Nâs Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 6 âyetten oluşan, adını “insanlar” anlamındaki النَّاس en-nâs kelimesinden alan Nâs sûresi, inişe göre 24, resmî sıralamada ise son, yani 114. sûredir.

Nâs sûresi, nüzûlde de resmî sıralamada da öncesinde bulunan Felak sûresiyle adeta konu bütünlüğü içerisinde ve birbirinin devamı görüntüsündedir. Her iki sûrede de Yüce Allah’a sığınmanın gereği ve önemi vurgulanmaktadır.

Sığınma anlamı nedeniyle Felak ve Nâs sûrelerine el-mu‘avvizetân adı verilmekte, burada sığınmanın ve kendisinden sığınılan varlıkların kim veya kimler ya da neler olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, bu üç âyette kendisini insanların rabbi, meliki ve ilâhı olarak tanıtmaktadır.

1. Fâtiha 1/2’de ele aldığımız üzere رَبّ rabb sıfatı “sahip”, “idare eden”, “yetiştiren”, “terbiye eden”, “büyüten”; çeşitli âyetlerde zikredilmekte(1) olan مَلِك melik sıfatı “hükümdar”, “padişah”, “hükmü altında tutan”, “meleke ve güçlerini hayır üzere kullandıran”, “sahip”; çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere اِلٰه ilâh sıfatı ise “üstün güç” gibi anlamlara gelmektedir. Bu haliyle söz konusu kelimeler, Yüce Allah’ın insanlar özelinde bütün mahlûkatın sahibi ve yaratıcısı olduğunu hatırlatmaktadır.

Kendisine sığınılacak kudret, her şeyin sahibi olursa, o sığınma gerçek sığınmadır; başka ilavelere ihtiyaç hissettirmez. Bu nedenle Yüce Allah, görünür-görünmez, maddî-manevî, hissedilir-hissedilmez, insan-cin vs. kaynaklı her türlü vesveseden kendisine sığınılmasının gerçek bir korunma isteği olacağını beyan etmektedir. Sıkıntıdaki insanlar ancak bu şekilde kurtulabileceklerini bilmeli ve Yüce Allah’a güvenmelidirler.

Rabb, melik ve ilâh kelimelerinin her üçü de Yüce Allah’ı nitelendirmektedir ve birbirinin açıklayıcısıdır. Bu nedenle, âyetlerdeki anlam, “De ki: İnsanların Rabbine, yani melikine, yani ilâhına sığınıyorum” şeklini almaktadır.

Âyetlerde üç defa النَّاس en-nâs kelimesinin gelme nedeni, bir tekrar değil, insanın sığınmasındaki tek doğru yerin ilâhî makam olduğu gerçeğini insana her defasında hatırlatmaktır. Mademki üç âyette Yüce Allah’ın başka bir sıfatı zikrediliyor, o halde insanın da üç defa zikredilmesi bu ifade üslubuna uygun düşmektedir.

Ayrıca, ilk üç âyette üç kez geçen النَّاس en-nâs kelimesi, insanın değerini hatırlatmaya yönelik olarak da anlaşılabilir. İsrâ’ 17/70. âyette, “İnsanoğlu çok değerli bir varlık”, Tîn 95/4’te de “En güzel şekilde/kıvamda yaratılan” olarak ifade edilmektedir. Bu değeri nedeniyle kendisine sığınılacak zat olan Yüce Allah üç sıfatıyla anılınca, ona sığınacak varlığın, yani insanın da üç defa zikredilmesi daha etkileyici bir üslup oluşturmaktadır.

2. Felak sûresinde olduğu gibi, bu sûrede de insanları rahatsız eden asılsız bazı korkulardan sığınmanın adresi öğretilmekte, insanların nelerden, kime sığınacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, Felak sûresinde kendisini “sabahın Rabbi” olarak takdim ederken, burada ise “insanların Rabbi, meliki ve ilâhı” olarak tanıtmakta, kendisinden sakınılacak varlığı ise “insan ve cinden oluşan şeytan sembolü” olarak belirlemektedir.

