‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah sûrenin 18-23. âyetlerinde genelde peygamberlere yönelik faaliyetleri, mahlukatı yaratma sistemini, kudretinden ibret alınması gerektiğini, böylece mahşeri de yaratmaya gücünün yeteceğini, bu noktadaki kudretini, kuvvetini ve kafirlerin feci akıbetini ele almaktadır.

a) Hayata ve Kâinata Dair Bazı Hatırlatmalar

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde genel bir ilkeler olarak çeşitli konularda bilgiler vermektedir. Bu çerçevede eğer bu son ümmete tebliğ edileni yalan sayarlarsa, önceki birçok milletlerin de kendilerine tebliğ edileni yalan saydıklarını, oysa Rasûl’e düşen görevin yalnız açık bir tebliğ olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın, yaratmaya nasıl başladığının, sonra da bunu nasıl tekrarladığının düşünülmemesi eleştirilmekte, muhakkak ki bunun Allah’a göre kolay olduğu ifade edilmekte, nihayet şu uyarıya yer verilmektedir: “Yeryüzünde gezip dolaşın da, (Allah) yaratmaya nasıl başlamış bir bakın. Allah bundan sonra (aynı şekilde) ahiret hayatını da yaratacaktır. Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

ı. Peygamberlerin Yalanlanması

وَاِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ اُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “(Size tebliğ edileni) yalanlarsanız, elbette sizden önceki milletler de (gerçekleri) yalanlamıştı. Elçiye düşen (görev) apaçık tebliğden başka bir şey değildir.”

Âyettekiوَاِنْ تُكَذِّبُوا ve in tükezzibû fiili “ve eğer yalanlarsanız”;فَقَدْ كَذَّبَ fe kad kezzebe fiili “muhakkak ki yalanlamıştı”; اُمَم ümemun kelimesi “diğer ümmetler de”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; وَمَا عَلَى الرَّسُولِ ve mâ ‘ale’r-rasûli kelimesi “elçiye, resüle, peygambere düşmez”; اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ ille’l-belâğu’l-mübînu tamlaması ise “apaçık tebliğden başka bir şey” demektir.

Burada ümmetlerin yalanlamaları karşısında peygamberlerin görev ve sorumluluklarının ne olduğu gündeme getirilmektedir.

Âyetin tefsirine geçmeden önce ifadenin kime ait olduğu konusuna kısaca temas etmek gerekmektedir.

Burada yani sûrenin 18-23. âyetlerindeki ifadelerin Hz. İbrâhim’e ait olma ihtimali vardır; çünkü konunun öncesinde ve sonrasında ondan söz edilmektedir. Bu durumda âyetin ikinci cümlesinde geçen الرَّسُول er-rasûl kelimesinden maksat başta Hz. İbrâhim olmak üzere her bir kavmin peygamberi olur. Önceki ümmetler ifadesinden maksat ise Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Nûh gibi kendisinden önce gönderilen bütün peygamberlerin ümmetleri şeklinde anlaşılabilir.(1)

Ancak bu âyetlerin bir ara bilgi olarak Yüce Allah’ın beyanı olup Hz. Peygamber tarafından Mekkeli müşriklere hitaben gerçekleştirilmiş olma ihtimali de vardır; çünkü bu durumda ilgili âyetler sûrenin ilk 13 âyetlik grubuyla ilişkilendirilmiş olur. Buna göre الرَّسُول er-rasûl kelimesinden maksat ise Hz. Peygamber olur.(2)

Metin her ikisine de uygun görünmektedir. Ancak biz bu ikinci görüşü, ihtimali tercih ettiğimiz için, bu bölümü ayrı başlıkta ele almayı uygun gördük. Çünkü Kur’ân’da pek çok sûrede bu şekilde ver-kaç yöntemi denebilecek bir anlatım metodu kullanılmaktadır.

