bir anlam vermektedir. Yüce Allah rüzgarları gönderip onların da bulutları harekete geçirdiğini, dilediği şekilde bulutları yaydığını ve onları parça parça, gruplar halinde yarattığını beyan ettikten sonra, asıl konuya değinmekte ve bu aşamaların ardından bulutların arasından, bulutların ortasından yağmurun çıktığını bildirmektedir.

d) فَاِذَآ اَصَابَ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ٓ اِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “(Allah) kullarından dilediğine onu (yağmuru) isabet ettirince onlar hemen sevinirler.” Yüce Allah yağmuru nasıl meydana getirdiğini ifade ettikten sonra, onu kullarından dilediğine ulaştırdığında insanların hemen çok sevindiklerini bildirmektedir. Burada verilmek istenen mesajda yağmurun ilahi irade doğrultusunda Yüce Allah’ın dilediği kullara gönderildiği, onlara ulaştırıldığı, bir anlamda ikram edildiği bilgisi de yer almaktadır.

Kur’ân’da altı kez(20) geçen يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “müjdelenmek”, “sevinmek”, “yüzlerin gülmesi”, “neşelenmek”, “sevinci yüzüne yansımak”, “sevinç içinde olmak”, “sevinç çığlıkları atmak” gibi anlamlar vermekte(21) ve yağmur yağınca insanların hemen sevindiklerini göstermektedir. Bu arada âyetin sonunda yer alan اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar” manasında müfâca‘a yani “anilik” manası içermekte, yağmur bekleyen insanların yağmurla buluşunca hemen sevinç içerisine girdiklerini içermektedir.

2. وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلِ اَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِه۪ لَمُبْلِس۪ينَ “Oysa onlar daha önce yani üzerlerine (yağmur) indirilmesinden önce iyice ümitlerini kesmişlerdi.” Yüce Allah kullarından dilediklerine yağdırdığı yağmur vesilesiyle onların çok mutlu olduklarını beyan ettikten sonra, yağmur öncesinde insanların bundan ümitsiz olduklarını ve bir anlamda çaresizlik içerisinde bulunduklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da dört kez(22) geçen مُبْلِس۪ين müblisî(û)ne kelimesi ile iblîs kelimesi aynı kökten gelmektedir. Rûm 30/12. âyette de belirttiğimiz üzere, onların İblis gibi bütün ümitlerini yitirdikleri, tam bir mahrumiyet içinde kaldıkları ve hasret içerisine daldıkları ifade edilmiş olmaktadır.(23)

Âyette iki kez yer alan مِنْ قَبْل min kabl ifadesi “(inme)den önce” ya da “(yağmur)dan önce” ve “(rüzgar)dan önce” manasında olduğunu,(24) dolayısıyla burada bir tekrar değil de farklı iki olay hakkında bir bilgilendirmede bulunulduğu ifade edilmektedir. Esasında Haşr 59/17. âyette de olduğu gibi, ikincisinin bir açıklama ve te’kîd yani “pekiştirme” manasına gelmesi de elbette mümkündür ki(25) biz de bu ihtimali esas alarak tercümeyi buna göre şekillendirdir.

Bu konunun yani rüzgarlarla yağmurun ilişkisinin anlatıldığı bu pasajda rasüllerin de çeşitli belgelerle gönderilmesinden söz edilmesinde de benzer şekilde insanların risalet öğretileinden mahrumiyetinin bu şekilde giderildiğine de gönderme yapıldığını göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

b) Yüce Allah’ın Rahmeti ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 50-53. âyetlerinde Hz. Peygamber’in şahsında herkese hitaben şu bilgiye yer vermektedir: “Allah’ın rahmetinin eserlerine bir bak(ın): Toprağı ölümünün ardından nasıl diriltiyor! Muhakkak ki O, ölüleri de mutlaka diriltecektir. O, her şeye kadirdir. Andolsun ki, bir rüzgâr göndersek de onu yani ekini sararmış görseler, ardından muhakkak nankörlüğe başlarlar.”