Mushaf’ın resmî sıralamasındaki bu son sûresinde, âyet sonlarında sîn harfinden kaynaklanan musiki, insan ve cin şeytanlarının insana verdiği vesvese hissettirilmekte, adeta onların fısıltıları hakkında dikkatli olunması tenbih edilmektedir.

ıı. Sığınılması Gereken Şer: Sinsi Vesveseci

مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ اَلَّذ۪ي يُوَسْوِسُ ف۪ي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ “İnsanların göğüslerine (kalplerine) vesveseler fısıldayan, cinlerden ve insanlardan (olan o) sinsi vesvesecinin şerrinden (Allah’a sığınırım).”

Buradaki مِنْ شَرِّ min şerri kelimesi “(şunların) şerrinden, kötülüğünden”; الْوَسْوَاسِ el-vesvâsi kelimesi “çok vesvese verenin, vesvese oluşturabilecek her tür vesvese kaynağının”; الْخَنَّاسِ el-hannâsi kelimesi “sinen, geri kalan”; اَلَّذ۪ي يُوَسْوِسُ ellezî yüvesvisü ifadesi “vesvese veren(dir)”; ف۪ي صُدُورِ fî sudûri kelimesi “gönüllerde, gönüllere”; النَّاسِ en-nâsi kelimesi “insanların”; مِنَ الْجِنَّةِ mine’l-cinneti ifadesi “cinlerden”; وَالنَّاسِ ve’n-nâsi kelimesi ise “ve insanlardan” demektir.

Yüce Allah, sığınma makamının kendisi olduğunu beyan ettikten sonra, şimdi de sığınmaya konu olan şerrin kaynağına dikkat çekmektedir.

1. مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ “Vesvese veren sinsi vesvesecinin şerrinden.” Burada şerrin kaynağıyla ilgili iki sıfata yer verilmektedir.

a) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْوَسْوَاس el-vesvâs kelimesinin anlam alanında “bilinen bilinmeyen, hayal veya gerçek, bilinçaltı veya bilinçüstü, duyular veya güdüler, vehim veya endişe, insan kaynaklılık veya cin kaynaklılık, görülebilirlik veya görülemezlik, hissedilebilirlik veya hissedilemezlik” gibi unsurlar vardır. Bu yüzden, âyetteki الْوَسْوَاس el-vesvâs kelimesini izahında Taberî, bunun “şeytan” olduğunu belirtmekte(2) ve sürekli vesvese vermenin onun özelliği olduğunu beldirmektedir.

Şeytanın vesveselerinden kurtulmak için Yüce Allah’a sığınmak gerekir. O’na sığınmayanlar bu defa şeytanın oyuncağı olmaktan kurtulamazlar. Âyetlerde özellikle, insanoğlunun bu vesveseciden uzak durmaya gayret etmesinin kendi menfaatine olacağı ortaya konulmaktadır. Yüce Allah’a sığınmayanlar mutlaka kendilerine başka bir sığınak ararlar. Böylece ilgili varlıklara hakkı olmayan özellikleri nispet ederek, Cinn 72/6’da belirtildiği gibi onların da sapmalarına ve haktan uzaklaşmalarına neden olurlar.

b) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْخَنَّاس el-hannâs kelimesi ise, yukarıda ifade ettiğimiz gibi “sinmek, geri kalmak” demektir. Tekvîr 81/15’te “sinen, saklanan şeyler” anlamında kullanılan el-hunnes kelimesi, burada şeytanın sinsiliğini ortaya koymaktadır.

Sa‘îd b. Cübeyr, İbn Abbâs’ın şöyle dediğini nakletmektedir: “İnsan, Rabbini hatırladığı zaman, şeytan geri çekilir ve kaçar (siner); ama Rabbini unuttuğu zaman ona vesvese verir.”(3) Bu rivayetten anlaşılıyor ki, الْخَنَّاس el-hannâs kelimesi, şeytanın sinmesi veya geri durması anlamlarına gelmektedir. Bu durum, üstün güç olan Yüce Allah’ın huzurunda çekingenlik ve güçsüzlük nedeniyle haddini bilme halidir.