1.وَاِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ اُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ “(Size tebliğ edileni) yalanlarsanız, elbette sizden önceki milletler de (gerçekleri) yalanlamıştı.” Yüce Allah peygamberler ve onların ümmetleriyle ilgili olarak genel bir bilgi ve tutum aktarmak üzere, kendilerine bildirilen risaletle ilgili prensipleri yalanlamarı halinde bunun Allah’a ve peygamberlere herhangi bir zararının olmayacağını, nihayetinde daha önce geçen nesillerin inkarcılarının da aynı şekilde gerçekleri yalanladıklarını, buna karşılık bir peygambere düşen görevin ise apaçık tebliğden başka bir şey olmadığını dile getirmektedir.

En‘âm 6/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı.” Bu ifadede Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta oldukları, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olması istenmekte, çünkü önceki peygamberlerin de yalanlanmış olduğu haber verilmektedir. Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme); senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı.”

Yâsîn 36/14’te de zikredildiği üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.(3)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeleri Hz. Peygamber ve bu son ümmetle ilişkilendirdiğimiz takdirde şunu söyleyebiliriz: Hz. Peygamber’in moral bakımından olumsuz bir şekilde etkilenmemesi sağlanmak istenmekte ve teselli edilmektedir.(4) Kur’ân’da peygamberlerin kıssası anlatılırken, onlara uygulanan çeşitli sıkıntıların hatırlatılma sebebi de zaten budur. Hem peygamber hem de ümmet olarak bu tür kıssalarda anlatılanlar, en acı yönleriyle sunulduğu için kıssalardaki ibretler ve dersler son ümmete öğütlenmektedir.

Bu arada eskilere uygulananların çok daha yoğun ve şiddetli olduğu öğretilerek, evrensel anlamda daha dayanıklı, sabırlı ve ısrarcı olmaları kendilerinden istenmektedir. Bakara 2/286’da yer alan “Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme” duamızda dile getirdiğimiz isteğimiz bundan ibarettir.

2. وَمَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Elçiye düşen (görev) apaçık tebliğden başka bir şey değildir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Elçiye düşen (görev) yalnızca apaçık tebliğdir.” Yüce Allah bu cümlede peygamberlerin en temel görevini dile getirmekte, tebliğden başka bir görevlerinin bulunmadığını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” Bu cümleyi “Elçilere düşen, apaçık tebliğden başka bir şey değildir” şeklinde de tercüme edebiliriz. Cümlede مَا mâ ve اِلَّا illâ harf ve edatlarından oluşan hasr/kasr metodu uygulanarak “vurgulu” bir ifade tercih edilmiştir.

Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir. Müşriklerin kendilerince sorumluluğu Yüce Allah’a atma gayreti ve uyanıklığının esasında hiçbir geçerliliğinin bulunmadığı, elçilerin de tebliğden başka herhangi bir görevlerinin olmadığı bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır. İnkârcılar eğer suçu peygamberlere atmaya çalışmışlarsa bunun da hiçbir şekilde gerçeği yansıtmadığı âyetin mesajında var olmalıdır.

Yüce Allah konuyla ilgili beyanlarında bütün peygamberlerin asıl görevini ilan etmekte, yükümlülüklerinin sadece ve sadece “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(5) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(6) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir. Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(7) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj manasında kullanılmaktadır.

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için, tebliğde hiçbir şekilde bunu gözardı etmemeliyiz.

