Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 50-60. âyetlerinde sûreye adını verme nedeni olan Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, burada birtakım detaylara dikkat çekilmektedir. Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri sûreye adını vermesi nedeniyle burada zikredeceğiz. Bu arada Hz. Hûd kıssasının yer aldığı A‘râf 7/65-72, Şu‘arâ’ 26/123-140, Kamer 54/18-22 ve Fecr 89/6 gibi âyetlerde çeşitli açıklamalar yer aldığı için, burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

a) Hz. Hûd Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde Hz. Hûd’un kavmine yönelik tevhid tebliğini, bunun karşılığında ücret istemediğini beyanından sonra şu sözlerini dile getirmektedir: “Ey kavmim! Rabbinizden bağış dileyin; sonra da O’na tevbe edin ki, üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve kuvvetinize kuvvet katsın. Günah işleyerek (Allah’tan) yüz çevirmeyin.”

ı. Hz. Hûd’un Tebliği

وَاِلٰى عَادٍ اَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا مُفْتَرُونَ “Âd (kavmine) de kardeşleri Hud’u (göndermiştik ve onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz.”

Âyetteki وَاِلٰى عَادٍ ve ilâ ‘âdin kelimesi “Âd kavmine de (göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kendi kardeşini”; هُودًا hûden sözcüğü “Hûd’u”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin kelimesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû tamlaması “O’nun dışında”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm ifadesi “siz (şundan başkası) değilsiniz”; اِلَّا مُفْتَرُونَ illâ müfterûne istisnası ise “iftira edenlerden başkası” demektir.

Burada ‘Âd kavmine kardeşleri Hz. Hûd’un peygamber olarak gönderilmesi ve onun tebliğinin ilk esası gündeme getirilmektedir.

- Hz. Hûd ve ‘Âd Kavmi

Şeceresiyle ilgili olarak İslâmî kaynaklarda değişik rivayetler bulunmakla birlikte genellikle Âd b. Us b. Aram b. Sâm b. Nûh’a çıkarılmakta; Âbir’le (Tevrat’ta İbrânîler’in atası kabul edilen Eber) aynı kişi sayıldığı gibi onun oğlu olarak da gösterilmektedir.

Tevrat’ta Hûd’dan bu isimle bahsedilmemekte, Nûh’un oğlu Sâm’ın zürriyetiyle ilgili şecere de İslâmî kaynaklardakinden farklı olarak Nûh oğlu Sâm oğlu Arpakşad oğlu Şelah oğlu Eber şeklinde gösterilmekte, Eber’in Peleg ve Yoktan adlı iki oğlundan söz edilmektedir. Yine Tevrat’ta(1) Nûh oğlu Sâm oğlu Aram oğlu Uts (Ûs) şeklinde bir şecere daha verilmekle birlikte bu ikinci şecerenin devamı yer almamaktadır.(2)

Hûd kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de 10 kez geçmekte, Bakara 2/111, 135, 140’de “tevbe edenler” anlamında “yahudiler” için kullanılmakta, A‘râf 7/65, Hûd 11/50, 53, 58, 60, 89 ve Şu‘arâ’ 26:124’te ise Âd kavmine mensup olup onlara peygamber olarak gönderilmiş bir kişinin adı olarak yani Hz. Hud için yer almaktadır.

Âd kavmine gelince, Hz. Nûh’tan sonra yaşamış olan bu kavme, peygamber olarak Hz. Hûd gönderilmiştir. Âd kavmi, Hz. Hûd’u yalanlayıp onun getirdiği dini inkâr ettiği için şiddetli bir rüzgârla cezalandırılmıştır.

İfadelere göre Âd, Nûh’un torunlarından Avs’ın oğludur. Avs’ın babası İrem, onun babası Hz. Nûh’un oğlu Sâm’dır. Tarihçiler ve müfessirler, Âd kavmini Âd-ı ûlâ ve Âd-ı uhrâ olmak üzere iki kısma ayırırlar. Hz. Hûd’un peygamber olarak gönderildiği kavim Âd-ı ûlâ’dır. Necm 53/50’de, “Allah daha önce gelen Âd’ı helâk etti” denilmektedir. Bu sebeple müfessirler, Âd ve Hz. Hûd ile ilgili olarak Kur’an’da zikredilen müşterek olayların hepsinin birinci Âd kavmiyle ilgili bulunduğunda hemfikirdirler.

Âd-ı ûlâ (İlk Âd)’in helâk edilmesinden sonra bu kavimden kurtulanların neslinden ikinci Âd, yani Âd-ı uhrâ ortaya çıkmıştır. Zemahşerî’ye göre, İrem şehrine sahip olan da bu ikinci Âd kavmidir. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’de birinci Âd kavminden bahsedildiği halde (Necm 53/50), ikinci Âd kavminden açıkça söz edilmemektedir. Yine Kur’an’da İrem şehrinden bahsedilirken (Fecr 89/6-7) bu şehrin hangi Âd kavmine ait olduğu açıkça zikredilmemiştir. Tefsir kaynaklarında kaydedildiğine göre İrem, Âd’ın dedesidir. Bu durumda İrem şehrinin ona izâfe edilmesi ve birinci Âd kavmiyle ilgili olması ihtimali daha kuvvetli görünmektedir.(3)

Bu genel bilgilerden sonra şu hususu tekrar hatırlatalım: Hz. Nûh’un kavminden sonra yaşamış, Kur’ân’da “ilk ‘Âd” adı da verilen(4) ‘Âd kavmi, peygamberleri Hz. Hûd olarak belirlenen, efsanevî İrem Bağları’nın sahibi olan, Ahkâf adıyla bilinen ve Ummân ile Hadramevt arasında yer alan geniş çöl bölgesinde yaşamış bir kavim idi. Burası, Arabistan yarımadasının güneyinde, okyanusa paralel uzunca bir çölün ve vadinin içerisinde bulunuyordu.(5) Bu kavmin adının ‘Âd b. İrem b. ‘Avs b. Sâm b. Nûh olduğu da beyan edilmektedir.(6) Peygamberlerini dinlememenin sonucunda, yedi gün sekiz gece kesintisiz süren, kökünden kopartılmış hurma kütükleri gibi insanları öteye beriye savuran şiddetli bir kasırga ile helak edilmişlerdi.(7)

Kur’ân’da عَاد ‘âd kelimesi 24 kez geçmektedir. ‘Âd kavmi ile ilgili bilgiler 19 sûrede yer almakta, bunlardan Mü’minûn 23/31-41. âyetler arasında kavmin adı verilmese de Hz. Hûd kıssası zikredilmektedir. Geri kalan 18 surenin 9 tanesinde(8) kavmin sadece adı geçmekte, 10 tanesinde ise kıssaya genel hatları itibariyle şu âyetlerde yer verilmektedir:

A‘râf 7/65-72: Hz. Hûd’u hakir görmeleri, onu yalancılıkla suçlamaları, atalarından kalanları terk edemeyecekleri, azaba ve gazaba uğratılmaları;

Hûd 11/50-60: Hz. Hûd’un getirip tebliğ ettiği değerleri beğenmemeleri, atalarını terk etmeyecekleri, Hz. Hûd’u ilahlarından birinin çarptığı iddiası, dünyada ve âhirette lanete uğratılmaları;

Mü’minûn 23/31-41: Hz. Hûd ile alay etmeleri, vaadettiği şeylerin gerçekleşmesinin imkânsız olduğunu iddia etmeleri, öldükten sonra diriltilmeye inanmamaları ve Hz. Hûd’un Yüce Allah’a iftira ettiğini söylemeleri;

Şu‘arâ 26/123-140: Her yerde insanları gereksiz yere meşgul edecek şeyler yaptıkları, içlerinde ebedi kalacaklarını sandıkları binalar yapmaları, toplumda zorbalıkla hareket etmeleri;

Fussılet 41/15-16: Yeryüzünde kibirli davrandıkları, en güçlülerin kendileri olduğunu iddia etmeleri, üzerlerine sarsıcı azap ve gazabın gönderilip helak edilmeleri;

Ahkâf 46/21-26: Yurtlarının Ahkâf olduğu, ilâhlarını bırakmayacakları, sonunda korkunç bir şekilde helak edilmeleri;

Zâriyât 51/41-42: Köklerini kazıyan bir kasırga ile helak edilip geriye adeta toz toprak gibi kalmaları;

Kamer 54/18-22: Uğursuz günlerde üzerlerine kasırgalar gönderilmesi, adeta hurma kütükleri gibi yerlerinden sökülüp atılmaları;

Hâkka 69/6-8: Yedi gündüz sekiz gece süren uğultulu azgın bir kasırga ile helak edilmeleri, içi boş hurma kütükleri gibi yere serilmeleri;

Fecr 89/6-13: Benzeri yaratılmamış sütünlarla donatılmış İrem Şehri’nde yaşamaları dile getirilmektedir.

Hz. Hûd ve kavmi hakkında genel bilgiler verdikten sonra şimdi âyetlerin yorumuna geçebiliriz. Bu âyetin büyük oranda benzeri A‘râf 7/65’te geçmektedir ve biz âyetle ilgili orada yaptığımız açıklamları ana hatlarıyla burada da zikretmek istiyoruz.

1. وَاِلٰى عَادٍ اَخَاهُمْ هُودًا “Âd (kavmine) de kardeşleri Hud’u (göndermiştik.” Hûd sûresinin 25. âyetinde geçtiği üzere, Hz. Nûh’un peygamber olarak görevlendirilmesiyle ilgili olarak erselnâ fiili kullanıldığı için burada da benzer bir fiilin var olduğu kabul edilmektedir. Yüce Allah Hz. Hûd’u kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesi kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir.