2. اَلَّذ۪ي يُوَسْوِسُ ف۪ي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ “Cinlerden ve insanlardan oluşan, insanların gönüllerine çokça vesvese veren (vesvesecinin şerrinden).” Burada sinsice vesvese vererek insanları huzursuz eden iki kaynağa gönderme yapılmaktadır. Bunlardan ilki “cinlerden olan vesveseci”dir yani “şeytan”dır; diğeri ise inanç ve ahlak açısından “şeytanlaşmış insanlar”dır.

b) Şeytan ve Etkileri

ı. “Şeytanın Vesveseleri” ve İnsana Yaptırdıkları

1. Bu âyette geçmese de sıfatları itibariyle şeytanın tanıtıldığı bu âyetler nedeniyle bu kavram hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz. Şeytân/eş-şeytân kelimesi tekil olarak 70, çoğulu olan şeyâtîn/eş-şeyâtîn kelimesi 18 kez geçmektedir. Bu kelimenin ş-t-n kökünden geldiği kabul edilirse manası “uzak olmak” demektir. Eğer ş-y-t kökünden kabul edilirse bu defa da “yanmak, öfkelenmek, kızmak” gibi anlamlara gelmektedir. Her iki durumda da şeytan, ilâhî huzurdan kovulmuş, oradan uzaklaştırılmış, kovulmuş olan İblis’in diğer bir ismi veya sıfatıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, şeytanın vesveseleri hakkında Kur’ân’da çeşitli ifadeler vardır. Şeytanın vesvese vermesi anlamında istizlâl/istezelle “kaydırmak”,(4) tahvîf/yuhavvifü “korkutmak”,(5) tadlîl/yüdıllü “saptırmak”,(6) keyd “tuzak”,(7) nezğ “fitlemek”,(8) tâif “vesvese, olumsuz müdahale”(9) ve hemezât “kışkırtmalar”(10) kelimeleri kullanılmaktadır. İnsanların bunlardan kurtulması için Yüce Allah’ı hatırlamaları ve O’na sığınmaları kendilerine emredilmektedir.

2. Şeytan kaynaklı vesveselerin içerikleri ve sonuçları hakkında Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır. Bu konuda oldukça fazla bilgi vermek mümkünse de burada bir kısmını hatırlatmakla yetinelim:

- Şeytan apaçık düşmandır, kötülük ve çirkinlik emreder.(11)

- Cömertlik yapanları fakirlikle korkutur.(12)

- Kuruntu verdirir.(13)

- Kin ve düşmanlık meydana getirmek ister.(14)

- İnsanların yaptığı yanlışları süslü ve doğru gibi gösterir.(15)

- Onlara görevlerini unutturur.(16)

- İnsanları saptırıp şaşırtır.(17)

- İnsanların arasını açar.(18)

- Yanlış vaatlerde bulunur.(19)

- Sadece aldanma vadeder.(20)

- Vahyi bozmak ve ona bir şeyler katıştırmak ister.(21)

- İnsanı yüzüstü bırakıp rezil eder.(22)

- İnsanı ateş azabına çağırır.(23)

- İnsanları kötülüğe sürükler ve onlara boş ümit verir.(24)

- İnsanı etki altına alır ve Allah’ı hatırlamasını unutturur.(25)

- Kendi dostlarına süslü sözler, aldatıcı mesajlar ve Müslümanlarla mücadele etmelerini fısıldar, bunu teşvik eder.(26)

ıı. “İnsan Şeytanları”nın Etkisi

1. Kur’ân, şeytan kavramını sadece cinlerden ibaret saymaz; insanlardan da şeytanlar olduğu haberini verir. Meselâ En‘âm 6/112’de hem insan hem de cin şeytanların peygamberlere düşman olduklarından söz edilmektedir. Ayrıca, tefsirini yaptığımız Nâs sûresinin bu son âyeti, bu konuda son derece açık bir delildir. İnsanı en çok ve en etkili şekilde azdıran varlık insan şeytanlardır, insan kılığındaki şeytanlardır, başka bir ifadeyle şeytanlaşmış insanlardır.

2. Yüce Allah, Kâf 50/16’da insanı kendisinin yarattığını ve nefsinin ona neleri vesvese verdiğini gayet iyi bildiğini, çünkü insana şah damarından daha yakın olduğunu beyan etmektedir. Demek ki, insana vesvese veren varlık sadece şeytan değildir; insan nefsi de vesvese vermekte ve insanı Hakk’tan uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Hz. Yûsuf kıssasında Züleyha’nın itiraf ettiği gibi “kötülük emreden nefis”,(27) şeytanın insandaki şubesidir. İnsan, bununla şeytanlaşır, şeytanca işler yapar, azar, sapar ve çevresindekileri saptırmaya çalışır.