ıı. Yaratılış Sistemi

اَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللّٰهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Allah’ın yaratmaya nasıl başladığını, sonra da bunu (nasıl) tekrarladığını hiç düşünmezler mi? Şüphesiz ki bu, Allah’a kolaydır.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadesi “görmediler mi, hiç mi düşünmediler”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; يُبْدِئُ yübdiü fiili “başlamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْخَلْق el-halke kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُع۪يدُهُ yü‘îdühû fiili “onu iade etmektedir”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪ير yesîrun sözcüğü ise “kolay(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinattaki yaratma sistemi ve bunu dünyadaki ve mahşerdeki diriltme sistemi gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللّٰهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ “Allah’ın yaratmaya nasıl başladığını, sonra da bunu (nasıl) tekrarladığını hiç düşünmezler mi?” Bu cümle de önceki âyette olduğu gibi Hz. İbrâhim’e ait olabileceği gibi daha ağırlıklı görüşe göre Hz. Peygamber dönemiyle ilişkili olması daha güçlü ihtimaldir. Yüce Allah bu âyette yaratılış kanunu hakkında bilgi vermekte ve bunun bir başlangıç içerdiğini ifade ederek yaratılışı iade ettiğini beyan etmektedir. Âyetin başında yer alan اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadesi “görmediler mi” manasından ziyade “hiç düşünmezler mi”, “anlamazlar mı” gibi bir anlam içeriğine sahiptir.

Yaratılış sistemindeki aşamalılıkla ilgili olarak ‘Alak 96/2’de geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, bu meseleyle ilgili âyetlerde geçen bir kullanım hakkında kısa birtakım açıklama yapmak istiyoruz.

“(Allah) bir şey (yapmak) istediği zaman O’nun işi sadece, ‘Ol’ demekten ibarettir. (O şey de) hemen olur (olmaya başlar).”(8) Kur’ân’da yedi âyette(9) geçtiği üzere فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi olup bitmeyi değil, oluşun başladığını göstermektedir.

Esasındaفَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başındaki fâ/fe edatı takıbiyye edatıdır ve “ol” emrinden sonra oluşumun “hemen” başladığının delilidir; yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnu fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(10) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(11)

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, yaratmaya başlar; sonra da onu (yaratmayı) iade eder. Sonunda sadece ve sadece O’na döndürüleceksiniz.” Benzer şekilde Yûnus 10/4’te şu bilgiler yer almaktadır: “Muhakkak ki O, mahlûkatı önce (yoktan) yaratır; sonra da iman edip iyi işler yapanlara adaletle mükâfat vermek için (onları mahşerde) yeniden yaratır.” Yüce Allah bu cümlede yaratılışı kendisinin başlattığını, sonrasında da bunu iade edeceğini, yani insanları mahşerde yeniden yaratıp dirilteceğini haber vermektedir.

Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen يَبْدَؤُا yebdeü, bedee fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki يُع۪يدُ yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de öbür âlemde yaratılışın iade edildiği yani tekrarlandığı anlamını içermektedir. Özellikle يُع۪يدُ yu‘îdü fiili bir sonraki âyette yer alan “İşte Allah bundan sonra (aynı şekilde) ahiret hayatını da yaratacaktır” cümlesi gereği mahşerdeki diriltilmeyi de elbette kapsamaktadır.

Yaratılışın iadesinin yani tekrarlanmasının sebebi Yûnus 10/4’te “iman edip salih amel işleyenlere dünyada yaptıklarının karşılığının adaletli bir şekilde tam verilmesi” olarak belirlenmektedir. Maksat “inananların ödüllendirilip inkârcıların azaba çarptırılması” olduğu için yaratılmaya başlanmasından söz edilen الْخَلْق el-halk kelimesini genel manada “bütün mahlükat” olarak değil de “insanoğlu” şeklinde anlamak gerekmektedir.

Ayrıca Yûnus 10/34’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: (Allah’a) ortak koştuklarınız arasında, (yoktan) yaratmayı başlatacak, sonra onu tekrar tekrar iade edebilecek biri var mı? De ki: Allah (yoktan) yaratmayı başlatır; sonra onu tekrar tekrar iade eder. (Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!” Yüce Allah kâinatı nasıl ki bir süreç halinde yarattıysa, bu sünnetine uygun olarak insanı da bir süreç halinde yaratmaya başladığını haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu iki temel yaklaşıma ilave olarak ilk muhatapların müşriklerden oluşması nedeniyle başka tanrıcıkların veya yardımcıların bu tür yaratma, diriltme ve Yüce Allah’a döndürülme işleminde ortak veya yardımcı olmadıklarına da özellikle dikkat çekilmektedir.(12)

2. اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Şüphesiz ki bu, Allah’a kolaydır.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, Ahzâb 33/19, 30, Fâtır 35/11, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır. Yüce Allah yaratılış ve iadesi anlamındaki dünyadaki dönüşüm ve âhiretteki diriltilme işlemini gerçekleştirmenin kendisine son derece kolay olduğunu beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Rûm 29/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Yaratmaya başlayan O’dur; sonra onu yeniden yaratır ki bu, O’nun için pek kolaydır.” İşte burada zikredilen “Bu, O’nun için pek kolaydır” ifadesinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin içerdiği anlam aynı noktada buluşmakta, Yüce Allah’a hiçbir şeyin hiçbir şekilde zorluk çıkaramayacağı mesajı verilmek istenmektedir. Bu noktada özellikle Bakara 2/255, Kâf 50/15 ve 38’de zikredilen hususları da hatırlamak gerekmektedir.

ııı. İbret İçin Yeryüzünde Seyahat

قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَاَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللّٰهُ يُنْشِئُ النَّشْاَةَ الْاٰخِرَةَ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “De ki: ‘Yeryüzünde dolaşın ve (Allah) yaratmaya nasıl başlamış bir bakın!’ Allah bundan sonra son yaratılışı (ahiret hayatını) da gerçekleştirecektir. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; س۪يرُوا sîrû emri “gidin, seyahat edin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَانْظُرُوا fenzurû emri “görün, bakın”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; بَدَاَ bedee fiili “başlamıştı”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُنْشِئُ yünşiu fiili “yaratır”; النَّشْاَةَ الْاٰخِرَةَ en-neş’te’l-âhırate tamlaması “son yaratılışı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratma sistemi hakkında bilgi sahibi olmak için ibret amaçlı olarak yeryüzünde gezilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَاَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللّٰهُ يُنْشِئُ النَّشْاَةَ الْاٰخِرَةَ “De ki: ‘Yeryüzünde dolaşın ve (Allah) yaratmaya nasıl başlamış bir bakın!’ Allah bundan sonra son yaratılışı (ahiret hayatını) da gerçekleştirecektir.” Yüce Allah muhataplarına hitap etmekte, yeryüzünde gezip ibret içerikli gözlemler yapmalarını, bu vesileyle yaratma sisteminin de incelenmesini istemektedir.

a) قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ “De ki: Yeryüzünde gezip dolaşın!” Kur’ân’da yeryüzünde gezip öncekilerin akıbetlerinin nasıl olduğunu görme ve ibret almayla ilgili şu manada pek çok âyet vardır: “Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(13) İşte bunlarla benzer bir mesaj içermekte olan yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu defa geçmiş nesillerin akıbetlerinden ders almak değil, kâinata Yüce Allah’ın yazdığı ve uyguladığı “yaratma kanunu” hakkında kafa yormaları istenmektedir.

b) فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَاَ الْخَلْقَ “(Allah) yaratmaya nasıl başlamış bir bakın!” Yüce Allah yeryüzünde gezip dolaşmayı emretmesinin gerekçesini kainattaki yaratma sistemi hakkında düşünülmesi şeklinde belirlemektedir. Önceki âyette de ele aldığımız üzere, bu âlemde yaratılış bir anda olup bitme şeklinde değil de yaratmaya başlama biçiminde tecelli etmiştir.

Makro âlemde yani gök cisimlerinde geçerli olan “aşamalı yaratılış” elbette bilimin konusudur ve herkes bu süreci kolayca gözlemleme imkanına sahip değildir. Kur’ân’ın evrensel mesajlar içeren bir kitap olduğu gerçeğinden hareketle, bu emrin artık bütün bilim insanlarına yönelik bir ev ödevi olduğunu unutmamak ve Yüce Allah’ın verdiği son derece de önemli olan bu görevi yapmak gerektiği apaçık bir gerçektir.