Ardından, risaletin etkinlikleriyle ilgili şu beyana yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) Ölülere işittiremezsin; arkalarını dönüp giderlerken sağırlara da çağrıyı duyuramazsın. Sen körleri şaşkınlıklarından çevirip doğru yola getiremezsin. Sadece âyetlerimize inanıp da (Hakk’a) teslim olanlara duyurabilirsin.”

ı. Ölü Toprağı ve Mahşerde İnsanları Diriltmesi

فَانْظُرْ اِلٰىٓ اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah’ın rahmetinin sonuçlarına bir bak: Toprağı ölümünün ardından nasıl diriltiyor! Şüphesiz ki O, ölüleri de mutlaka dirilticidir. O, her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki فَانْظُرْ fenzur emri “bak, gör”; اِلٰىٓ اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ ilâ âsâri rahmetillâhi tamlaması “Allah’ın rahmetinin eserlerine”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; يُحْيِ yuhyî fiili “diriltmektedir”; الْاَرْض el-arda kelimesi “toprağı”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki O”; لَمُحْيِ الْمَوْتٰى lemuhyi’l-mevtâ tamlaması “elbette ölüleri diriltendir, dirilticidir”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada yağmur sayesinde Yüce Allah’ın yarattığı eşsiz ve sayısız eserleri üzerinden öldükten sonra diriltilmeye iman edilmesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَانْظُرْ اِلٰىٓ اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Allah’ın rahmetinin sonuçlarına bir bak: Toprağı ölümünün ardından nasıl diriltiyor!” Yüce Allah rüzgarları, bulutları, yağmuru ve insanların durumunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara seslenmekte, “rahmet ve merhametinin eserleri”ne bakılmasını, bu arada ölü/kurak toprakları nasıl dirilttiği üzerinde düşünülmesini, kudretine iman edilmesini istemektedir.

Yüce Allah Furkân 25/48’de de geçtiği üzere, rahmet dediği “yağmur” sayesinde ne kadar çeşitli eserler, rengarenk ürünler, sayısız mahsül ve harika neticeler yarattığına dikkat çekmekte, bu çerçevede ölü toprağa nasıl can verdiğini ibrete konu edinmelerini başta inkarcılar olmak üzere bütün muhataplarından istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar.” Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti elbette mecazdır. Ölü toprak, kuru/kurak toprak demektir;(26) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir.

Kur’ân’da meyt/el-meyteh “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(27) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”,(28) meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(29) için de kullanılmaktadır.

Burada بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ “ölümünden sonra” ifadesi yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü toprak” benzetmesi harika bir ifade olmuştur. Bu anlamın gereği olarak devam eden cümlede de bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

2. اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ“Şüphesiz ki O, ölüleri de mutlaka dirilticidir. O, her şeye gücü yetendir.” Bu ifadenin benzeri aynı içerikte olmak üzere Fussılet 41/39’da da geçmektedir. Cümlenin muhakkaklık manası veren اِنَّ inne ile başlayan isim cümlesi olarak getirilmesi ve لَمُحْيِ lemuhyî ifadesinin başında lâm/le te’kîd yani “pekiştirici” bir edatın bulunması, öldükten sonra mahşerdeki diriltilmenin mutlak surette gerçekleşeceğinin en önemli göstergelerindendir.

Yüce Allah ölü/kuru/kurak toprağı yağmur vesilesiyle dirilttiğini beyan ettikten sonra, bu örneği vermesinin asıl nedenine değinmekte, böylece ölüleri de mahşerde dirilteceğine dair bir bilinç ve iman oluşturmayı amaçlamakta, güncel hayatta gözlerinin önünde sürekli olarak gerçekleşen bu olaydan ders çıkartmaları gerektiğini ifade etmektedir.

İşte ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5, Mü’minûn 23/16, Rûm 30/19 ve Fussılet 41/39 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da âhirette o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır.