Âyette dikkat çekilen nokta, Hz. Hûd’un onlarla akrabalık ilişkisidir; yoksa din kardeşliğinin kast edilmediği gayet açıktır. İbrâhîm 14/4’te de beyan edildiği üzere, risaletin ilk muhatapları kimler ise peygamberler de onlardan seçilmekte, kitap da onların diliyle gönderilmekteydi. Bu temel prensip peygamberler tarihinin çok önemli bir özelliğidir.

2. قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “(Hud) ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin; sizin için O’ndan başka hiçbir ilah yoktur’ demişti.” Hûd sûresinin 28. âyetinde Hz. Nûh’un tebliğiyle ilgili olarak da açıkladığımız üzere, Hz. Hûd da يَا قَوْمِ yâ kavmi(î) “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir.

Nahl 16/36’da da beyan edildiği gibi, her peygamberin tebliğinde ilk sırada yer alan husus, “Tek Allah’a kulluk etmek ve Tâğût’tan kaçınmak”tır. Bu emir hem Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(9)

Hz. Hûd’un tebliğinde de ilk sırayı tevhide verdiği görülmekte, ‘Âd kavmi için de Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığı açıkça ifade edilmektedir. Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda da aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir.

3. اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا مُفْتَرُونَ “Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz.” Hz. Hûd kendisini yalanlamış olan kavmine aynı türden cevap vermiş ve onların sadece ve sadece yalancılar olduğunu kendilerine beyan etmişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُفْتَرُونَ müfterûne kelimesi “müfteriler, yani iftira atanlar, Allah’a şirk koşanlar, yalan uyduranlar, sahte ilahlar üretenler”(10) manasına gelmekte ve ‘Âd kavminin Hz. Hûd’u yalanlamalarının karşılığında kendilerine yönlendirilen ifade olmaktadır. Zira Şu‘arâ’ 26/123’te onların Hz. Hûd’u yalanladıkları bildirilmektedir. Âyette yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları bu cümledeki vurgulu manayı ortaya koymakta, Hz. Hûd’un kendinden emin durumunu göstermektedir.

Aynı konunun işlendiği A‘râf 7/65’te Hz. Hûd’un kavmine “Hâlâ duyarlı davranmayacak mısınız?” dediği bildirilmekte, Mü’minûn 23/23’te ise efelâ tettekûne ifadesi kullanılmakta, bu beyan “Hâlâ sorumlu davranmayacak mısınız?”, “Sorumluluğunuzu bilmeyecek misiniz?”, “Korkmaz mısınız?” “Korunmaz mısınız?” gibi anlamlar vermektedir. Hz. Hûd, kavmine hitap ederek tek Allah’a iman etmenin önemini vurgulamak istemektedir. Bakara 2/2’de ele aldığımız üzere, takvâ kavramı “duyarlılık” esasına göre bir toplumun davet edildiği en önemli değerleri temsil etmektedir; Hz. Hûd’un dikkat çektiği husus da bu olmuştu.

Bu ve benzer prensipleri içerecek ve özetleyecek şekilde Şu‘arâ’ 26/123-127’de Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine karşı tebliğinde şu ifadeler yer almaktadır: “‘Âd (kavmi) de peygamberleri yalanlamışlardı. Kardeşleri Hûd onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) duyarlı olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.” İşte bu ve benzer âyetlerde pek çok peygamberin din tebliğinde ortaya koyduğu temel değerler söz konusu edildiği için, bu noktada özellikle hatırlanmasında fayda görmekteyiz.

ıı. Tebliğinin Allah Rızasına Dayalı Oluşu

يَا قَوْمِ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ey kavmim! Buna karşılık sizden ücret istemiyorum. Benim ücretim, beni yoktan yaratandan başkasına ait değildir. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”;لَآ اَسْـَٔلُكُمْ lâ es’elüküm fiili “sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “bunun karşılığında, tebliğime karşılık”; اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye tamlaması “benim ücretim (şöyle) değildir”;اِلَّا عَلَى الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي illâ ‘alellezî fetaranî istisnası “beni yoktan yaratandan başkasına ait”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi “aklınızı kullanmaz mısınız, akıl etmiyor musunuz” demektir.

Burada tebliğine karşılık Hz. Hûd’un kavminden herhangi bir talebinin bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1.يَا قَوْمِ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي “Ey kavmim! Buna karşılık sizden ücret istemiyorum. Benim ücretim, beni yoktan yaratandan başkasına ait değildir.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Hûd kıssasının ele alındığı Şu‘arâ’ 26/123-140. âyetler pasajında 127. âyette de yer almaktadır. Orada “benim ecrim sadece ve sadece âlemlerin Rabbine aittir” cümlesi yer almışken, burada “benim ecrim beni yoktan var edene aittir” ifadesi tercih edilmiştir ki neticede her iki cümle de benzer bir mesaj içeriğine sahiptir. Kur’ân’da sekiz kez(11) geçen فَطَرَ fetara fiili ile altı âyette(12) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin Hz. Nûh’la ilgili pasajında 29. âyette de açıkladığımız üzere, اَجْر ecr kelimesi “ücret, menfaat, mal, servet” vs. gibi dünyevi getirileri ifade etmektedir. Hz. Nûh kavminden mal, servet istemediğini beyan etmişken, Hz. Hûd da aynı sonucu verecek şekilde ecr sözcüğünü tercih etmiştir.

Ayetteki اَجْر ecr kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması, Hz. Hûd’un ve diğer peygamberlerin kavimlerinden hiçbir şekilde karşılık beklemediklerini, onların mallarında gözleri olmadığını(13) göstermektedir. Zaten âyetin ikinci cümlesindeki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların ecir ve ücretlerini sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklediklerini göstermektedir. İnsanların iman etmelerinin sevabı kendilerinedir; peygamberin tebliğinin ücreti ise Yüce Allah tarafından verilecektir.

“Sizden hiçbir karşılık beklemeyen ve kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere uyunuz!)” meâlindeki Yâsîn 36/21’de de zikredildiği üzere, tebliğden ücret istememe ilkesi bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(14) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi, “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Hûd 11/29. âyetin tefsirinde de belirttiğimiz üzere, bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz. Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

2. اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akıl etmiyor musunuz?” Hz. Hûd kendisini yalanlayan ve tebliğine sürekli olumsuz cevaplar veren kavmine karşılık akıllarını kullanmalarını istemekte, düşünmelerini, öğüt almalarını olumsuz soru cümlesiyle kendilerine bir kez daha hatırlatmaktadır. Esasında bu ifade, “kullanılmayan aklın yok hükmünde olduğunu” ortaya koyduğu gibi, inanç sistemiyle ilgili kabullerin de akıl süzgecinden geçirilmesi gerektiğini zihinlere kazımaktadır.

Bu haliyle bakıldığında imanın taklid değil, tahkike dönüştürülmesinin gerektiği, geleneksel kabulllerin değil, akıl ve bilgi süzgecinden geçirilen inançların makbul olacağı ortaya konulmak istenmektedir. Yûnus 10/100’de “aklını kullanmayanlar üzerine pislik yağdırılacağı” beyan edilmekte, En‘âm 6/125’te ise “aynı pisliğin iman etmeyenlere boca edileceği” haber verilmektedir. Buradan da anlaşılıyor ki akıl imanı gerektirmektedir. İman etmeyenler ise aklını yeterli ve doğru kullanmayanlar olarak tanıtılmış olmaktadır.

ııı. İstiğfar ve Tevbenin Getirileri

وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً اِلٰى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِم۪ينَ “Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin! Sonra da O’na tevbe edin (yönelin) ki üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve gücünüze güç katsın. Suç işleyerek (Allah’tan) yüz çevirmeyin!”

Âyetteki وَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”; اسْتَغْفِرُوا isteğfirû emri “bağışlanma dileğinde bulunun”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُوبُوا tûbû emri “tevbe edin, yönelin (ki)”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; يُرْسِلِ yursil(u) fiili “gönder(sin)”; السَّمَآء es-semâe kelimesi “göğü”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِدْرَارًا midrâran sözcüğü “bolca”; وَيَزِدْكُمْ ve yezidküm fiili “ve sizi arttır(sın)”; قُوَّة kuvveten kelimesi “güç, kuvvet bakımından”; اِلٰى قُوَّتِكُمْ ilâ kuvvetiküm ifadesi “sizin gücünüze (ilaveten)”;وَلَا تَتَوَلَّوْا ve lâ tetevellev emri “ve yüz çevirmeyin”; مُجْرِم۪ين mücrimîne sözcüğü ise “suçlular olarak” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmine yönelik istiğfar ve tevbe daveti ile bunun sonucunda gerçekleşecek ödülü gündeme getirilmektedir.

1.وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ “Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin! Sonra da O’na tevbe edin (yönelin)!” Hz. Hûd kavmine hitabında hatalarından dolayı kendilerini önce istiğfâra, yani “Yüce Allah’tan özür dilemeye”, devamında da tevbeye yani “yanlış davranışların tersini uygulamaya yönelmeye” davet etmiştir.

Hûd sûresinin üçüncü âyetinde Hz. Peygamber’in risaletinin gerekçeleri bağlamında da geçen bu iki emir, vahyin indiriliş gayesini ve peygamberlerin tebliğ ilkelerinden birisini içermektedir. Hz. Hûd kavminin şirk ve küfürden vazgeçmesini istemiş, yaptıkları korkunç hatalar nedeniyle Rablerine “istiğfar etmelerini” yani bağışlanma dileğinde bulunmalarını ve “tevbe etmelerini” yani O’na yönelmeleri gerektiğini özellikle dile getirmiştir.

