Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 94-103. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik çeşitli uyarılarına, inkârcıların inkâr kararlılıklarına, Hz. Yûnus’un kavminin iman edip azaptan kurtarılışına, iman için insanların zorlanmaması gerektiğine ve kâinat kitabına ibretle bakılması emrine yer vermektedir.

a) Hz. Peygambere Yönelik İnşa Edici Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 94-97. âyetlerinde Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen mesajdan şüphelenmemesi gerektiğine, önceki kitapların takipçilerine de sormasına, yalanlayıcılardan olmaması gerektiğine, aksi takdirde ziyana uğrayanlardan olacağına değinmekte, bu arada Rabbinin azap sözünün gerçek olduğu kişilerin iman etmeyeceğine, elem verici azabı görene kadar bu inançsızlıklarının devam edeceğine dair bilgiler vermektedir.

ı. Vahiyden Hiçbir Şekilde Şüphelenmemesi Gerektiği

فَاِنْ كُنْتَ ف۪ي شَكٍّ مِمَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ فَسْـَٔلِ الَّذ۪ينَ يَقْرَؤُ۫نَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَآءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Sana indirdiğimizden şüphedeysen, senden önce Kitabı (Tevrat’ı) okuyanlara sor! Şüphesiz ki Rabbinden sana gerçek (bilgi) gelmiştir. Sakın şüphelenenlerden olma!”

Âyettekiفَاِنْ كُنْتَ fe in künte fiili “eğer (şöyle) olursan”;ف۪ي شَكٍّ fî şekkin kelimesi “herhangi bir şüphede”; مِمَّآ اَنْزَلْنَا mimmâ enzelnâ ifadesi “indirdiğimizden”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; فَسْـَٔل fes’el emri “sor”; الَّذ۪ينَ يَقْرَؤُ۫نَ ellezîne yakraûne ifadesi “anlayarak okuyanlara”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; لَقَدْ جَآءَكَ lekad câeke fiili “muhakkak ki sana gelmiştir”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike tamlaması “senin Rabbinden”;فَلَا تَكُونَنَّ fe lâ tekûnenne emri “sakın olma”; مِنَ الْمُمْتَر۪ين mine’l-mümterîne ifadesi ise “şüphecilerden, şüphe edenlerden” demektir.

Burada vahyin muhataplarının vahiyden hiçbir şekilde şüphe duymaması gerektiği, çünkü bununla önceki vahiylerin aynı kaynaktan geldiği gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ كُنْتَ ف۪ي شَكٍّ مِمَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ فَسْـَٔلِ الَّذ۪ينَ يَقْرَؤُ۫نَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ “Sana indirdiğimizden şüphedeysen, senden önce Kitabı (Tevrat’ı) okuyanlara sor!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, en küçük bir tereddüdü bile delillerle devre dışı bırakmayı istemektedir. İlk bakışta anlaşılması zor gibi görünen bu âyet, esasında harika mesaj derinliklerine sahiptir.

a) فَاِنْ كُنْتَ ف۪ي شَكٍّ مِمَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ “Sana indirdiğimizden şüphedeysen.” Âlimlerimiz buradaki muhatabın Hz. Peygamber de başkaları da olabileceği kanaatindedirler.

ı. Muhatap Hz. Peygamber olması durumunda mesajı şöyle anlamak zorundayız.

- İşin ehli bilir ki Kur’ân’da bazı şart cümleleri vardır ki bunlardan maksat Hz. Peygamber’i uyarmak değil, ümmetin dikkatini çekmektir. Bu bağlamda En‘âm 6/116’da şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde bulunanların çoğuna uyacak olursan seni Allah’ın yolundan saptırırlar. Onlar zandan başka bir şeye tâbi olmaz, yalandan başka söz de söylemezler.”

Benzer bir ifade Zümer 39/65’tedir: “Şüphesiz sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunmuştur ki: Andolsun (bilfarz) Allah’a ortak koşarsan, işlerin mutlaka boşa gider ve hüsranda kalanlardan olursun!” Ayrıca “Eğer ikisinde (gökte ve yerde) Allah’tan başka herhangi bir ilah olsaydı her ikisi de fesada uğrardı” manasındaki Enbiyâ’ 21/22’de de benzer bir mesaj söz konusudur.