Yâsîn 36/79’da da beyan edildiği gibi, mahlûkatı ilk defa kim yarattıysa insanları mahşerde de O’nun dirilteceği bildirilmektedir. Bu noktada bitkilerin canlandırılmasından söz edilmesinden sonra, konu ölülerin diriltilmesine getirilmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı Hacc 22/5-6’da da bu mesede bilgiler verilmeden önce âyetin başında konu “öldükten sonra diriltilmeden şüphelenilmesi durumunda hem insanın yaratılış sürecine hem de toprağın yağmur ile diriltilip yeşertilmesi”ne getirilmekte, ardından altıncı âyette şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü Allah hakkın ta kendisidir; O, ölüleri diriltir; yine O, her şeye hakkıyla kadirdir.”

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Hacc 22/5-6’da aynı konuya dikkat çekilmekte, insanın yaratılış sürecindeki ve tabiattaki değişimin aslında bir çeşit diriltilme olduğu, kâinattaki, tabiattaki ve insanoğlunun yaratılışındaki diriltilme sürecinin bir anlamda mahşerdeki diriltilmenin ispatı olduğu vurgulanmak ve kavratılmak istenmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesajlardan ilki öldükten sonra mahşerdeki diriltilmeye imanın sağlanmasıdır; diğeri ise vahyin yağmura benzetilerek çorak gönüllere ve manevi bir şekilde ölüme terk edilmiş ruhlara can vericiliğine dikkat çekmektir.

Yağmur nasıl ki çorak, kuru, verimsiz ve edata ölü görünümündeki toprağa can veriyorsa, vahyin de aynı şekilde harekete geçiren, kıpırdatan, canlandıran yapısının unutulmaması ve dönüştürücü yapısına dikkat çekilmesi istenmektedir. Enfâl 8/24, Şûrâ 42/52 ve Haşr 59/21’de dolaylı olarak verilmek istenen mesaj budur.

ıı. Sıkıntı Zamanında İnsanların Nankörlüğü

وَلَئِنْ اَرْسَلْنَا ر۪يحًا فَرَاَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِه۪ يَكْفُرُونَ “Şüphesiz ki bir rüzgâr göndersek de onu (ekinleri) sararmış görseler, ardından elbette nankörlüğe başlarlar.”

Âyetteki وَلَئِنْ اَرْسَلْنَا ve lein arselnâ fiili “ve elbette eğer gönderirsek”; ر۪يحًا rîhan kelimesi “rüzgar”;فَرَاَوْهُ fe raevhu ifadesi “onu görseler(di)”;مُصْفَرًّا musfarran kelimesi “sararmış”; لَظَلُّوا lezallû fiili “elbette (yine de) devam ederlerdi”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; يَكْفُرُونَ yekfürûne fiili ise “inkar ederler, inkar etmeye, nankörlük etmeye” demektir.

Burada rahmet ve bereket vesilesi olan rüzgarların azap veya kasırgaya dönmesi durumunda inkarcıların nasıl bir nankörlük içerisine girecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kudretine dair yaratmasıyla ilgili bilgileri “rüzgar”, “bulut”, “yağmur” ve “ölü toprağın diriltilmesi” üzerinden verdikten sonra, bu defa başka bir kudretine daha değinmektedir. Bu bağlamda inkarcıların ellerinde bulunan bahçe, arazi üzerine kavurucu bir rüzgar göndermesi ve ekinlerinin sararıp solduğunu görmeleri durumunda Yüce Allah’ın daha önce kendilerine lütfettiği sayısız nimeti bir anda görmezlikten gelip nankörlük etmeye, nimetlere karşı vurdumduymazlığa geri dönecekleri bildirilmektedir. Âyette geçen ظَلُّوا zallû fiili “devam etmek” manası içerdiği için onların inkara ve nankörlüğe devam edecekleri manası söz konusu edilmektedir.