İstiğfâr ve tevbe kavramları hakkında detaylı bilgileri Hûd 11/3’te verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyor, istiğfar ve tevbenin sonuçlarıyla ilgili müjdeleri incelemeyi tercih ediyoruz.

2. يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً اِلٰى قُوَّتِكُمْ “Üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve gücünüze güç katsın.” Hz. Hûd kavmine davetinin ödül sonuçları bağlamında çok önemli iki müjdeye dikkat çekmiştir:

a)يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا “Üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin.” Bu ifadenin aynısı Nûh 71/11’de Hz. Nûh’un kavmini istiğfar davetinin ardından dile getirdiği ödül vaatlerinde yer almakta, bir benzeri ise En‘âm 6/6’da zikredilmektedir. Hz. Hûd tıpkı Hz. Nûh gibi, “manevî gelişmelerin ve değişimlerin maddî sonuçlar vereceğini” anlatmaktadır. Bir toplum neyin eksikliğini çekiyorsa onlara o doğrultuda nimetler vaadedilmektedir.

Demek ki Hz. Hûd’un kavmi kuraklık yaşıyordu; ekonomik anlamda zayıf ve güçsüzdüler. Yağmurun yağmaması nedeniyle bahçe ve tarım işleri yapamıyor, onları sulayamıyorlardı. Hz. Hûd bunun sebebini manevî hayatlarındaki eksikliğe bağlamış, tevhid inancına yönelmeleri ve günahları için af dilemeleri ile bu manevi noksanlığı ve kıtlığı gidereceklerine vurgu yapmıştır.(15)

Ekonomik bereketini ve nesillerinin gücünü kaybeden, ayrıca tabiat şartlarının olumsuz hale dönüşmesi ile sıkıntıya düşen toplumlar, manevi hayatlarını bir kere daha gözden geçirmeli ve bütün bunların nedenlerini kendilerinde aramalıdırlar.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insan için vazgeçilmez önemdeki nimetlerden biri gündeme getirilmektedir. “Semâ’nın gönderilmesi” mecaz olarak yağmurun yağdırılması ve göğün cömertçe akıtılması demektir. Âyetteki مِدْرَار midrâr kelimesi sadece “yağmur” değildir. “İnci” mâ­nasına gelen durrî ile aynı köke aidiyeti dikka­te alındığında, insanın dahli olmadan hazırlan­mış olan her değerli ve etkili şeye delalet eder.(16)

En‘âm 6/6 ve Nûh 71/11’de de zikredildiği gibi, “Göğün bolca gönderilmesi” ifadesi, gökten yağmur yağdırılması şeklinde yorumlanmaktadır ki bu doğrudur. Ancak âyette “gökten” anlamında مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi değil de السَّمَآءَ es-semâe dendiği için “göğün bolca gönderilmesi” söz konusu edilmektedir. Havanın ana bileşenleri azot ve oksijen gazlarıdır. Bilindiği üzere, hava, şartlara göre değişen miktarlarda su buharı ve karbondioksit gazlarını da içerir. Yağmur, kar, dolu gibi su cinsleri, havadaki su buharının tam kontrol altına alınamayan birçok faktöre bağımlı olarak yoğunlaşıp yeryüzüne inmesi ile oluşur. Elbette hava (atmosfer) ile toprak ve toprakta yaşayan insanlar, hayvanlar, bitkiler sıkı bir ilişki içerisindedirler.

Bitkiler havadan karbondioksit, topraktan su ve besin maddelerini (çoğunlukla azot, fosfor ve potasyumlu bileşenler) alarak güneş ışığının etkisi ile fotosentez olayını gerçekleştirir, çeşitli ürünlere dönüştürür, bu olayla havaya da oksijen verirler. Geceleyin ise güneş ışığı olmadığından fotosentez yapamaz, insanlar ve hayvanlar gibi havadan oksijen alır, karbondioksit verir yani solunum yaparlar. Bu bilgiler ışığında şu hususa dikkat çekmek istiyoruz: Yüce Allah kâinat kitabının bir ayeti olarak “göğü insanlara bolca göndermesi” işlemi sayesinde, insanların ve diğer canlıların çeşitli gıdalarla beslenmesini sağlamaktadır. Ayet metnine bakıldığında bu tür bir yaklaşımın diğerine göre daha doğru olduğu fark edilecektir.(17)

Hz. Hûd’un tıpkı Hz. Nûh gibi toplumuna verdiği bu öğüt ya da yaptığı bu uyarı, kıyâmete kadar devam edecektir ve bütün zamanların nesillerine ışık tutacak niteliktedir. Güzel bir istikamete sahip olunması durumunda insanlara nimetleri veren kudretin Yüce Allah olduğu asla hatırdan çıkartılmamalıdır. Çünkü vahiy, insana Yüce Allah ile yaşamayı ve O’ndan bağımsız bir alanın olmadığını öğretir.

b) وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً اِلٰى قُوَّتِكُمْ “Kuvvetinize kuvvet katsın.” Hz. Hûd azgın kavmi olan ‘Âd toplumuna istiğfar ve tevbeyi emredince bunun karşılığında âhiretteki ödüllerden önce dünya hayatında çeşitli nimetler bahşedileceğini müjdelemiştir. Bu bağlamda önce göğün bolca gönderilmesi yani bolca yağmur yağdırılmasını zikretmiş, ardından bunun sağlayacağı çeşitli imkânlarla insanların zenginliklerine zenginlik katacaklarını ifade etmiştir.

Hz. Nûh da Nûh 71/12’de benzer bir vaadde bulunmuş ve kavmine yönelik bolca yağmur nimetinin ardından şunları da hatırlatmıştır: “Mallarınızı ve oğullarınızı çoğaltsın; size bahçeler ihsan etsin; sizin için ırmaklar akıtsın.” Şüphe yok ki yağmurun sağlayacağı bereketle insanlar zenginleşecek, güçlerine güç katmış olacaklardır ki Hz. Hûd’un da kavmine vaadi bu şekilde gerçekleşmiştir.

3. وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِم۪ينَ “Suç işleyerek (Allah’tan) yüz çevirmeyin!” Hz. Hûd kavmine uyarısını devam ettirmekte ve ilettiği hususlara riayet etmeleri, günahkârlar, suçlular, suçtan beslenenler, suçu alışkanlık haline getirenler,(18) daima suçla ve günahla anılanlar, nihayet kâfirler(19) olarak imandan, tevhidden, vahiyden, risaletten, haktan ve hakikatten yüz çevirmemeleri gerektiğini kendilerine beyan etmiştir.

b) ‘Âd Kavminin Sözleri ve Hz. Hûd’un Tebliği

Yüce Allah, sûrenin 53-56. âyetlerinde ‘Âd kavminin peygamberleri Hz. Hûd’un kendilerine herhangi bir belge sunmadığını, dolayısıyla ilahlarını terk etmeyeceklerini, Hz. Hûd’u bir kısım ilahlarının çarptığını söylediklerini beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Hûd’un kavmine şu şekilde seslendiği haber verilmektedir: “Ben Allah’ı şahit tutuyorum; siz de şahit olun ki ben O’nun peşi sıra ortak koştuklarınızdan uzağım. Haydi, hepiniz bana tuzak kurun; sonra da bana mühlet vermeyin! Ben, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a güvendim. Çünkü yürüyen hiçbir canlı yoktur ki, O, onun perçeminden tutmuş olmasın. Muhakkak ki Rabbim dosdoğru yoldadır.”

ı. ‘Âd Kavminin Taklit Kararlılığı

قَالُوا يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِك۪يٓ اٰلِهَتِنَا عَنْ قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِن۪ينَ اِنْ نَقُولُ اِلَّا اعْتَرٰيكَ بَعْضُ اٰلِهَتِنَا بِسُوٓءٍ “(Kavmi) şöyle demişti: Ey Hud! Sen bize apaçık bir delil getirmedin; biz de senin sözünle ilahlarımızı asla terk edecek değiliz ve biz sana asla iman edecek değiliz. Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena hâlde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “(kavmi şöyle) demişti”; يَا هُودُ yâ hûdü hitabı “ey Hûd”; مَا جِئْتَنَا mâ ci’tenâ fiili “bize getirmedin”; بِبَيِّنَةٍ bibeyyinetin ifadesi “herhangi bir apaçık delil”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnü ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”;بِتَارِك۪يٓ اٰلِهَتِنَا bitârikî âlihetinâ tamlaması “ilahlarımızı terk ediciler”; عَنْ قَوْلِكَ ‘an kavlike ifadesi “senin sözünden dolayı”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnü ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”; لَكَ leke ifadesi “sana”;بِمُؤْمِن۪ينَ bimü’minîne kelimesi “iman edenler”; اِنْ نَقُولُ in nekûlü fiili “biz demiyoruz”; اِلَّا اعْتَرٰيكَ illa‘terâke istisnası “seni çarpmış olmasından başka”; بَعْضُ اٰلِهَتِنَا ba‘du âlihetinâ tamlaması “ilahlarımızın bir kısmı”; بِسُوٓءٍ bisûin kelimesi ise “kötü bir şekilde” demektir.