Meselenin bu boyutuna ilave olarak vahyin indirilmeye başlandığı dönemden itibaren herkesin her an gözünün önünde cereyan eden bu değişim ve dönüşüme dikkat etmesi gerektiği de beyan edilmek istenmekte, incelenmesi ve gözlemlenmesi istenen tabiattaki bu yapı ibretlik bir ders konusu olarak muhataplara iletilmek istenmektedir.

c) ثُمَّ اللّٰهُ يُنْشِئُ النَّشْاَةَ الْاٰخِرَةَ “Allah bundan sonra (aynı şekilde) son yaratılışı da gerçekleştirecektir (ahiret hayatını da yaratacaktır).” Yüce Allah kainata yerleştirdiği “aşamalı yaratılış kanunu”nu hatırlattıktan sonra, yaratılıştaki iadenin yani tekrarlamanın esasında mahşerdeki diriltilmeye imanı sağlamaya yönelik olduğunu işte bu cümlede dile getirmektedir. Buradan hareketle önceki âyette geçen يُع۪يدُ yu‘îdü fiilinin anlamını açıklamış olmaktadır.

Bir kez de Ra‘d 13/12’de geçen يُنْشِئُ yünşiu fiili “yaratmak”, “diriltmek” manasına gelmektedir.(14) Dolayısıyla neş’e-i ûlâ “dünya”, neş’e-i sâniyeh ve âhırah ise “âhiret” için kullanılmaktadır. Yoktan var edenin Yüce Allah olduğunu kabul eden müşriklere hitap edilmekte ve ilk yaratmayı yapanın ikinciyi de gerçekleştireceği bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz ki diğer hayatı (yaratmak da) sadece O’na aittir.” Burada neş’e-i uhrâ olarak zikredilen hayat yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/20’de النَّشْاَة الْاٰخِرَة en-neş’etü’l-âhirah yani “âhiret hayatı”, “son yaratma”, “son diriltme”, “öteki hayat”, “ikinci hayat” şeklinde dile getirilmektedir. Vâkı‘a 56/61’de ve benzer pek çok âyette belirtildiği üzere, mahşerde hayatın yeniden inşası Yüce Allah’ın “yaratma, imtihan ve karşılık verme” sisteminin bir gereğidir.

2. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah ilk yaratmaya da yaratmayı sürdürmeye de yeniden yaratmaya da elbette kadirdir; dolayısıyla O’nun mahşerdeki diriltilmeyle ilgili olarak herhangi bir şüphe duyulması eleştirilerek Mekkeli müşrikler başta olmak üzere konuyla ilgili bütün inkarcıların tutumu reddedilmektedir.

Önceki âyetin sonunda “Bu, Allah’a kolaydır” denmesine rağmen burada Yüce Allah’ın kudretinin vurgulanmasının muhtemel sebebi, öncekindeki mesajın “dar”, buradakinin ise her şeyi içerecek şekilde “geniş” olmasıdır.

b) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde dilediğine, uygun gördüğüne, layık olana azabedeceğini, dilediğine, uygun gördüğüne, layık olana ise merhamet edeceğini, sonuçta insanların sadece O’na döndürüleceklerini bildirmekte, yerde ve gökte hiç kimsenin Allah’ı hiçbir şekilde âciz bırakamayacağını, Allah’tan başka (O’nun peşi sıra) hiçbir dostun ve hiçbir yardımcının da olamayacağını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr edenlerin ilahî rahmetten ümitlerini kesmiş oldukları ve onlar için acıklı bir azabın söz konusu olacağı açıkça ifade edilmektedir.