3. İnsana yine insandan veya diğer varlıklardan gelebilecek sıkıntılardan Yüce Allah’a sığınmak onlara önemli bir kapı olarak sunulmaktadır. Böylece insanoğlu, bir taraftan her türlü vesvese veya tehlikeye açık bir varlık olarak tanıtılmakta, diğer taraftan tehlikelerden korunmasının yolu da kendisine gösterilmektedir. İnsanlara sahipsiz bırakılmadıkları hatırlatılmakta, yanlış yerlerde çözüm aramamaları gerektiği onlara öğretilmekte, başka varlıklara ve yanlış kapılara müracaatın sonuçsuzluğu daha başından kendilerine bildirilmektedir.

Bu âyetlerden ve sûrelerden anlaşıldığına göre, peygamberler dâhil, hiç kimse kendini her şerden korunmuş gibi algılamamalıdır. İnsanlar, bu tür cin veya insan kaynaklı vesveseler konusunda şarlatanlara değil, asıl sahibimiz olan Yüce Allah’a sığınmalı, Allah adına O’nun adını, dinini, kitabını ve ilâhî mesajını menfaatlerine kurban edenlere müracaat etmemeli, sadece ve sadece Yüce Allah’ı sığınak bilmeli ve öyle davranmalıdırlar.

Burada sûreyle ilgili son söz olarak şunu söyleyelim: Bu sûrede, âyet sonlarındaki النَّاس en-nâsi kelimelerinin her âyetin sonunda gelmesi sûreye değişik bir ses ve bir armoni katmakta, sanki fısıltı veya vesvesenin oluşturduğu garip etki hissettirilmeye çalışılmaktadır. Kısa kısa gelen her âyetin sonundaki sesle, bu tür vesveselerin insanı kuşatabileceği, etkileyebileceği veya kuşatılmışlık duygusuna kaptırabileceği hissi verilmek istenmiş olabilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2.
  • Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2
• 2 - Taberî, age., XXX, 355.
• 3 - Taberî, age., XXX, 355; Râzî, age., XXXII, 198.
• 4 - Âl-i İmrân 3/155. 5 - Âl-i İmrân 3/175. 6 - Nisâ’ 4/60. 7 - Nisâ’ 4/76. 8 - A‘râf 7/200; Fussılet 41/36. 9 - A‘râf 7/201. 10 - Mü’minûn 23/97.
  • Âl-i İmrân 3/155 Âl-i İmrân 3/175 Nisâ 4/60 Nisâ 4/76 A‘râf 7/200 Fussilet 41/36 A‘râf 7/201 Mü'minûn 23/97
• 11 - Bakara 2/168-169; Nûr 24/21. 12 - Bakara 2/268. 13 - Nisâ’ 4/118-120. 14 - Mâide 5/91. 15 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 16 - En‘âm 6/68; Yûsuf 12/42; Kehf 18/63. 17 - En‘âm 6/71. 18 - Yûsuf 12/100; İsrâ’ 17/53. 19 - İbrahim 14/22. 20 - İsrâ’ 17/64. 21 - Hacc 22/52. 22 - Furkân 25/29. 23 - Lokmân 31/21.
  • Bakara 2/169 Nûr 24/21 Bakara 2/268 Nisâ 4/120 Mâide 5/91 En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 En‘âm 6/68 Yûsuf 12/42 Kehf 18/63 En‘âm 6/71 Yûsuf 12/100 İsrâ 17/53 İbrâhîm 14/22 İsrâ 17/64 Hacc 22/52 Furkân 25/29 Lokmân 31/21
• 24 - Muhammed 47/25. 25 - Mücâdele 58/19. 26 - En‘âm 6/112, 121.
  • Muhammed 47/25 Mücâdele 58/19 En‘âm 6/112 En‘âm 6/121
• 27 - Yûsuf 12/53.
  • Yûsuf 12/53