Burada kavminin Hz. Hûd’a verdiği cevaplar ve olumsuz tavırlarındaki kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِك۪يٓ اٰلِهَتِنَا عَنْ قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِن۪ينَ “(Kavmi) şöyle demişti: Ey Hud! Sen bize apaçık bir delil getirmedin; biz de senin sözünle ilahlarımızı asla terk edecek değiliz ve biz sana asla iman edecek değiliz.” Yüce Allah Hz. Hûd’un tebliğine karşılık olumsuz tavır içerisinde bulunan ‘Âd kavminin ona söylediklerini hatırlatmaktadır. Bu bağlamda öncelikle Hz. Hûd’un kendilerine herhangi bir delil getirmediğini söylemişlerdi.

a) قَالُوا يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ “(Kavmi) şöyle demişti: Ey Hud! Sen bize apaçık bir delil getirmedin.” Âyette geçen بَيِّنَة beyyineh kelimesi Hûd sûresinin 17 ve 28. âyetlerinde de geçtiği gibi “kesin bilgi, vahiy, apaçık delil, hüccet, burhân, din, açıklama, ilim, marifet, beyan” gibi anlamlarda yorumlanmıştır.(20) Genelde bu kelime “apaçık bilgi veya belge” anlamına gelse de, burada özel olarak ‘Âd kavminin Hz. Hûd’dan beklediği “mucize” manasını içermelidir.

Esasında بَيِّنَة beyyineh kelimesi “sayesinde hak bâtıldan ayrılan şey” demektir. Bu ifade tıpkı Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği türden âyetleri yani olağanüstülükleri, mucizeleri hatırlatmaktadır.(21) ‘Âd kavmi, Hz. Hûd’un kendilerine tebliğ ettiği apaçık hakikatleri sırf cahil davrandıkları ve inkârda ısrarcılık yaptıkları için görmezlikten gelmişlerdi. Bu nedenle de bu âyette Hz. Hûd’u “delil, bilgi, belge” vs. getirmemekle suçlamışlardı.

b)وَمَا نَحْنُ بِتَارِك۪يٓ اٰلِهَتِنَا عَنْ قَوْلِكَ “Biz de senin sözünle ilahlarımızı asla terk edecek değiliz.” Hem bu cümlede hem de bir sonrakinde مَا mâ edatları بِ bâ/bi edatıyla birlikte kullanılarak mesaja “hiçbir şekilde” manası katmaktadır. Bu haliyle Hz. Hûd’un kavmi putperestlikte ne kadar kararlı olduklarını ortaya koymuşlardı. Peygamberlerinin sözlerini ciddiye almayan ‘Âd kavmi, kendilerince Hz. Hûd’u yalancı gördükleri için onun Yüce Allah’a iftira ettiğini, dolayısıyla yalancı olduğunu benimsemişlerdi.

İlahları terk etmemek demek onlara inanmaya ve ibadet etmeye devam kararlılığı ortaya koymak demektir.(22) Dinde taklitçilik konusunu Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Zira benzer tutumlar Hûd 11/62’de “Hz. Sâlih’in”, Hûd 11/87’de “Hz. Şuayb”ın kavminde de görülmekte olduğu için kısmî açıklamalarımızı o âyetlerde hatırlatacağız.

c) وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِن۪ينَ “Biz sana asla iman edecek değiliz” Bu ifadenin bir benzeri Mü’minûn 23/38’de de yer almaktadır. ‘Âd kavmi işte kendilerince iddia ettikleri bu gerekçeler nedeniyle Hz. Hûd’a kesinlikle iman etmeyeceklerini, onun peygamberliğini onaylamayacaklarını ilan etmişlerdi. Onların Hz. Hûd’a inanmamaları kendisini yalancı görmeleri nedeniyledir. ‘Âd kavmi bu sözleriyle küfürde, kör taklit bataklığında ve inkârda ısrarcı davranacaklarını, esasında kendilerine yapılan hiçbir öğüdü ciddiye almayacaklarını beyan etmiş oluyorlardı.

2. اِنْ نَقُولُ اِلَّا اعْتَرٰيكَ بَعْضُ اٰلِهَتِنَا بِسُوٓءٍ “Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena hâlde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.” Âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı mesajda bir vurgu manasının bulunduğunu gstermekte, böylece ‘Âd kavminin Hz. Hûd’la ilgili kararlılıklarının son derece net olduğunu ortaya koymaktadır. ‘Âd kavmi peygamberlerine iman edip ona tâbi olmak yerine, kendisini ilahlarından birinin veya bir kısmının fena halde çarptığını, onu cezalandırdığını söylemişlerdi.

Kur’ân’da sadece burada geçen اعْتَرٰي ı‘terâ fiili beraberinde kullanıldığı سُوٓء sû’ kelimesiyle birlikte “kötü bir şekilde çarpmak” manasına gelmektedir. Muhtemelen kast ettikleri şey, Hz. Hûd tebliğ ettiği değerler çerçevesinde putlara ve putperestliğe karşı söylemlerde bulunduğu için ilahlarının onu cezalandırdığıdır. Kavmine göre, Hz. Hûd putlara dil uzattığı için ilahları da kendisini cezalandırmış, delirtmiş, aklını başından almıştı.(23)

Zümer 39/36’da geçtiği üzere, buradaki çarpık şirk anlayışından beslenen Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’i Yüce Allah’ın peşi sıra tapındıkları putlarla korkutmaya çalışmışlar, Yüce Allah da kuluna yeteceğini bildirerek, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere moral vermiştir.

ıı. Hz. Hûd’un Meydan Okuyuşu

قَالَ اِنّ۪يٓ اُشْهِدُ اللّٰهَ وَاشْهَدُوٓا اَنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِه۪ فَك۪يدُون۪ي جَم۪يعًا ثُمَّ لَا تُنْظِرُونِ “(Hud ise) şöyle demişti: Ben Allah’ı şahit tutuyorum; siz de şahit olun ki ben O’nun peşi sıra ortak koştuklarınızdan uzağım. Hepiniz bana tuzak kurun; sonra da bana zaman tanımayın!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Hud) demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُشْهِدُ üşhidü fiili “şahit tutarım, şahit kılıyorum”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَاشْهَدُوا ve’şhedû emri “ve siz de şahit olun”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَر۪يٓء berîun kelimesi “uzak olan(ım)”; مِمَّا تُشْرِكُونَ mimmâ tüşrikûne ifadesi “sizin ortak koştuğunuz şeylerden”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun (Allah’ın) peşi sıra”;فَك۪يدُون۪ي fe kîdûnî emri “bana tuzak kurun”;جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepiniz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تُنْظِرُونِ lâ tunzırûni emri “bana fırsat vermeyin” demektir.

Burada Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine verdiği cevap ile ortaya koyduğu meydan okuma gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنّ۪يٓ اُشْهِدُ اللّٰهَ وَاشْهَدُوٓا اَنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِه۪ “(Hud ise) şöyle demişti: Ben Allah’ı şahit tutuyorum; siz de şahit olun ki ben O’nun peşi sıra ortak koştuklarınızdan uzağım.” Yüce Allah Hz. Hûd’un kavmine verdiği cevapları beyan etmekte ve onun şu çok önemli sözleri söylediğini hatırlatmaktadır.

a)قَالَ اِنّ۪يٓ اُشْهِدُ اللّٰهَ “(Hûd ise) şöyle demişti: Ben Allah’ı şahit tutuyorum.” Hz. Hûd kendisini şiddetli bir şekilde yalanlayan, onunla alay eden, hatta kendisini suçlayan, dolayısıyla inkârcılıkta son derece kararlı olduklarını belirten ‘Âd kavmine hitap etmiş ve peygamberliğinin doğruluğuna Yüce Allah’ı şahit tuttuğunu ifade etmiştir.

Bu şahit tutmanın bir benzeri Hz. Peygamber tarafından Veda Hutbesi’nde dile getirilmiş, ayrıca peygamber olduğuna dair kendisiyle muhatapları arasında Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceğini,(24) ayrıca kitabın bilgisine sahip olanların da risaletin şahitleri olacağını(25) beyan etmiştir. Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, bütün peygamberler benzer tepkilerle karşılaştıkları için benzer, hatta aynı delilleri sunmuş, adeta aynı cümlelerle muhataplarına cevap vermişlerdir.

b)وَاشْهَدُوٓا اَنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِه۪ “Siz de şahit olun ki ben O’nun peşi sıra ortak koştuklarınızdan uzağım.” Hz. Hûd kavminin kendisini yalanlamasına karşılık Yüce Allah’ı şahit tutmasının ardından, bu defa kavmini de şahit tutarak onların Yüce Allah’ın peşi sıra edindikleri ortaklardan uzak olduğunu beyan etmiştir. Bu ifadeye aynı zamanda onların putperestliğinden kendisinin sorumlu olmadığı, bu suça herhangi bir şekilde ortaklığının bulunmadığı manası da verilmektedir.(26) Buradaki بَر۪يٓء berîun kelimesi hakkında Hûd 11/35. âyette bilgi vermiştik.

2. فَك۪يدُون۪ي جَم۪يعًا ثُمَّ لَا تُنْظِرُونِ “Hepiniz bana tuzak kurun; sonra da bana zaman tanımayın!” Hz. Hûd’un bu meydan okuyuşu Yûnus 10/71’de de geçtiği gibi Hz. Nûh’un kavmine yönelik sözlerine benzemektedir. Aynı şekilde daha sonra yaşamış olan Hz. Mûsâ’nın da büyücülere hitaben benzer bir meydan okuması Tâhâ 20/64’te yer almaktadır. Âyette yer alan ك۪يدُوا kîdû emri “plan yapmak, tuzak kurmak” gibi anlamlar vermekte, ifadenin başındaki فَ fâ/fe edatı ise ta‘kîbiyye manasına geldiği için, cümleye “hemen, hiç zaman kaybetmeden” gibi bir anlam katkısı sunmaktadır.