ı. Azap ve Merhamet

يُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَيَرْحَمُ مَنْ يَشَآءُ وَاِلَيْهِ تُقْلَبُونَ “O, dileyene (layık gördüğüne) azap eder; dileyene (layık gördüğüne) ise merhamet eder. Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki يُعَذِّبُ yu‘azzibu fiili “azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, dileyene, hak edene, layık olana”; وَيَرْحَمُ ve yarhamu fiili “ve merhamet eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, dileyene, hak edene, layık olana”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”;تُقْلَبُونَ tuklebûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada mahşer şartlarında Yüce Allah’ın azap ve merhamet ediciliğine dair mesajlar gündeme getirilmektedir.

1.يُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَيَرْحَمُ مَنْ يَشَآءُ “O, dileyene (layık gördüğüne) azap eder; dileyene (layık gördüğüne) ise merhamet eder.” Kur’ân’daki bu tür cümleler(15) “(Allah), dileyene azap eder; dileyene rahmet eder” şeklinde de tercüme edilebilir ki bu da elbette doğrudur. Esasında bu tercüme de Kur’ân bütünlüğüne uygundur.

Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yok eğer ilahi buyruklara itibar etmeyen bir hayatı tercih ediyorlarsa bu defa bunlar da azabı diliyor ve istiyor demektir.

Her ne kadar mahşer şartlarında hiç kimse azabı istemezse de bu dünyadaki tercih ve tavırları böyle bir isteğin mecazi olarak tercih edildiğinin bir göstergesidir. İşte azabı veya rahmeti dileyenler için Yüce Allah’ın layık görmesi devreye girmekte, böylece her iki yaklaşım da doğru kabul edilebilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde dünyayı ve sonrasında mahşerdeki hayatı dile getirince, orada kimlere nasıl muamele edeceğini ifade bağlamında adaleti ve hikmeti gereği hak ve hakikati yalanlayanlara azap edeceğini, lütfu ve merhameti gereği kendisine yönelen ve O’nu tanıyıp kulluk edenleri de ödüllendireceğini haber vermektedir. Azap edeceğini önce söylemesinin muhtemel sebebi, inkarcı muhatapları uyarmak ve yola gelmeleri için bir uyarıda bulunmak olabilir.

Bütün insanlık tarihini içerecek şekilde burada verilmek istenen mesaj insanların başka herhangi bir varlıktan korkmamasını sağlamak ve onlardan herhangi bir olumlu beklentiye girme beklentilerini ortadan kaldırmaktır. Çünkü âhireti olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır; öyleye sadece O’na ibadet edilmeli, O’nun rızasını kazanabilmek için çalışılmalıdır. Buna göre, putlardan korkmak da onlardan herhangi bir menfaat veya hayır beklemek de son derece hatalı bir davranıştır; sahibini müşrik yapmaktan başka da bir işe yaramayacaktır.

Yüce Allah’ın dilemesi halinde merhamet, dilemesi halinde ise azap edeceğiyle ilgili olarak İsrâ’ 17/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbiniz, sizi çok iyi bilir. Dilerse size acır (merhamet eder); dilerse azap eder (cezalandırır).” Bu ve benzer âyetlerde dile getirildiği üzere,(16) Yüce Allah’ın dilemesi elbette kudretinin gereğidir; ancak mahşerde herkese hak ettiğini vereceğini, hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini beyan etmesi nedeniyle burada kast edilen “dileme”nin hak edenleri içerdiğini, dolayısıyla Yüce Allah’ın uygun gördüğü kişilere merhamet, layık olanlara da azap edeceği mesajının verildiği anlaşılmaktadır.

2. وَاِلَيْهِ تُقْلَبُونَ “Sadece O’na döndürüleceksiniz.” Yüce Allah hak edene azap edebilme ve hak edene de merhametli davranma sıfatlarını zikrettikten sonra, mahşerde insanların varıp duracakları son makamın kendi katı olduğunu ve insanların sadece ve sadece O’na döndürüleceğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçenتُقْلَبُونَ tuklebûne dilgen fiili “çevrilmek”, “döndürülmek”(17) gibi manalar içermekte ve mahşerde hesap vermek üzere insanların Yüce Allah’ın huzuruna çıkarılacaklarını devrik cümle şeklinde vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir. Buradaki اِلَيْهِ ileyhi ifadesinin تُقْلَبُونَ tuklebûne fiilinden öne alınması cümleye takdîm-te’hîr yoluyla hasr/kasr denilen “vurgu” manası katmaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Aciz Bırakılamaması

وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Yerde ve gökte (O’nu) asla aciz bırakamazsınız. Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.”