Burada verilen mesaj Fecr 89/15-16’da verilen bilgi ile bire bir örtüşmektedir. “Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti’ der(ler).”

Konuyla ilgili bu ve benzer âyetlerde nankör insanın nimetlere ve onları veren kudrete karşı nasıl tutarsız ve kadir kıymet bilmez bir tavır içerisinde oldukları görülmektedir.

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/46 ve 48. âyetlerde yer aldığı üzere, rüzgarlarla ilgili olarak الرِّيَاح er-riyâh şeklinde çoğul kelime kullanıldığında bu bir anlamda “rahmet, bereket, rızık” vs. ile ilgili olumlu bir içerik söz konusu edilmektedir.(30)

Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde bu kelime ر۪يح rîh/er-rîh kalıbında tekil olarak “azap”, “sıkıntı” gibi anlamlar vermektedir.(31) Bu sûrede bu iki kullanımın aynı bağlamda yer alması bu noktada görülmesi gereken bir incelik olarak hatırlanmalıdır.

ııı. Kalbini Öldürenlerin Durumu

فَاِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتٰى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَآءَ اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ وَمَآ اَنْتَ بِهَادِ الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ اِنْ تُسْمِعُ اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ “Şüphesiz ki sen ölülere duyuramazsın; sağırlara da arkalarını dönüp giderlerken çağrıyı işittiremezsin. Sen körleri şaşkınlıklarından (çevirip) doğru yola iletemezsin. Ayetlerimize inanıp teslim olanlardan başkasına duyuramazsın.”

Buradaki فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَا تُسْمِعُ lâ tüsmi‘u fiili “duyuramazsın”; الْمَوْتٰى el-mevtâ sözcüğü “ölüye, ölülere”; وَلَا تُسْمِعُ ve lâ tüsmi‘u fiili “ve yine duyuramazsın”; الصُّمَّ es-summe kelimesi “sağıra”; الدُّعَآء ed-du‘âe kelimesi “çağrıyı”; اِذَا وَلَّوْا izâ vellevv fiili “gittikleri, döndükleri zaman”; مُدْبِر۪ين müdbirîne kelimesi “arkasını dönenler olarak”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; بِهَادِ bihâdi kelimesi “hidayet edici”; الْعُمْيِ el-‘umyi sözcüğü “köre, körlere, kalbi körlere”; عَنْ ضَلَالَتِهِمْ ‘an dalâletihim tamlaması “onların sapkınlıklarından, şaşkınlıklarından dolayı”; اِنْ تُسْمِعُ in tüsmi‘u fiili “duyuramazsın”; اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ illâ men yü’minü istisnası “inanmakta olan, inanan(lar)dan başkasına”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”;مُسْلِمُون müslimûne kelimesi ise “teslim olanlar(dır), müslümanlar(dır)” demektir.

Burada ibret almak istemeyen insanların duyarsızlığı nedeniyle Hz. Peygamber’e moral verilmesiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyet Neml 27/80-81’de de yer almakta, her iki sûrede de Hz. Peygamber’e moral verilmekte, inanmayan müşrikler nedeniyle hüzünlenmemesi gerektiği kendisine bildirilmektedir. Ayrıca Yûnus 10/42-43’te de verilen mesajlar dolaylı olarak aynı kapıya çıkmaktadır. Yüce Allah kainat kitabından verdiği çeşitli örneklere itibar etmeyenlerle ilgili ölü benzetmesi yapmaktadır.

1.اِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتٰى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَآءَ اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ “Şüphesiz ki sen ölülere duyuramazsın; sağırlara da arkalarını dönüp giderlerken çağrıyı işittiremezsin.” Burada sözü edilen الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesinden maksat, kalbini gerçeği kabul noktasında öldürenler demektir.

a) Bakara 2/154 ve Âl-i İmrân 3/169’da Allah yolunda öldürülenlerle ilgili gündeme getirilen yeni bir tanım ve bakış açısı gibi bu âyette de ölü ve sağır ifadelerine yeni bir perspektif kazandırılmaktadır.