Hz. Hûd kendisinden son derece emin bir şekilde putperestlere meydan okumuş ve kendisini ilahlarından birinin veya birkaçının çarptığını iddia edenlere karşı çok daha alaycı bir ifade kullanmıştır. Onların bir ilahın veya birkaçının onu çarptığını söylemelerine karşılık, Hz. Hûd bütün ilahlarını çağırarak hepsinin birlikte kendisine “tuzak kurmalarını”, kendisine “hiç fırsat vermemelerini”, adeta ona “göz açtırmamalarını”, “zaman tanımamalarını”, “soluk aldırmamalarını”, “ellerinden geleni yapmalarını” ve “hiç zaman kaybetmemelerini” de sözlerine eklemiştir. Hz. Hûd bu sözleriyle inkârcı ve zalim kavminin kararlılığına karşılık, kendisinin çok daha kararlı ve istikrarlı olduğunu, tebliğ ettiği esasların sahibi olan Yüce Allah’a sonuna kadar güvendiğini beyan etmiştir.

ııı. Hz. Hûd’un Yüce Allah’a Güven Kararlılığı

اِنّ۪ي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّٰهِ رَبّ۪ي وَرَبِّكُمْ مَا مِنْ دَآبَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا اِنَّ رَبّ۪ي عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Ben, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a güvendim. Hiçbir canlı yoktur ki O, onun perçeminden tutmuş olmasın. Şüphesiz ki Rabbim doğru yoldadır.”

Âyetteki اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbime”; وَرَبِّكُمْ ve rabbiküm ifadesi “ve sizin de Rabbinize”;مَا مِنْ دَآبَّةٍ mâ min dâbbetin ifadesi “hiçbir canlı (yaratık) yoktur ki”;اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ illâ huve âhızun istisnası “onu yakalamış, almış olmasın”;بِنَاصِيَتِهَا binâsıyetihâ tamlaması “onun (canlı olan varlıkların) alnından”;اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî tamlaması “muhakkak ki benim Rabbim”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yolda(dır)” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmine verdiği cevaplar ile Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve dosdoğru yol üzerinde oluşu gündeme getirilmektedir.

1.اِنّ۪ي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّٰهِ رَبّ۪ي وَرَبِّكُمْ “Ben, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a güvendim.” Hz. Hûd inkârcı kavmine meydan okurken asıl destek ve dayanağının Yüce Allah olduğunu beyan etmiş, bu arada Yüce Allah’ın hem kendisinin hem de kavminin Rabbi olduğunu tebliğ etmiştir. Demek ki iman aslında bir güven kurumudur ve kişi neye iman ediyorsa ona güven de duymalıdır. Hz. Hûd güven kaynağının Yüce Allah olduğunu söyleyerek kendisini O’nun koruyacağını belirtmek istemiştir. Yaratan da O’dur; idare eden de, rızık veren de.(27) Demek ki dünyevi beklentilerle değerler değiştirilmemelidir.

Bu arada rabb sıfatını kullanarak kavmi inkârcı olsa bile, eğer tevbe ederlerse Yüce Allah’ın onları da sahipleneceği, koruyup kollayacağı mesajını da muhataplarına bir tebliğ ilkesi olarak aktarmıştır. Bir taraftan meydan okunurken diğer taraftan da tevhidden ve tebliğden uzak durmamak gerektiği öğretilmek istenmektedir.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(28) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumlulukların gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(29) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(30) her şeye vekîl olan O’dur;(31) O en güzel vekildir.(32)

2. مَا مِنْ دَآبَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا “Hiçbir canlı yoktur ki O, onun perçeminden tutmuş olmasın.” Hz. Hûd Yüce Allah’ın mutlak kudretini ortaya koymak üzere ve meydan okumasına da devam ederek, debelenen her canlının kontrolünün Allah’ın elinde olduğunu, öldürenin de diriltenin de O olduğunu beyan etmiştir. Bu ifade aslında bir deyimdir ve canlı hayattaki her bir varlığın yaşamasının da yönetilmesinin de O’nun kudretinde olduğunu ortaya koymaktadır. Buradan hareketle, söz konusu ifade gereği alnı elinde bulunduranın güçlü ve hükümranlığı ortaya konulurken, alnı kontrole alınanın da güçsüz ve acizliği vurgulanıyor demektir.(33)

Konuyla ilgili şu değerlendirmeyi yapabileceğimiz kanaatindeyiz:

Bu cümle Yüce Allah’ın her şeye her türlü hâkim olduğunu, her şeyin kontrolünün kendisinde bulunduğunu bildirmekte ve cümledeki “perçeminden tutmak” ifadesi de mecaz bir anlam içermektedir. İnsanın kendi iradesiyle gerçekleştirdiği bütün istemli hareketlerin/davranışların oluşması için gerekli olan karar verme, niyet ve planlama aşamaları beynin frontal (ön) lobunda meydana gelmektedir. Rahmân 55/41 ve ‘Alak 96/15. ayetlerde geçen inkârcı/nankör insanın “perçeminden yakalanması” ve bu ayette geçen Allah’ın tüm canlıların “perçeminden tutması” ifadeleri, adeta insanın iradesini kullanarak yapmış olduğu davranışların kontrol merkezi konumundaki bu beyin bölgesiyle sorguya çekileceğini vurgulanmaktadır denilebilir. Zira beynin ön lobu perçemin döküldüğü alına denk gelen kafatası bölümünün içerisinde yer alır. Yüce Allah’ın bütün canlıların “perçemlerinden tutması/yakalaması” onların tüm karar ve eylemlerinden haberdar olmasını ve onlara hâkim olduğunu içermektedir. Ayrıca müminlerin de Yüce Allah’a has olan secdelerinde insan iradesinden sorumlu en önemli beyin bölgesine (beynin ön lobuna) komşu alınlarını yere koymaları, kendi iradeleriyle (bilerek ve isteyerek) O’nun huzurunda kulluklarını göstermeyi ve sadece Yüce Allah’ın huzurunda eğilmeyi ifade etmektedir. En doğrusunu Allah bilir.

Demek ki bütün ipler Yüce Allah’ın elindedir; her şey O’nun mülkiyetinde ve tasarrufundadır. Hiçbir şey O’nun bilgisinden ve elinden kaçamaz; O istemezse hiçbir canlı yerinden dahi kımıldayamaz. Bu itibarla âyette yer alan “alnından, perçeminden tutulması” her canlının kontrol ve hükümranlık altında bulundurulması demektir.(34)

İşte bütün bu ifadeler ışığında Hz. Hûd imanına ve Rabbine güvendiğini, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığını ortaya koymuş, karşıtlarının ve ilahlarının da son derece güçsüz olduğunu ve çapsızlığını beyan etmek istemiştir. ‘Alak 96/15-16’da mahşerde kâfirlerin alınlarından yakalanıp sürüklenmesinden söz edilmesindeki maksat da onların güçsüzlüğünü, çaresizliğini ve perişanlığını beyan etmektir; Hz. Hûd bunun dünya şartlarında da böyle olduğunu ifade etmek istemiştir.

3. اِنَّ رَبّ۪ي عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki Rabbim doğru yoldadır.” Hz. Hûd Yüce Allah’ın kuvvet ve kudretine işaret ettikten sonra, Allah’ın haksızlık etmeyeceğini ve adaletten ayrılmayacağını beyan etmiştir.(35)

Fâtiha 1/6’da sırât-ı müstakîm kavramı hakkında geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Yüce Allah sırât-ı müstakîm üzere olduğuna göre, demek ki din ancak tevhid ve adaletle tam ve mükemmellik arz eder. Bu ifade herkesin aynı şekilde sırât-ı mütakîm üzere olmasının gerekliliğini, bunu Yüce Allah’ın istediğini ve sebepleri de yaratacağını ortaya koyan bir mesaj içeriğine de sahiptir.(36)

c) ‘Âd Kavminin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 57-60. âyetlerinde Hz. Hûd’un kavmine tebliğde bulunduğunu, inanmayanlara Yüce Allah’ın kudretini hatırlattığını, O’nun her şeyi gözettiğini beyan etmekte, ilâhî azap kararı gelince Hz. Hûd’u ve beraberindekileri helakten kurtardığını, ‘Âd kavminin Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, peygamberlere isyan ettiklerini haber vermektedir. Sonrasında ‘Âd kavminin hem bu dünyada hem de kıyamet gününde lânete tâbi tutuldukları bildirilerek, onların Yüce Allah’ın rahmetinden uzak kılındıkları beyan edilmektedir.

ı. Hz. Hûd’un Kavmine Son Uyarısı

فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ مَآ اُرْسِلْتُ بِه۪ٓ اِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبّ۪ي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْـًٔا اِنَّ رَبّ۪ي عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَف۪يظٌ “Yüz çevirirseniz, elbette ben benimle size gönderileni size bildirdim. Rabbim (dilerse) sizden başka bir kavmi yerinize getirebilir ve siz O’na hiçbir şekilde zarar veremezsiniz. Şüphesiz ki benim Rabbim her şeyi hafîz’dır (koruyup gözetendir).”

Âyettekiفَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev fiili “ve eğer yüz çevirirseniz”;فَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ fe kad eblağtüküm fiili “size elbette tebliğ ettim”; مَآ اُرْسِلْتُ mâ ursiltü ifadesi “benim gönderildiğim şeyi”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “kendisiyle, vahiy ile”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”;وَيَسْتَخْلِفُ ve yestahlifu fiili “ve yerine getirir”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) herhangi bir kavim”; غَيْرَكُمْ ğayraküm tamlaması “sizden başka”; وَلَا تَضُرُّونَهُ ve lâ tedurrûnehû fiili “ve O’na zarar veremezsiniz”; شَيْـًٔا şey’en sözcüğü “hiçbir şekilde”;اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî tamlaması “muhakkak ki benim Rabbim”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeyi”; حَف۪يظ hafîzun kelimesi ise “gözeten(dir)” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmine yönelik beyanları ve onların vazgeçilmez olmadığını hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ مَآ اُرْسِلْتُ بِه۪ٓ اِلَيْكُمْ “Yüz çevirirseniz, elbette ben benimle size gönderileni size bildirdim.” Burada geçen تَوَلَّوْا tevellev kelimesi aslında “yüz çevirmek” manasındaki تَتوَلَّوْا tetevellev şeklindedir. Muhatap kalıpta dilde söyleniş, seslendirme zorluğu nedeniyle iki tâ harfinin bir tanesi söylenişte kolaylık için düşürülmüştür. Bu arada bu ifadenin sonrasında gizli bir “siz bilirsiniz”, “bundan dolayı ben kınanmam”(37) manasına gelebilecek bir ifadenin bulunduğu anlaşılmaktadır.

Hz. Hûd azgın kavmine hitap ederek, bütün tebliğ ilkelerine rağmen yine de tevhidden, risalet öğretilerinden, yani haktan ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda Yüce Allah tarafından kendisine verilen risalet görevini ve esaslarını kendilerine tebliğ ettiğini beyan etmiştir. Peygamberler birbirlerinin izini takip ettikleri için Hz. Peygamber’in de Veda hutbesinde benzer şekilde “Tebliğ ettim mi?” sözünü üç kez tekrarlayıp Yüce Allah’ı şahit tuttuğu bilinmektedir.

2. وَيَسْتَخْلِفُ رَبّ۪ي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْـًٔا “Rabbim (dilerse) sizden başka bir kavmi yerinize getirebilir ve siz O’na hiçbir şekilde zarar veremezsiniz.” Hz. Hûd tebliğinde muhataplarına beyanlarda bulunmaya devam etmiş ve iki konuya daha dikkat çekmiştir:

a) وَيَسْتَخْلِفُ رَبّ۪ي قَوْمًا غَيْرَكُمْ “Rabbim (dilerse) sizden başka bir kavmi yerinize getirir.” Burada ilk dikkat çekilen konu, ‘Âd kavminin yerine başka milletlerin getirilebilmesi ihtimalidir. Hz. Hûd azgın kavminin Yüce Allah için vazgeçilmez olmadığını, aksine kendileri için Allah’ın vazgeçilmez olduğunu özellikle dile getirmiş, Yüce Allah’ın dilemesi halinde onların yerine başkalarını getirebileceğini belirtmiştir. ‘Âd kavminin yerine başkalarının getirilmesi ifadesi, onların dünyada helak edilebilecekleri haberini içermekte olduğu için, bu söylem kendilerine yönelik bir tehdit veya son bir uyarı olarak kabul edilmelidir.

Hz. Hûd’un bu ifadesi daha sonra Kur’ân’da Hz. Peygamber’e sıkıntı verenlere yönelik olarak Mâide 5/54’te şu şekilde yer almıştır: “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, sevdiği ve kendisini seven müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir. (Bunlar) Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar (hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar). Bu, Allah’ın, dilediğine verdiği lütfudur. Allah’ın lütfu ve ilmi geniştir.”

Konuyla ilgili olarak Muhammed 47/38’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte sizler, Allah yolunda harcamaya çağırılıyorsunuz. İçinizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir, siz ise fakirsiniz. Eğer O’ndan yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir, artık onlar sizin gibi de olmazlar.” İşte ilahi vahyin ruh ve kaynak birlikteliğinin en güzel örneklerinden birisini bu ifadeler oluşturmaktadır.

Azgın insanların helakinden sonra göklerin de yeryüzünün de onlara ağlamadığı,(38) çünkü dilemesi durumunda Yüce Allah’ın onların yerine yeni bir mahlûk getirebileceği de vurgulanmaktadır. Bu konuda Nisâ' 4/133'te şu bilgiler yer almaktadır: “Ey insanlar! Allah dilerse sizi yokluğa gönderip başkalarını getirir; Allah buna kâdirdir.”

Bir başka âyette de bu defa Mekkeli müşriklere yönelik olarak şu bilgiler zikredilmektedir: “(Allah) dilerse sizi yok eder ve yeni bir halk getirir. Bu, hiçbir şekilde Allah’a güç değildir.” Bu âyette genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenilmekte ve Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmektedir. Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir.

Kâf 50/15’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(39) Yüce Allah, hem yukarıda meallerini zikrettiğimiz Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi, inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir. Bu konuda çeşitli âyetlerin bulunduğunu tekrar hatırlatalım.(40)

Konuyla ilgili bazı âyetlerde geçen halk-ı cedîd tamlaması hem “başka insanlar”, hem de “başka yaratıklar” manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır. Önceki âyette de vurguladığımız gibi Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir.

b) وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْـًٔا “O’na hiçbir zarar veremezsiniz.” Hz. Hûd, azgın kavmine seslenirken Yüce Allah’ın uyguladığı herhangi bir işte hiç kimsenin O’na hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini, çünkü helak edilip yok edilmeleri durumunda Yüce Allah’ın mülkünde esas itibariyle bir zarar ve ziyandan söz edilemeyeceğini de belirtmiştir.(41) İnancından dönenlerin veya insanları inançlarından döndürmeye çalışanların zararı kendilerine olacaktır; Yüce Allah’a hiç kimse hiçbir şekilde zarar veremez.

Âyette yer alan شَيْـًٔا şey’en kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması, hiçbir zararın söz konusu edilemeyeceği manasını içermektedir. Kulların veya hiç kimsenin Yüce Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/144, 176, 177, Hûd 11/57 ve Muhammed 47/32’de çeşitli mesajlar vardır.

Burada sözü edilen “zarar verememek” ifadesi, inkârcıların inkârlarının zararının sadece ve sadece kendilerine yönelik olacağı bilgisini içermektedir. Yüce Allah’a karşı O’nu ve kudretini inkâr ile mümin kullarına karşı işlenen zulümler elbette hesabı sorulacak eylemlerdir. Bu bağlamda Hz. Hûd da muhataplarına seslenirken Yüce Allah’ın onları helak edip yerlerine başkalarını getirmesi noktasında hiç kimsenin bu karara ve uygulamaya engel olamayacağını da sözlerine eklemiştir.

3. اِنَّ رَبّ۪ي عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَف۪يظٌ “Şüphesiz ki benim Rabbim her şeyi hafîz’dır (koruyup gözetendir).” Âyette geçen حَف۪يظ hafîz kelimesi “gözetici, koruyucu” gibi iki anlama da gelebilir.(42) Hz. Hûd sözlerinin burasında Yüce Allah’ın mutlak ilim ve kudret sahibi olduğunu da beyan etmiş, Rabbinin her bir şeye karşı gözetici ve mutlak manada koruyucu olduğunu bildirmiştir. Yüce Allah hiçbir şeyi gözünden kaçırmaz; hiçbir şey de O’nun bilgisi dışında ve O’na gizli kalamaz. Durum böyle olunca, insanların Yüce Allah’a herhangi bir şekilde zarar vermesinin de imkânsız olduğu bir kez daha vurgulanmış olmaktadır.

ıı. Hz. Hûd’un ve Beraberindekilerin Kurtarılması

وَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَنَجَّيْنَاهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ “(Azap) emrimiz gelince Hud’u ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle kurtarmıştık. Biz onları ağır bir azaptan kurtarmıştık.”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَ ve lemmâ câe fiili “gelince, geldiği zaman”; اَمْرُنَا emrunâ tamlaması “bizim (azap) emrimiz”; نَجَّيْنَا necceynâ fiili “kurtarmıştık”;هُودًا hûden kelimesi “Hûd’u”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş kişileri, iman edenleri de”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; بِرَحْمَةٍ birahmetin kelimesi “bir rahmetle, merhametle”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَنَجَّيْنَاهُمْ ve necceynâhum fiili “ve onları kurtarmıştık”; مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ min ‘azâbin ğalîzın tamlaması ise “ağır bir azaptan” demektir.