Yüce Allah Mâide 5/116, Furkân 25/17, Ahzâb 33/1 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde de bazı bilgiler verirken maksat inkârcıları uyarmaktır. Özellikle Hûd 11/17’deki Hz. Peygamber’e yönelik uyarıyı da bu çerçevede anlamak gerekmektedir. Yoksa Hz. Peygamber’in de Hz. İsâ’nın da meleklerin de uyarılan konularda herhangi bir eksikliğinin bulunması söz konusu bile olamaz. Nitekim bazı âlimlerimiz Hz. Peygamber’in vahiy noktasında hiçbir şüphe duymadığı için vahyin doğruluğu hakkında hiç kimseye bir şey sorma ihtiyacı hissetmemiştir.(1) Burada verilen mesaj şüphesi olanların müracaat edecekleri yeri göstermektir.

- Yûnus 10/104. âyette, bu defa bütün insanlığa hitap edilmekte ve herhangi bir şekilde şüphe içindeyseler nasıl davranmaları gerektiği şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Ey insanlar! Benim dinimden şüphede iseniz, (bilin ki) ben Allah’ı bırakıp da sizin taptıklarınıza tapmam; fakat ancak sizi öldürecek olan Allah’a kulluk ederim. Bana müminlerden olmam emrolundu.” İşte bu âyetten anlaşıldığına göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şeklen hitap Hz. Muhammed’e olsa da asıl muhataplar bu vahiyden şüphe duyan inkârcılardır.

- Eğer mesajın Hz. Peygamber’e yönelik olduğu kabul edilirse unutulmamalıdır ki o da bir insandır; onun da kalbine karışık düşünceler doğması olağandır. Bu tür düşünceleri bertaraf etmek için apaçık deliller getirmek ve apaçık belgeler ortaya koymak zorunludur. Hûd 11/12’de dile getirilen husus da bunun bir benzeridir. Bu bir eğitim metodudur ve Rabbimiz Hz. Peygamber üzerinden bütün insanlığa çok önemli bir metot öğretmeyi amaçlamaktadır.

- Bir yöneticinin yönetimindeki insanlara herhangi bir emir verirken öncelikle onların başındaki idareciye hitap etmesi, asıl maksadın diğer insanları uyarmak olduğu açık bir husustur. Aynı şekilde burada da önce Hz. Peygamber’e hitap edilmiş, ancak mesaj diğer insanlara yönelik olarak belirlenmiştir.

- Bu arada âyette çok daha ince bir mesajın bulunma ihtimali de vardır. Buna göre, maksat kâfirlerin kalplerini İslam’a meylettirmek ve onları imanı kabule yaklaştırmak da olabilir. Çünkü onlar defalarca Hz. Peygamber’in risaletine delalet edecek deliller istemişlerdi. Onlar sanki tekrar tekrar talepte bulunmaktan utanmışlardı. Bu utanma onların imanlarına engeldi.

Nübüvvet noktasında şüpheden en uzak olan Hz. Peygamber’e bu hitap yönlendirilerek diğer insanların delillere sarılarak inanmaları sağlanmak istenmektedir. Nihayet delil istemenin herhangi bir ayıbı olamaz; işte âyette buna da bir işaret vardır. Bakara 2/260’ta yer aldığı üzere, Hz. İbrahim’in, öldükten sonra diriltilmenin nasıl olacağını Yüce Allah’a sorması gibi burada da bir delil gösterilmesi düşüncesi söz konusu olabilir. Böylece müşriklerin soru sormasında herhangi bir sakınca olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tıpkı Enbiyâ’ 21/22’de olduğu gibi ‘bir imkânsızın olması durumunda bile nasıl davranılacağı’ noktasında bilgi veriliyor olabilir. “Eğer ikisinde (gökte ve yerde) Allah’tan başka herhangi bir ilah olsaydı her ikisi de fesada uğrardı.” Demek ki iki ilah kesinlikli yoktur; ancak olduğu varsayılsa bile ne olacağı bildirilmiş olmaktadır. İşte bunun gibi Hz. Peygamber’in de kendisine indirilen vahiyden şüphe duyması olacak şey değildir elbette. Ancak bu imkânsızın gerçekleşmesi durumunda da önceki vahiylere müracaat etmesi kendisinden istenmektedir.