Nitekim Şûrâ 42/52’de Kur’ân’a rûh denmesinin bir sonucu olarak, Mâide 5/32, Enfâl 8/24 ve Yâsîn 36/70’de dile getirilen hayy “sağ”, ahyâ/yuhyî “diriltmek” kavramı da benzer bir mahiyet arz etmekte, hayata bambaşka bir içerik kazandırılmaktadır. Vahye göre yaşamak nabız ve kalp atışıyla değil, insanın hakikatle ilişki kurup kurmadığıyla ölçülebilen bir şeydir.(32)

b) Fâtır 35/22 gibi âyetlerde de zikredildiği gibi, ilâhî bilgilendirmelerden istifade etmeyenler “ölü” olarak tanıtılmaktadır. Bunlar tıpkı mezarlardaki ölüler gibi kabul edilmekte, onlar nasıl ki hiçbir şey duyamazlarsa kalbini öldürenlere de aynı şekilde hiçbir etkinin yapılamayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Burada konuya bir ilave daha yapılmakta, gerçeğe sırt çevirip arkasını dönüp gittiği zaman sağır kişilere de çağrının duyurulamayacağı belirtilmektedir.

Diğer örneklerinde de olduğu gibi, Kur’ân Hacc 22/46’da “körlük” denen durumu kalple ilişkilendirmekte, gözlerin değil, göğüslerdeki kalplerin körleşeceğini beyan etmektedir. Aynen bunun gibi, burada sözü edilen sağırlık da bilinen anlamda organik/biyolojik değildir; aksine kulaklarını ve gönlünü hakka ve hakikate kapatan irade üzerinde durulmaktadır.

c) Kulaklardaki mühür(33) ve ağırlık(34) ile kalplerdeki kılıf(35) ve kilit(36) ifadeleri aynı noktada buluşturulmakta, kulakların işitme fonksiyonu kalple ilişkilendirilmektedir. Nitekim Kâf 50/37, Mülk 67/10 ve Hâkka 69/12 gibi âyetlerde de “kulakların işitmesi” ile “kalplerin hakikati kavramadaki etkinliği” aynı içerikte tanıtılmaktadır. Bütün bunları hatırlatmamızın sebebi, “arkasını dönüp gitmek” ifadesinden kastın “fiziksel olarak çekip gitmek” değil de “kalbini hakikate kapatmak” olduğunu ortaya koymaktır.

İşte bunun sonucunda söz konusu insan tipinin kulakları da hakkı işitmeyeceği için, Hz. Peygamber’in bunlara gerçeği duyuramayacağı belirtilmekte, kendisini üzmemesi noktasında ona moral verilmek istenmektedir. Sağırlara hakikatin işittirilemeyeceğiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerin bulunduğunu hatırlatarak(37) bunların içinden Zuhruf 43/40. âyetin mealini aktarmakla yetinelim: “(Ey Peygamber!) Sağırlara sen mi işittireceksin; yahut körleri ve apaçık sapıklıkta olanları doğru yola sen mi ileteceksin?”

d) Âyetteki اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ “Arkasını dönüp gitmek” ifadesinde çok önemli bir başka hususa dikkat çekilmektedir. Demek ki insanlar kendi iradeleriyle gerçeğe itibar etmemeyi tercih etmekte, onları hiç kimse zorlamamaktadır. Kendisi dönüp gidenler kalplerini de kulaklarını da kendileri hakka kapatmakta, sağırlık sıfatını kendileri kazanmış olmaktadır.

Hakikate arkasını dönenler, böylece dönüp gidenler sağırlığı da kendileri tercih etmiş olacağı için, hak çağrısına karşı ilgisiz ve duyarsız olmayı da bizzat kendileri hayat tarzı edinmiş olacaklardır. Sonuçta mahşer hayatında başka hiç kimseyi suçlamak gibi bir pozisyon elde edemeyeceklerdir. Böyleleri için Hz. Peygamber’in de müminlerin de üzülmesine gerek yoktur, vesselâm.