Burada Hz. Hûd ile müminlerin korkunç bir akıbetten kurtarılmaları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا “(Azap) emrimiz gelince Hud’u ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Hûd’un inkârcı ve azgın kavmine yaptığı pek çok tebliğ ve hatırlatmasına rağmen, onların mevcut durumlarını değiştirmediklerini, sonrasında ise helaki ve azabı hakettiklerini dikkatlere sunmakta ve yaşanan korkunç akıbetten Hz. Hûd’u ve beraberindeki müminleri koruduğunu beyan etmektedir.

a) Âyette geçen جَآءَ اَمْرُنَا câe emrunâ ifadesi Hûd 11/40. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın helak ve azap emrinin gelmesi demektir.(43) Tevbe 9/24, Hûd 11/43 ve Nahl 16/1 gibi âyetlerde de olduğu gibi, inkârcılara yönelik “ilahi emrin gelişi” onların alaya aldıkları ve hesaba katmadıkları ilahi karardır. Bu doğrultuda düşündüğümüzde âyette sözü edilen ilâhi emir Hz. Hûd’un kavminin helakidir.

b) “Bunun üzerine biz de onu (Hûd’u) ve onunla birlikte olanları rahmetimizle kurtarmıştık” mealindeki A‘râf 7/71’de de açıkladığımız üzere, Hz. Hûd’un kavmi korkunç bir şekilde helak edilmiş ve kökleri kesilerek yok edilmişlerdir. Yüce Allah Hz. Hûd’u ve onunla birlikte inanmış olanları katından bir merhamet vesilesiyle helakten kurtardığını ifade etmektedir. Âyette sözü edilen “rahmet”, Hz. Hûd’a iman edenlerin iman nimetine erdirilmeleri ve mümince yaşamaya devamlarının sağlanmasıdır.(44) Kişi iman etmiş olsa da imanını salih amellerle desteklemesi ancak Yüce Allah’ın yardımı sayesinde gerçekleşmektedir.

Peygamberlerin ve onlara inananların helakten kurtarılmalarının ne anlama geldiği konusunu Meryem 19/72’de ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. وَنَجَّيْنَاهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Biz onları ağır bir azaptan kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Hûd’u ve beraberindeki müminleri ağır, korkunç biz azaptan kurtardığını beyan etmektedir. Âyette geçen غَل۪يظ ğalîz kelimesi bu kavmin dünyada yaşadığı azabın çok ağır olduğunu göstermekte, kelime olarak “ağır, çok şiddetli, zorlu” gibi manalara gelmektedir. Bu kelime İbrâhim 14/17, Lokmân 31/24 ve Fussılet 41/50’de mahşerdeki azabın şiddetini beyan için kullanılmaktadır.

Dolayısıyla âyette iki kez kullanılan نَجَّيْنَا necceynâ filleriyle dikkat çekilen husus, Hûd 11/60. âyetteki bilgiyle de uyumlu olacak şekilde, ‘Âd kavminin hem dünyada yaşadıkları helakten, hem de mahşerde karşılaşacakları korkunç ateş azabından korunmalarıyla ilgili olabilir.(45) İşte Yüce Allah Hz. Hûd’u ve beraberindeki müminleri bu iki azaptan da koruduğunu bu ayetinde bildirmektedir.

A‘râf 7/71’de de geçtiği gibi, Yüce Allah ‘Âd kavminin akıbetiyle ilgili olarak onların kökünü kestiğini, çünkü Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını ve hiçbir şekilde mümin olmadıklarını beyan etmektedir. ‘Âd kavminin inkârcılarının akıbetiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Bu bağlamda üzerlerine uğursuz, sarsıcı, uğultulu ve her şeyi alt üst eden kasırgaların gönderildiği ve köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi oldukları,(46) kendilerine köklerini kesen bir kasırga gönderildiği,(47) korkunç bir gürültünün onları yakaladığı, sel süprüntüsü haline getirildikleri,(48) üzerlerine azap kamçılarının salındığı,(49) helak edildikleri,(50) dünyada olduğu gibi kıyamet gününde de lanete uğratılacakları(51) ifade edilmektedir.

Burada sayılanları özetleyecek şekilde konuyla ilgili olarak Hâkka 69/6-8’i hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “‘Âd kavmi ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedildiler. (Allah) onu (kasırgayı), art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine musallat etti. Öyle ki (eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi oracıkta yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan arda kalan bir şey görüyor musun?” İşte inanmayanların ve inançsızlıklarını müminlere karşı zulme dönüştürenlerin akıbeti bu şekilde tecelli etmiştir.

ııı. ‘Âd Kavminin İsyankâr Azgınlıkları

وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوٓا اَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “İşte şu, Âd (kavmi)dir: Rablerinin ayetlerini inkâr etmişler, (Allah’ın) elçilerine asi olmuşlar ve inatçı her zorbanın emrine uymuşlardı.”

Âyetteki وَتِلْكَ ve tilke kelimesi “işte şu”; عَاد ‘âdün sözcüğü “‘Âd (kavmi)”; جَحَدُوا cehadû fiili “inkâr etmişlerdi”;بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ biâyâti rabbihim tamlaması “onların Rabbinin âyetlerini”; وَعَصَوْا ve ‘asavv fiili “ve isyan etmişlerdi”; رُسُلَهُ rusülehû tamlaması “O’nun elçilerine”; وَاتَّبَعُوٓا vettebe‘û fiili “ve tâbi olmuşlardı, uymuşlardı”; اَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ emra külli cebbârin tamlaması “her zorbanın işine”; عَن۪يد ‘anîdin kelimesi ise “inatçı” demektir.

Burada ‘Âd kavminin durumu ve helake uğratılmalarının sebepleri gündeme getirilmektedir.

1.وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ “İşte şu, Âd (kavmi)dir: Rablerinin ayetlerini inkâr etmişlerdi.” Kur’ân’da 12 kez(52) geçen ve âyetin sonunda “inkâr etmek” manasındaki جَحَدُوا cehadû (yechadûne/yechadü) fiilleri ise “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(53) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının delili Neml 27/14’tedir: “Kendileri bu delillere kesin olarak inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr etmişlerdi.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve ümmetine seslenmekte ve ‘Âd kavminin durumunu düşünmelerini istemektedir. وَتِلْكَ عَادٌ “İşte (bu) ‘Âd kavmi” ifadesi, aslında zımnen bir kınama ve deşifre manası da içermekte ve “işte topu topu buydu; hâli pürmelalleri böyleydi” demeye getirmektedir.

Yüce Allah ‘Âd kavminin helak edilmesinin üç sebebini zikretmekte ve “ilk” sıraya “âyetlerini inkâr etmeleri”ni koymaktadır. Rabb sıfatı gereği kendilerini eşsiz merhametiyle sahiplenip onlara sayısız nimetler vermiş olmasına rağmen, onların ısrar ederek inkârcı bir tutum takınmaları korkunç akıbetlerini de bir anlamda hazırlamıştı.

2. وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوٓا اَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “(Allah’ın) elçilerine asi olmuşlar ve inatçı her zorbanın emrine uymuşlardı.” Burada helakin iki sebebi daha zikredilmektedir:

a) وَعَصَوْا رُسُلَهُ “(Allah’ın) elçilerine âsi olmuşlardı.” Yüce Allah ‘Âd kavminin helak edilmesinin “ikinci” sebebini gönderdiği elçilere isyan etmeleri şeklinde belirlemektedir. Âyette geçen رُسُل rusül kelimesi çoğul kalıpta geldiği için “peygamberler” manasına gelmekte ve onların Hz. Hûd dâhil önceki peygamberleri de reddettiklerini göstermektedir.(54) Adını duydukları ve öğretilerinden haberdar oldukları peygambelere de isyan ettikleri beyan edilmektedir.

Esasında söz konusu kelimeye “peygamberler” anlamı verilebileceği gibi “risalet öğretileri” manası da verilebilir ki bu durumda maksat sadece Hz. Hûd’un tebliğ ettiği prensipler olur. Bir peygamberin tebliğ ettiği ilkeler bütün peygamberlerin tebliğ ettikleriyle aynıydı; çünkü aynı kaynaktan yani Yüce Allah tarafından görevlendirilmişlerdi. Her iki mana da muhtemeldir. Burada önemli olan husus ‘Âd kavminin mutlak inkârcılığı ve peygamberlere karşı takındıkları isyankâr tutumdur.

b) وَاتَّبَعُوٓا اَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “İnatçı her zorbanın emrine uymuşlardı.” Yüce Allah ‘Âd kavminin helak edilmesinin “üçüncü” sebebini ise “her inatçı zorbanın emrine uymak” şeklinde belirlemektedir. Âyetteki جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “Her inatçı zorba” tamlaması, جَبَّار cebbâr ve عَن۪يد ‘anîd şeklinde iki mübalağa kalıbıyla gelmektedir. Cebbâr kelimesi insanlara nispet edildiğinde جَبَّار cebbâr kalıbında(55) tekil olarak olumsuz ve “zorba” manasında yerilen bir anlam vermekte, Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

Kur’ân’da 4 kez(56) geçen عَن۪يد ‘anîd kelimesi “doğru olan bir şeyi, doğruluğunu bildiği halde reddeden veya doğruya karşı çıkan kimse, inatçı” manasına gelmektedir. ‘Anîd veya mu‘annid kelimeleri “gerçeğe karşı kendisini bilerek şartlandıran veya konuşlandıran kişi”yi ifade eder. Bu kelimeler Yüce Allah’ın birliğini inkâr edip imandan dönen, hidayet yolu olan haktan ayrılan(57) ve bu noktada kararlı ve ısrarcı olan herkesi ifade etmektedir.

Yüce Allah ‘Âd kavminin özellikle yönetici konumunda bulunanları kast etmekte ve tıpkı Hz. Nûh’un kavminde olduğu gibi Hz. Hûd döneminde de azgın yöneticilerin baskıcı ve inatçı olmalarına dikkat çekmektedir. Demek ki kişiler inatçı baskıcılara değil, hak ve hakikat erleri olan peygamberlere tâbi olmalı, başka çıkmaz yollara sapmamalıdır.