- Buradaki mesajın muhatabı esasında bütün insanlar olmasına rağmen, özellikle Hz. Peygamber’e hitap edilmiş olması tıpkı Talâk 65/1’deki hitaba benzemektedir. Yüce Allah o âyette “Ey Nebî, kadınları boşadığınız zaman onları iddetleri içerisinde boşayın.” Aynen bu hitapta olduğu gibi Yüce Allah önce doğrudan Hz. Peygamber’e hitap etmiş, peşinden hitabı çoğula dönüştürerek asıl muhatapların diğer insanlar olduğunu göstermiştir.

- Bazı âlimlerimiz bu âyetin başındaki اِنْ in edatının şart manasında değil de nefy yani “olumsuzluk” manasında olduğu kanaatindedirler.(2) Buna göre mana “Sana indirdiğimizden sen elbette şüphede değilsin. Ancak kalbinin mutmain olması için sen yine de senden önce indirilen el-Kitâb’ı okuyanlara sor” şeklini alır. Bu ihtimalde durum Bakara 2/260’ta zikri geçen Hz. İbrahim’in durumuna benzemektedir. Hatta bu konuda Âl-i İmrân 3/41 ve Meryem 19/10’da geçtiği gibi Hz. Zekeriyya’nın yaşlılık çağında çocuğunun olacağı müjdesi karşısında bir âyet/delil istemesi de hatırlanabilir.

ıı. Bu hitabın Hz. Peygamber’e yönelik olmadığı da iddia edilmektedir. Buna göre Mekkeli muhataplar “onu tasdik edenler”, “onu yalanlayanlar” ve “onun durumu hakkında şimdilik şüphe içinde olanlar” şeklinde üç gruptu.(3) İşte Yüce Allah bu üçüncü grupta olan insan tipine hitap etmekte ve “eğer Hz. Muhammed’in risaletinden şüphe içindeysen onun risaleti konusunda sana yol göstersinler diye kitap ehline sor” demek istemektedir.

Zümer 39/49, İnfitâr 82/8 ve İnşikâk 84/6 gibi âyetlerde de olduğu üzere, bu âyette de ilk hitap tekil olsa da mesaj geneldir. Nitekim bir sonraki âyette de bu insan tipine hitap ederek “Sakın Allah’ın âyetlerini yalanlayan ve hüsrana uğrayanlardan olma” denilerek uyarı devam etmektedir.(4)

b) فَسْـَٔلِ الَّذ۪ينَ يَقْرَؤُ۫نَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ “Senden önce Kitabı (Tevrat’ı) okuyanlara sor!” Burada kendilerine soru sorulacak kişilerin kimler olduğuyla ilgili olarak Abdullah b. Selâm, Abdullah b. Sûriyâ,(5) Temîm ed-Dârî ve Ka‘bu’l-Ahbâr isimleri zikredilmektedir. Bu kişiler önceleri kitap ehlinden olmalarına rağmen daha sonra iman etmiş ve müslüman olmuşlardı. Burada herhangi bir isim zikredilmediği için mesajı genel olarak kavramak gerektiği kanaatindeyiz.

Aslında tahrif edildiğine ve en azından bir bölümünün gizlendiğine inanılan bir kitabın referans olarak gösterilmesi biraz sıkıntı oluşturmaktadır. Bu nedenle, maksat onların tahrif ettiği veya gizlendiği kısımlar değildir; zira kitabın hepsinin tahrif edilmediği, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlerle uyuşan mesajların hiç olmazsa bir bölümünün onların ellerinde bulunduğu unutulmamalıdır. Aksi takdirde, her tarafı tahrif edilmiş bir kitaba gönderme yapılmasının anlamı kalmaz.

Bu bağlamda A‘râf 7/157, Feth 48/29 ve Saff 61/6’da Hz. Peygamber’ın peygamber olacağıyla ilgili bilgilerin Tevrât’ta ve İncil’de yazılı olduğu beyan edilmektedir. Dahası En‘âm 6/20’de onların Hz. Peygamber’i kendi çocukları gibi tanıdıkları bildirilmektedir.