2.وَمَآ اَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ اِنْ تُسْمِعُ اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ “Sen körleri şaşkınlıklarından (çevirip) doğru yola iletemezsin. Ayetlerimize inanıp teslim olanlardan başkasına duyuramazsın.” Bu âyetin ilk cümlesi önceki âyetteki mesajla aynı doğrultuda bilgi vermekte, bu defa “körlük” şaşkınlıkla ilişkilendirilip Hacc 22/46’da beyan edildiği gibi mesele kalple, akılla veya gönülle irtibatlandırılmaktadır.

Âyette مَآ mâ ve بِ bâ/bi edatları bir arada kullanılarak “hiçbir şekilde, asla” gibi bir anlam devreye sokulmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Tercihini şaşkınlık ve sapkınlıktan yana belirlemiş olarak kalbini köreltmiş kişilere sen hiçbir şekilde hakikati kabul ettiremezsin.”

Bakara 2/272 ve Kasas 28/56’da “Hz. Peygamber’in inançsız insanlara hidayet edemeyeceği, aksine Yüce Allah’ın isteyenlere hidayet edeceği” beyan edilmekte, ‘Abese 80/7’de de arınmak istemeyenden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığına dikkat çekilmektedir. hidayet için kulun iradesinin önemi ortaya konulmak istenmektedir.

Yüce Allah, kalbini öldürenlere ve kulaklarını sağırlaştıranlara Hz. Peygamber’in hiçbir şey duyuramayacağını, tercihini şaşkınlık ve sapkınlıktan yana belirleyen körlere de hiçbir şekilde hidayet edemeyeceğini beyan ettikten sonra, tebliğinde ümitsiz olmaması için hakikati işitenler olacağını da müjdelemektedir. Yâsîn 36/10’da “uyarıdan yararlanmak istemeyenler için uyarılıp uyarılmamanın aynı olduğu” ifade edildikten sonra, Yâsîn 36/11. âyette “zikre uyan ve gaybdaki Rahmân’a derin saygı duyanların uyarıdan istifade edeceği” beyan edilmektedir.

İşte burada da önce tebliğden yararlanmak istemeyenler hatırlatılmakta, ardından “Allah’ın âyetlerine inanıp güvenen ve nihayet Allah’a teslim olanlara duyurabileceği” bildirilmektedir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları bu tür uyarıların sadece ve sadece Müslümanlara veya Müslüman olmak isteyenlere yarar sağlayacağını ortaya koyan bir katkı içermektedir.

Önceki âyetin sonunda kâfirler için nasıl ki “arkasını dönüp gidenler” ifadesi kullanılmışsa, ona uygun olarak burada da “hakka gönülden teslim olanlar” vurgusu öne çıkarılmaktadır. Anlaşılan o ki, küfür nasıl ki insanın kendi tercihiyse iman da insan iradesinin haktan yana şekillenmiş kararının sonucudur. Zorla inkâr ettirilemeyeceği gibi zorla iman da ettirilemez. “İnsanlar sapmak isteyince ve sapınca Yüce Allah da onların sapıklığını onaylayacağı”(38) gibi, “Allah’a iman edenlerin kalbine de Allah hidayet edecektir.”(39)