Yüce Allah’ın ‘Âd kavmiyle ilgili bu beyanlarıyla aynı manayı verecek şekilde bütün insanlık tarihini içermek üzere, mahşerde şu suçlamaların yaşanacağını haber vermektedir: “Ey Rabbimiz! ‘Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yoldan saptırdılar’ derler. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”(58)

İşte Yüce Allah eski peygamberlerin azgın ümmetlerinde de aynı hastalığın bulunduğunu haber vererek, başta Mekke’li müşrikler olmak üzere bütün zamanların insanlarını bu noktada uyarmaktadır. Peygamberler ve onların peşinden giden müminler kurtarılmışken, risalete karşı duran azgın ve inatçı zorbalar helaki hak etmişlerdir.

ıv. ‘Âd Kavminin İki Âlemde de Lanetlenişi

وَاُتْبِعُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَلَآ اِنَّ عَادًا كَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلَا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ “Onlar hem bu dünyada hem de kıyamet gününde lanete tabi tutulmuşlardı. Dikkat edin! Âd (kavmi) Rablerini inkâr etmişlerdi. Dikkat edin! Hud’un kavmi olan Âd, (Allah’ın merhametinden) uzak kılınmıştı.”

Âyetteki وَاُتْبِعُوا ve ütbi‘û edilgen fiili “ve takip edilmişlerdi, tâbi tutulmuşlardı”; ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا fî hâzihi’d-dünyâ ifadesi “bu dünyada”; لَعْنَة la‘neten kelimesi “lanete”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “ve kıyamet gününde de”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”;اِنَّ عَادًا inne ‘âden ifadesi “muhakkak ki ‘Âd kavmi”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların kendi Rabbini”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”;بُعْدًا bü‘den kelimesi “uzak olsun”; لِعَادٍ li ‘âdin ifadesi “‘Âd kavmi için”; قَوْمِ هُودٍ kavmi hûdin tamlaması ise “Hûd’un kavmi olan” demektir.

Burada ‘Âd kavminin lanetlik durumu hem dünya hem de âhiretle ilişkilendirilerek huzurdan ve nimetlerden mahrum bırakılmaları gündeme getirilmektedir.

1.وَاُتْبِعُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Onlar hem bu dünyada hem de kıyamet gününde lanete tabi tutulmuşlardı.” Yüce Allah Hz. Hûd’un azgın, inatçı zorba kavminin dünyada ve mahşerde lanetlenli hallerini haber vermektedir. Onlar dünyada korkunç bir kasırga ile helak edilmiş ve lanetlenmişlerdi; mahşerde ise ebedi ateş azabına çarptırılarak lanetleneceklerdir.(59)

Âyette اُتْبِعُوا utbi‘û “tâbi tutulmuşlardı” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi dünya hayatı için hakikat anlamındadır; mahşer için ise mutlaka gerçekleşeceğini beyan etmeye yöneliktir. Benzer ifadeler yine Hûd sûresinin 99. âyetinde Firavun için söz konusu edilmektedir. Bu tür inatçı zorbaların izinden giden, onlara tâbi olanlar da tıpkı peşinden gittikleri azgınlar gibi dünyada da âhirette de lanetle anılacaklardır.

2. اَلَآ اِنَّ عَادًا كَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلَا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ “Dikkat edin! Âd (kavmi) Rablerini inkâr etmişlerdi. Dikkat edin! Hud’un kavmi olan Âd, (Allah’ın merhametinden) uzak kılınmıştı.” Bir önceki âyette de belirtildiği gibi, ‘Âd kavminin inkârcı oldukları, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri gibi bizzat Yüce Allah’ı da inkâr ettikleri, O’nun ihsan ettiği bütün nimetlere karşı nankörlük yaptıkları bu cümlenin ilk kısmında haber verilmektedir.

Âyetin son kısmı ise ‘Âd kavminin rahmet, merhamet, nimet, huzur, esenlik gibi değerlerden uzak kılındıkları manasına gelmektedir. Âyetteki اَلَا بُعْدًا elâ bu‘den ifadesi “bilin ki uzak olsun”, “onların canı cehenneme”, “onlar yok olup gittiler” gibi manaları içermektedir. Demek ki Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd kavmi böylece tarih sahnesinden silinip gitmişti. Bu ifadenin mesaj olarak benzeri Hûd 11/44. âyette de geçmişti.

Âyette özellikle Hz. Hûd’un kavmine ‘Âd denmesinin sebebi, tarihte iki tane ‘Âd kavmi olduğu iddiası nedeniyledir. Belirtildiğine göre, tarihte biri Hz. Hûd’un kavmi, diğeri de İrem şehrinin halkı olmak üzere iki tane ‘Âd kavmi yaşamıştı.(60) Esasında Necm 53/50’de yer alan “Şüphesiz ki ilk ‘Âd kavmini O helâk etmişti” ifadesiyle dikkat çekilen hususun da bu olduğu ifade edilebilir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette özellikle “Hûd’un kavmi ‘Âd” denmesinin nedeni ortaya çıkmış olmaktadır. Bu bir ihtimal olsa da bu ifadenin bir te’kid, bedel veya atf-ı beyân olarak önceki ifadeleri mana bakımından desteklediği görüşü de son derece isabetli bir yaklaşımdır.

Dipnotlar

• 1 - Tekvîn, 10/21-25. 2 - Hz. Hud ile ilgili geniş bilgi için bk. Ömer Faruk Harman, “Hud” mad. DİA, XVIII, 279-281.
  • Yûnus 10/25
• 3 - Âd kavmiyle ilgili geniş bilgi için bk. Celal Kırca, “Âd” mad., DİA, I, 333-334. 4 - Necm 53/50. 5 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 284’te 48. not; İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not. 6 - Taberî, age., XXVII, 77. 7 - Hâkka 69/6-7.
  • Necm 53/50 Hâkka 69/7
• 8 - Tevbe 9/70; İbrâhîm 14/9; Hacc 22/42; Furkân 25/38; ‘Ankebût 29/38; Sâd 38/12; Mü’min 40/31; Kâf 50/13; Necm 53/50.
  • Tevbe 9/70 İbrâhîm 14/9 Hacc 22/42 Furkân 25/38 ‘Ankebût 29/38 Sâd 38/12 Mü'min 40/31 Kâf 50/13 Necm 53/50
• 9 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 10 - Semerkandî, age., II, 160; Taberî, age., XII, 57; Zemahşerî, age., II, 386.
• 11 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 12 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 13 - Semerkandî, age., II, 160.
• 14 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 15 - Bayraklı, age., XX, 28-30. 16 - İslâmoğlu, age., s. 409’da 9. not.
• 17 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Halis Ölmez ve Prof. Dr. Nihat Bengisu hocalarıma borçluyum.
• 18 - Zemahşerî, age., II, 387. 19 - Semerkandî, age., II, 160; Taberî, age., XII, 58.
• 20 - Semerkandî, age., II, 151, 160; Taberî, age., XII, 28, 58; Zemahşerî, age., II, 374, 387.
• 21 - En‘âm 6/8; Yûnus 10/20; Hûd 11/12; İsrâ’ 17/90-93; Furkân 25/7-8; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/8 Yûnus 10/20 Hûd 11/12 İsrâ 17/93 Furkân 25/8 ‘Ankebût 29/50
• 22 - Semerkandî, age., II, 160.
• 23 - Semerkandî, age., II, 160; Taberî, age., XII, 59; Zemahşerî, age., II, 388.
• 24 - En‘âm 6/19. 25 - Ra‘d 13/43. 26 - Esed, age., s. 435’te 78. not.
  • En‘âm 6/19 Ra‘d 13/43
• 27 - Semerkandî, age., II, 161.
• 28 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 29 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 30 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 31 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 32 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 33 - Taberî, age., XII, 60; Zemahşerî, age., II, 389; Râzî, age., XVII, 13.
• 34 - Yazır, age., IV, 548.
• 35 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 60-61; Zemahşerî, age., II, 389. 36 - Semerkandî, age., II, 161.
• 37 - Zemahşerî, age., II, 389.
• 38 - Dühân 44/29.
  • Duhân 44/29
• 39 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15. 40 - Benzer mesajlar için bkz. Nisâ’ 4/133; Mâide 5/54; En‘âm 6/133; Tevbe 9/39; Hûd 11/57; İbrâhîm 14/19; Fâtır 35/16; Muhammed 47/38.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15 Nisâ 4/133 Mâide 5/54 En‘âm 6/133 Tevbe 9/39 Hûd 11/57 İbrâhîm 14/19 Fâtır 35/16 Muhammed 47/38
• 41 - Semerkandî, age., II, 161.
• 42 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 43 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 44 - Zemahşerî, age., II, 389.
• 45 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 46 - Fussılet 41/16; Ahkâf 46/25; Kamer 54/19-20. 47 - A‘râf 7/72; Zâriyât 51/41. 48 - Mü’minûn 23/41. 49 - Fecr 89/13. 50 - Şu‘arâ’ 26/139. 51 - Hûd 11/60.
  • Fussilet 41/16 Ahkâf 46/25 Kamer 54/20 A‘râf 7/72 Zâriyât 51/41 Mü'minûn 23/41 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/139 Hûd 11/60
• 52 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 53 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 54 - Zemahşerî, age., II, 390.
• 55 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Meryem 19/14, 32; Kasas 28/19; Mü’min 40/35; Kâf 50/45. 56 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Kâf 50/24; Müddessir 74/16. 57 - Taberî, age., XXVI, 166.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Kasas 28/19 Mü'min 40/35 Kâf 50/45 Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Kâf 50/24 Müddessir 74/16
• 58 - Ahzâb 33/67-68.
  • Ahzâb 33/68
• 59 - Semerkandî, age., II, 162; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 60 - Zemahşerî, age., II, 391.