Mekkeli müşriklerin sorunu, yoğunluklu olarak âhiretle ilgili olduğu için o konuda eldeki kitapta bilgilerin bulunduğu ve vahyin kaynağının ilâhî olduğu noktasında doğru bilgilerin mevcut olduğu söylenebilir. Bu arada Kur’ân kıssaları ile el-Kitâb’daki kıssaların büyük oranda örtüşmesi de muhataplara vahyin kaynağının doğru olduğu noktasında bir konu başlığı olarak ileri sürülebilir. Bağlam dikkate alındığında kıssalar hakkında duyulabilecek bir şüphenin giderilmesi de söz konusu edilmiş olabilir.

Esasında pratik hayat açısından bakıldığında, kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında çeşitli âyetlerin bulunduğunu ifade etmeliyiz.(6) Konuyla ilgili olarak detaylı bilgiler verdiğimiz Kasas 28/52-55’te şöyle buyrulmaktadır: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler. Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette güne dair de çok önemli bir mesaj olduğu anlaşılmaktadır. İnsanlar özellikle dini meselelerde herhangi bir şüpheye düşerlerse onların yapacağı ilk iş vahyi bilenlere sormalarıdır. Nahl 16/43, Enbiyâ’ 21/7 ve Zuhruf 43/45’te de dikkat çekilen budur. İnsanlar bilmedikleri şeyleri bilenlere sormalıdırlar; aksi takdirde bilmeyenler bilenlere boyun eğmek zorunda kalacaklarını unutmamalıdırlar.

2. لَقَدْ جَآءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Şüphesiz ki Rabbinden sana gerçek (bilgi) gelmiştir. Sakın şüphelenenlerden olma!” Yüce Allah âyetin bu kısmında Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve cümlenin başına getirdiği لَقَدْ lekad edatı gereği anlama “muhakkaklık” manası katmaktadır. Buna göre kendisine gelen bilginin hak ve hakikat olduğunu bilmesini ve hiçbir şekilde şüphelenenlerden olmamasını kendisine emretmektedir. Hem vahyin içeriği hem de önceki mesajların onu haber vermesi vahyin gerçekliğinin birer delili olduğu için artık ondan hiçbir şekilde şüphe duyulmaması gerektiği vurgulanmaktadır.

Bir sonraki âyetin başında da yer aldığı üzere, âyetin sonundaki لَا تَكُونَنَّ lâ tekûnenne ifadesi sonundaki “şeddeli nûn” harfi nedeniyle pekiştirici bir ifadeyle Hz. Peygamber’in inkâra ve şüpheye hiçbir şekilde yanaşmayan durumunu devam ettirmesi emrini içermektedir. Zira onun hayatında risaletle ilgili herhangi bir tereddüt söz konusu olmamıştır. Bu ve benzer konularda Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütünüyle ümmeti inşa eden cümleler bağlamında Kasas 28/87’de geniş bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Önceki cümledeki muhatabı “iman ve inkâr arasında tereddütlü olan insan tipi” olarak düşündüğümüzde de durum aynıdır; yani kendisine sunulan bilginin gerçek olduğu ve şüphelenenler arasında yer almaması gerektiği kendisine uyarılmış olmakta, artık şüpheyi terk etmesi ve inananlar arasında yer almasının zorunlu olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Yalanlayanlardan Olmaması

وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Allah’ın ayetlerini yalanlayanlardan da olma; sonra kaybedenlerden olursun.”

Âyetteki وَلَا تَكُونَنَّ ve lâ tekûnenne emri “ve yine sakın olma”; مِنَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا minellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış kişilerden, yalanlayanlardan”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”;فَتَكُونَ fe tekûne fiili “yoksa olursun”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine‘l-hâsirîne ifadesi ise “zarara, ziyana uğrayanlardan” demektir.