Peygamberlerin görevi tebliğdir; inanmayanlar olsa da hatta sayıları oldukça fazla bile olsa muhataplardan inananlar mutlaka çıkacaktır. İnanmayanlara bakarak tebliğden vazgeçmek hiçbir şekilde doğru bir davranış değildir; âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de budur.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 2 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 3 - Yûsuf 12/94. 4 - Enfâl 8/46. 5 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 6 - Semerkandî, age., III, 16; Taberî, age., XXI, 52-53; Zemahşerî, age., III, 468.
• 7 - Bakara 2/164; İbrâhim 14/32; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/65; Rûm 30/46; Lokmân 31/31; Sâd 38/36; Câsiye 45/12; Kamer 54/14.
  • Bakara 2/164 İbrâhîm 14/32 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/65 Rûm 30/46 Lokmân 31/31 Sâd 38/36 Câsiye 45/12 Kamer 54/14
• 8 - Nahl 16/14; İsrâ’ 17/12, 66; Kasas 28/73; Rûm 30/46; Fâtır 35/12; Câsiye 45/12. 9 - Bakara 2/52, 56, 185; Âl-i İmrân 3/123; Mâide 5/6, 89; Enfâl 8/26; İbrâhîm 14/37; Nahl 16/14, 78; Hacc 22/36; Kasas 28/73; Rûm 30/46; Fâtır 35/12; Câsiye 45/12; Vâkı‘a 56/70.
  • Nahl 16/14 İsrâ 17/12 İsrâ 17/66 Kasas 28/73 Rûm 30/46 Fâtır 35/12 Câsiye 45/12 Bakara 2/52 Bakara 2/56 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/123 Mâide 5/6 Mâide 5/89 Enfâl 8/26 İbrâhîm 14/37 Nahl 16/14 Nahl 16/78 Hacc 22/36 Kasas 28/73 Rûm 30/46 Fâtır 35/12 Câsiye 45/12 Vâkı‘a 56/70
• 10 - İsrâ’ 17/15; Kasas 28/59.
  • İsrâ 17/15 Kasas 28/59
• 11 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 12 - Semerkandî, age., II, 129; Taberî, age., XI, 145; Zemahşerî, age., II, 348.
• 13 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55. 14 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 15 - Semerkandî, age., III, 16.
• 16 - Semerkandî, age., III, 16.
• 17 - Taberî, age., XXI, 54. 18 - İsrâ’ 17/92; Şu‘arâ’ 26/187; Rûm 30/48; Sebe’ 34/9.
  • İsrâ 17/92 Şu‘arâ 26/187 Rûm 30/48 Sebe' 34/9
• 19 - Semerkandî, age., III, 17; Taberî, age., XXI, 54.
• 20 - Âl-i İmrân 3/170, 171; Tevbe 9/124; Hıcr 15/67; Rûm 30/48; Zümer 39/45. 21 - Semerkandî, age., III, 17, 189; Taberî, age., XXI, 54; Zemahşerî, age., IV, 127.
  • Âl-i İmrân 3/170 Âl-i İmrân 3/171 Tevbe 9/124 Hicr 15/67 Rûm 30/48 Zümer 39/45
• 22 - En‘âm 6/44; Mü’minûn 23/77; Rûm 30/49; Zuhruf 43/75. 23 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 194-195; Zemahşerî, age., II, 22. 24 - Semerkandî, age., III, 17. 25 - Taberî, age., XXI, 54; Zemahşerî, age., III, 469.
  • En‘âm 6/44 Mü'minûn 23/77 Rûm 30/49 Zuhruf 43/75
• 26 - Semerkandî, age., III, 122. 27 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 28 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 29 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 30 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 31 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6.
  • Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5 Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6
• 32 - İslâmoğlu, age., s. 805’te 2. not.
• 33 - Bakara 2/7. 34 - En‘âm 6/25; İsrâ’ 17/46. 35 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/155; En‘âm 6/25; İsrâ’ 17/46; Kehf 18/57. 36 - Muhammed 47/24.
  • Bakara 2/7 En‘âm 6/25 İsrâ 17/46 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 En‘âm 6/25 İsrâ 17/46 Kehf 18/57 Muhammed 47/24
• 37 - Yûnus 10/42; Neml 27/80; Rûm 30/52; Zuhruf 43/40.
  • Yûnus 10/42 Neml 27/80 Rûm 30/52 Zuhruf 43/40
• 38 - Saff 61/5. 39 - Teğâbun 64/11.
  • Saff 61/5 Teğâbun 64/11