Âyetteki وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm ifadesi “hiçbir şekilde değilsiniz”; بِمُعْجِز۪ينَ bi mu‘cizîne ifadesi “aciz bırakıcılar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “(ne) yeryüzünde”; وَلَا فِي السَّمَآءِ ve lâ fi’s-semâi ifadesi “ne de gökte”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’tan başka”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin kelimesi “herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرٍ ve lâ nasîrin sözcüğü ise “herhangi bir yardımcı da” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti ve inkarcıların yardımcı ve dost beklentisinin geçersizliği gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri Şûrâ 42/30’da da geçen bu âyette, Yüce Allah öncelikle müşriklere ve kafirlere hitap etmekte ve kendilerine gerek dünyada, gerekse mahşerde vermeyi dileyeceği herhangi bir azap veya helak noktasında hiçbir kudretin O’nu engelleyemeyeceğini, dilediğini uygulamada O’nu aciz bırakamayacağını beyan etmekte, sonrasında ise insanlar için Allah’ın peşi sıra veya Allah’tan başka dostlarının ve yardımcılarının bulunmadığını haber vermektedir.

1. وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ “Yerde ve gökte (O’nu) asla aciz bırakamazsınız.” Yüce Allah hiçbir muhatabının, özellikle de azabı ve helaki hak eden inkarcıların yeryüzünde kendisini hiçbir şekilde aciz bırakamayacağını ilan etmektedir. Bu ifadede Yüce Allah’ın mutlak kudret ve gücüne dikkat çekilmekte, O’nun belirlediği yasaları hiç kimsenin bozamayacağı gibi, O’nun uygulayacağını haber verdiği şeylere hiç kimsenin engel de olamayacağını, onları öteleyemeyeceğini bildirmektedir.

Bu arada مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu şekilde düşünüldüğünde verilmek istenen mesaj açıktır. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(18) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kuderete ait olduğu zihinlerle kazınmak istenmektedir.

2. وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.” Aynısı Bakara 2/107, Tevbe 9/116 ve Şûrâ 42/30’da da geçtiği üzere, mahşerde insanların, özellikle de zalimlerin, müşriklerin, kafirlerin vs. başlarına gelecek azabı engelleme noktasında hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağı gerçeği pekiştirilmiş ifadelerle beyan edilmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve ikinci مِنْ min edatı cümleye mutlak manada pekiştirilmiş bir şekilde olumsuzluk manası katmakta ve “hiçbir şekilde” mesajını içermektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde verilen mesaj Yüce Allah’ın peşi sıra, O’nun dışında ve O’na rağmen dost ve yardımcı arayışlarının boşuna olduğu ifade edilerek putperestliğin nasıl korkunç bir yanılgı olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