Burada önceki âyette yer alan uyarının devamı mahiyetinde hakikati yalanlamamak gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirmeye devam etmekte ve kesin olarak âyetlerini yalanlayanlardan olmamasını emretmekte, aksi takdirde zarara ve ziyana uğrayanlardan olacağını bildirmektedir. Bu uyarı Zümer 39/65’teki ile büyük oranda örtüşmekte, uyarıya itibar edilmemesi durumunda muhatapların zarara ve kayba uğrayacakları beyan edilmektedir. Kasas 28/86-87 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de olduğu gibi bu tür ifadelerde muhatap Hz. Peygamber olduğu için onun uyarılan konularda zaten doğru bir duruş sergilediği, bunun sonucunda da istikametini devam ettirmesi ve sebat göstermesi gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

ııı. İnkârcıların İmansızlıkta Kararlılığı

اِنَّ الَّذ۪ينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ وَلَوْ جَآءَتْهُمْ كُلُّ اٰيَةٍ حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Şüphesiz ki haklarında Rabbinin sözü (hükmü) gerçekleşenler inanmazlar. Kendilerine her bir delil gelmiş olsa bile elem verici azabı görünceye kadar (inanmayacaklardır).”

Buradakiاِنَّ الَّذ۪ينَ حَقَّتْ innellezîne hakkat ifadesi “muhakkak ki gerçekleşenler”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların kendi aleyhlerinde”; كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “senin Rabbinin sözü, hükmü”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “inanmazlar”; وَلَوْ جَآءَتْهُمْ ve lev câethum fiili “ve eğer onlara gelseydi”; كُلُّ اٰيَةٍ küllü âyetin tamlaması “bütün âyet(ler), delil(ler)”;حَتّٰى يَرَوُا hattâ yarav fiili “görünceye kadar”; الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ el-‘azâbe’l-elîme talaması ise “elem verici azabı” demektir.

Burada üzerlerine azap sözü gerçekleşecek olan inkârcıların inanmama kararlılığı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki haklarında Rabbinin sözü (hükmü) gerçekleşenler inanmazlar.” Yüce Allah inkâr edenlerle ilgili olarak onların inkâr kararlılıkları nedeniyle üzerlerine azap, gazap, lanet sözünün gerçek olduğunu haber vermekte, gerekçeyi ise onların inanmaması ve inanmayacak olmaları şeklinde belirlemektedir. Kendilerine sunulan pek çok delile rağmen inanmayan bu kişiler, zaten her bir delili alaya aldıkları için inanmama kararlılıklarını defalarca göstermişlerdi.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması(7) “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(8) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(9) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Bu kişiler inançta tevhidi değil de şirki tercih ettikleri için zalimdirler ve Yüce Allah’ın laneti zalimler üzerine olacaktır.(10) Âyetteki عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi bu hükmün onların aleyhine olacağının delilidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin Yûnus 10/33. âyette bu ve benzer âyetler hakkında açıklamalar yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَلَوْ جَآءَتْهُمْ كُلُّ اٰيَةٍ حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Kendilerine her bir delil gelmiş olsa bile elem verici azabı görünceye kadar (inanmayacaklardır).” Yüce Allah bu inkârcı insanların istedikleri veya akıllarının ucundan dahi geçmeyecek şekilde bütün delilleri görseler de meydan okuma tarzında dile getirdikleri mucizeler kendilerine gelse de elem verici azabı görünceye kadar inanmayacaklarını beyan etmektedir.

“Elem verici azap” dünya hayatında Firavun ve adamlarının helak edildiği gibi bir denizde boğulma felaketi olabileceği gibi diğer kavimlerin yaşadığı türden helakler de olabilir. Esasında Nisâ’ 4/18’e göre ölüm anındaki tevbe de tevbe olarak kabul edilmeyecektir. Ancak konu sadece dünya hayatıyla sınırlı değildir; dolayısıyla onların “mahşerdeki elem verici azabı” görünceye kadar iman etmeyecekleri hususu âyette beyan edilmiş olmaktadır.(11)

Yûnus 10/33. âyette de geçtiği gibi, haddini aşan ve yoldan çıkan bu azgın kişiler inanmamakta kararlıydılar. En‘âm 6/7, 25, 109 ve A‘râf 7/146’da belirtildiği gibi, istedikleri bütün deliller gelmiş olsaydı bile yine de inanmayacaklardı. İnanmamaları bir tarafa, nefretlerinin daha da artacağı Fâtır 35/42’de dile getirilmektedir. En‘âm 6/111’de kendilerine melekler indirilseydi, ölüler onlara konuşsaydı, istedikleri her bir şey önlerine toplansaydı yine de iman etmeyecekleri haber verilmektedir.

Hıcr 15/14-15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derler.” Benzer şekilde Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/7 gibi pek çok âyette onların her tür tebliğe, delile ve uyarıya rağmen iman etmeyecekleri bildirilmektedir.

Dolaylı olsa da benzer bir imkânsızın getirilmesi durumunda yine de inanmayacakları En‘âm 6/35 ve A‘râf 7/146 gibi âyetlerde zikredilmektedir. İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkânsız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmak olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

b) Hz. Yûnus’un Kavmi ve İlâhî Yasa

Yüce Allah, sûrenin 98-100. âyetlerinde Hz. Yûnus’un kavmi hariç diğer kavimlerin de iman etmiş olmaları durumunda başlarına sıkıntı gelmeyeceğini beyan etmekte, iman ettikleri için Hz. Yûnus’un kavminden alçaltıcı azabı kaldırdığını ve kendilerini belli bir süreye kadar yaşattığını haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın dilemesi durumunda yeryüzündekilerin hepsinin iman edebileceği bildirilerek, Hz. Peygamber’in iman konusunda insanları zorlamaması gerektiği ifade edilmekte, her bir canın Allah’ın buyruğuyla iman edebileceği belirtilerek aklını çalıştırmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı haber verilmektedir.

ı. İmanın Azabı Ortadan Kaldırıcı Etkisi

فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ اٰمَنَتْ فَنَفَعَهَآ ا۪يمَانُهَآ اِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّآ اٰمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ اِلٰى ح۪ينٍ “Yunus’un kavmi hariç, herhangi bir şehir (halkı), keşke iman etmiş olsaydı da bu imanları kendilerine yarar sağlasaydı! (Yunus’un kavmi) iman edince, kendilerinden dünya hayatındaki rezillik azabını kaldırmış ve onları bir süre (daha) yararlandırmıştık.”

Âyetteki فَلَوْلَا كَانَتْ fe levlâ kânet ifadesi “(şöyle) olsaydı, olmalı değil miydi, olsaydı ya”, قَرْيَةٌ karyetün kelimesi “bir ülke, (şu) şehir”; اٰمَنَتْ âmenet fiili “inanmış (olsaydı)”; فَنَفَعَهَا fe nefe‘ahâ fiili “ve ona, onlara yarar sağlamış olsaydı”; ا۪يمَانُهَا îmânuhâ tamlaması “onların imanı”; اِلَّا قَوْمَ يُونُسَ illâ kavme yûnuse istisnası “Yûnus’un kavmi hariç”; لَمَّآ اٰمَنُوا lemmâ âmenû ifadesi “iman ettikleri zaman”; كَشَفْنَا keşefnâ fiili “açmıştık, kaldırmıştık”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; عَذَابَ الْخِزْيِ ‘azâbe’l-hızyi tamlaması “rüsvaylık azabını”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”; وَمَتَّعْنَاهُمْ ve mette‘nâhum fiili “ve onları yaşatmıştık”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi “belli bir zamana kadar” demektir.

Burada insanlık tarihinin helak edilen kavimlerinin istisnası olan Hz. Yûnus’un kavmi gündeme getirilmektedir.

Yûnus sûresi adını bu âyetten almaktadır. Konu Hz. Yûnus’un kavminin iman etmesi ve azaptan kurtarılmaları olarak belirlenmiştir.

- Hz. Yûnus Kıssası

Yûsuf 12/3’te “kıssa kelimesinin lügat ve terim olarak anlamı, Kur’ân’daki kullanımı, Kur’ân kıssaları, kıssaların anlatılma gerekçeleri” gibi başlıklarda konuyu detaylı bir şekilde ele aldığımız için, aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Burada sadece Hz. Yûnus kıssası hakkında bilgi vermek istiyoruz.