ııı. İnkârcıların Feci Akıbeti

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَلِقَآئِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَت۪ي وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’ın ayetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr edenler –işte onlar– benim merhametimden ümitlerini kesmişlerdir ve onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar edenler, inkar etmiş kişiler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَلِقَآئِه۪ve likâihî ifadesi “ve O’nunla karşılaşmayı, O’na kavuşmayı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يَئِسُواyeisû fiili “ümit kesmişlerdir”; مِنْ رَحْمَت۪ي min rahmetî ifadesi “benim rahmetimden”; وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ve ülâike lehum ifadesi “ve yine onlar için vardır, olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada inkarcıların ilahi rahmetten ümitsiz halleri ve onlara uygulanacak elem verici azap gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَلِقَآئِه۪ٓ “Allah’ın âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr edenler.” Yüce Allah mahşerdeki azap ve rahmet ediciliğiyle ilgili bilgi verdikten, mutlak gücün O’nun elinde olduğunu ve hiç kimsenin O’nu aciz bırakamayacağını beyan ettikten sonra, bu defa sözü yeniden inkarcılara getirmekte, onların ilahi merhametten hiçbir ümitlerinin olamayacağını, kendilerine elem verici azap edileceğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Halbuki âyetlerimizi ve ahiretle karşılaşmayı yalanlayanların amelleri boşa çıkmıştır. Onlara, yaptıklarından başka karşılık verilmemektedir.” Aynı şekilde Kehf 18/105’te de şu ifadelere yer verilmektedir: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).”

“Âyetlere inanmamak” elbette açıkça ortadadır; izaha gerek bile yoktur. Çünkü bu ifade peygamberlerin getirip tebliğ ettiği esasları reddetmek demektir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak” ise O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir.

Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(19) yanında, “mahşerle yani âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(20) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(21) ve “hesabı kabul etmemek”(22) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(23) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

2. اُو۬لٰٓئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَت۪ي وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İşte onlar benim merhametimden ümitlerini kesmişlerdir ve onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah kendisine ve mahşerde O’nun huzurunda hesap vereceğine iman etmeyenlerin Allah’ın rahmetinden ve merhametinden tamamen ümitsiz olduklarını, nihayetinde de korkunç bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’a inanmıyor, âhiretteki yargılamayı reddediyorsa onlar Allah’ın rahmet ve mağfiretini de kabul etmiyor, istemiyorlar demektir. Çünkü Allah’a iman etmek veya O’na güvenmek bizatihi O’nun rahmet ve mağfiretinin bir sonucudur; tıpkı öteki âlemdeki azabın hak ve hakikati inkar etmenin bir sonucu olması gibi.(24)

Mâide 5/3’te geçtiği gibi, insanların Yüce Allah’tan ümit kesmeleri aslında dünya hayatında kafirlerin dinden ümit kesmeleri demektir. Mümtehıne 60/13’te de belirtildiği gibi dünyada tavrını bu şekilde Yüce Allah’tan yana belirlemeyenler âhiretten de elbette ümitlerini kesmiş kişilerdir. Bütün bu özellikler Yûsuf 12/87 ve Hıcr 15/56’da beyan edildiği gibi tipik bir küfürdür; kafirlerden ve sapkınlardan başkaları Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesmezler. Esasında Zümer 39/53’te de Yüce Allah’ın rahmetindem ümit kesmemek gerektiği bir mümin sıfatı olarak zikredilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 433. 2 - Semerkandî, age., II, 656; Taberî, age., XX, 138; Zemahşerî, age., III, 433.
• 3 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Yâsîn 36/14; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Fussılet 41/43; Kâf 50/12, 14; Tûr 52/52; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Yâsîn 36/14 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Fussilet 41/43 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Tûr 52/52 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 4 - Taberî, age., VII, 183; Zemahşerî, age., II, 18.
• 5 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 6 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 7 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 8 - Yâsîn 36/82. 9 - Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Yâsîn 36/82 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 10 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 11 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 12 - Taberî, age., XXI, 25.
• 13 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 14 - Semerkandî, age., II, 656.
• 15 - Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; ‘Ankebût 29/21; Feth 48/14.
  • Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 ‘Ankebût 29/21 Fetih 48/14
• 16 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; İsrâ’ 17/54; ‘Ankebût 29/21; Feth 48/14.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 İsrâ 17/54 ‘Ankebût 29/21 Fetih 48/14
• 17 - Semerkandî, age., II, 656; Taberî, age., XX, 139; Zemahşerî, age., III, 435.
• 18 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 19 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 20 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 21 - Furkân 25/40. 22 - Nebe’ 78/27. 23 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 24 - Esed, age., s. 808’de 16. not.