Kitâb-ı Mukaddes (Yunus, Bap 1)’deki bilgilere göre, Hz. Yûnus, Asur Devleti’nin başkenti olan Nineve/Ninova’ya gönderilmiş bir peygamberdi. Buradaki görevinde arzu edilen sonucu alamayınca, başka bir yere (Tarşiş’e) gitmek üzere bir gemiye binmiş ve -kısmen Kur’ân’la da örtüşen bilgilere göre- zorlu bir süreç yaşamıştı.(12) Konuyu Kitâb-ı Mukaddes’ten değil, Kur’ân’dan aktarmakla yetineceğiz.

Kur’ân’da Yûnus kelimesi 4 kez geçmektedir. Bunlardan iki tanesi bazı peygamberlerin isminin sayıldığı Nisâ’ 4/163 ve En‘âm 6/86’da yer almakta, ancak kıssası hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Geri kalanların biri Yûnus 10/98’de, diğeri ise Sâffât 37/139’dadır. Ancak yûnus kelimesinin değil de yorumunu yapmakta olduğumuz Kalem 68/48’de geçen sâhıbü’l-hût ve Enbiyâ 21/87’de geçen zü’n-nûn ifadeleriyle dile getirilen peygamber de Hz. Yûnus’tur.

Hz. Yûnus’la ilgili en geniş bilgi Sâffât 37/139-148’dedir. Buna göre, Hz. Yûnus görev yerini izinsiz terk edip bir gemiye kaçmış, ardından yük ağırlığı nedeniyle yapılan kura çekiminde kura kendisine çıkmış ve yenilenlerden olmuştu. Daha sonra denize atılmış ve derin bir pişmanlık içerisinde iri bir balık tarafından yutulmuştu. Eğer Rabbini sürekli olarak tesbih edenlerden olmasaydı, mahşere kadar onun karnında kalacaktı. En sonunda Yüce Allah onu hasta ve bitkin bir halde ıssız ve çorak bir kıyıya çıkartmış ve yanıbaşında kendisine gölge edecek bir bitki (fidan) yeşertmiş, nihayet onu 100.000, hatta daha fazla kişiye elçi olarak görevlendirmişti. Yûnus 10/98’de de ifade edildiği üzere, söz konusu kavim kendine iman etmiş ve dünyevî azaptan kurtarılıp belli bir süreye kadar yaşatılmıştı.

Bu kıssanın bazı farklı yönleri Enbiyâ 21/87-88’de şu şekilde ele alınmaktadır: “Zünnûn’u da (Yûnus’u da an). Hani bir zamanlar o, hakkında işlem yapmayacağımızı düşünerek (kavmine duyduğu) öfkeyle (görev yerinden) çekip gitmişti. Derken o (düştüğü) zifiri karanlığın içinde şöyle dua etmişti: ‘(Ey Rabbim!) Seni her türlü eksiklikten tenzih ederim, Senden başka ilah yoktur. Ben gerçekten büyük bir haksızlık yaptım.’ Bunun üzerine Biz de onun bu duasını kabul ettik ve içine düştüğü sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.”

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz ve Hz. Yunus’tan dolayı ismi “Yûnus Sûresi” diye belirlenen sûrede Hz. Yunus’un kavmine değinilmektedir. Buna göre, söz konusu kavmin iman ettiği, bu nedenle, dünya hayatında alçaltıcı, rezillik veren azabın kendilerinden kaldırıldığı ve belli bir süreye kadar yaşatıldıkları beyan edilmektedir.(13)

Bu anlatılanlardan hareketle şunu söyleyebiliriz: Hz. Yûnus risalet görevinin ilk aşamasında bir tercih hatası yapmış, ancak bu davranışı kendisine oldukça pahalıya mal olmuştu. O, iddia edildiği gibi peygamberlikten kaçmamıştı;(14) sadece Ninova’da sonuç alamayacağı düşüncesiyle başka bir yere doğru yola çıkmıştı. Görevden kaçmamış, bir anlamda yerini değiştirmek istemişti. Nitekim daha sonra yaptığı tebliğinde başarılı olmuş ve Yûnus 10/98’de de ifade edildiği gibi, iman etmeleri sayesinde kavmi dünya azabından kurtarılmış tek ümmet olarak Kur’ân’da övgüye mazhar kılınmıştır.

1.فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ اٰمَنَتْ فَنَفَعَهَآ ا۪يمَانُهَآ اِلَّا قَوْمَ يُونُسَ “Yunus’un kavmi hariç, herhangi bir şehir (halkı), keşke iman etmiş olsaydı da bu imanları kendilerine yarar sağlasaydı!” Âyetin başındaki لَوْلَا levlâ edatı “olmasaydı”, “olmadı”, “… için değilse”, “niçin değil”, “niçin öyle olmadı”, “keşke böyle olsaydı” şeklinde tercüme edilebilir. Bu edat mazi fiillerin başında yapılması gereken bir işin yapılmaması nedeniyle dile getirilen esef, kınama ya da yazıklama manası içermektedir. Verilmek istenen mesaj “ne yazık ki (şimdiye kadar) hiç olmadı” şeklinde bir hüküm ifadesi ortaya koymaktadır.(15)

Yüce Allah burada Hz. Yûnus’un kavmi hariç, halkını yok ettiği ülkelerden herhangi bir halkın kendilerine azap gelmeden önce bütünüyle iman etmiş olmasını ve bu imanın kendilerine fayda vermesini arzu ettiğini, ancak böyle bir neslin yaşamadığını beyan etmektedir. Bu arzunun bir istisnası olarak Hz. Yûnus’un kavmi zikredilmektedir. Yüce Allah geçmişte nice şehir halklarının iman etmediği ve dolayısıyla imanın azaptan ve helakten kurtarıp çeşitli nimetlerle ödüllendirilme şeklindeki faydasını görmek istemedikleri için helak edilmişlerdi.

Fakat Hz. Yûnus’un kavmi Yüce Allah’ın azabının işaretlerini gördükleri için iman etmişler, Hz. Yûnus’un tebliğ ettiği değerlere inanmışlardı. Bu kavim Enbiyâ’ 21/87’de de belirtildiği gibi, ilk başta kendisine inanmadıkları için Hz. Yûnus Ninova’dan çıkarken derin bir öfke içerisindeydi. Daha sonra bu kavim Hz. Yûnus’un çağrısına topluca icabet edip kurtarılmışlardı.

Kıssanın bu yönünün anlatılma nedeni, Mekkeli müşrikleri ve bütün inkârcıları uyarmaktır. Zira Yüce Allah’ın istediği şey onların da inanmasıydı ve manevi çöküşe, ayrıca mahşerdeki korkunç azaba çarptırılmamalarıydı. Ancak böyle olmadı ve onlar çoğunluk itibariyle hak ve hakikati reddetmeyi tercih etmişlerdi; dolayısıyla sûrenin 33 ve 96. âyetlerinde de belirtildiği üzere bunlar hakkında azap sözü kesinleşmiş oldu.

2. لَمَّآ اٰمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ اِلٰى ح۪ينٍ “(Yunus’un kavmi) iman edince, kendilerinden dünya hayatındaki rezillik azabını kaldırmış ve onları bir süre (daha) yararlandırmıştık.” Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(16) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “dünya hayatındaki el-hızy azabı”, dünyada yaşanmaktayken çekilen “zillet, perişanlık, rüsvaylık, usanç vericilik, rezillik” demektir.

a) Yüce Allah Hz. Yûnus’un kavminin iman etmeleri sonucunda dünya hayatındaki zelil ve perişanlık verici azaptan ve cezadan kendilerini kurtardığını, onları belirlenmiş bir süre daha dünya hayatında nimetlendirdiğini beyan etmektedir. Bu arada âyette değinilen iman, azabı gördüklerinde gerçekleştirdikleri bir iman olamaz. Çünkü ölüm anındaki imanın kabul edilmeyeceği Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90-91, Secde 32/29 ve Mü’min 40/85’te açıkça belirtilmektedir.

Anlaşılıyor ki bu kavim Hz. Yunusu’un tebliğinden etkilenmiş, ona itibar ederek inanmışlar yani azabı görmeden iman etmişlerdi.(17) Dahası yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetten önceki iki âyette de yani sûrenin 96-97. âyetlerinde bu konuda açıklayıcı bilgiler mevcuttur: “Gerçekten haklarında Rabbinin sözü (hükmü) sabit olanlar inanmazlar. Kendilerine (istedikleri) bütün mucizeler gelmiş olsa bile, elem verici azabı görünceye kadar inanmayacaklardır.”

b) Tevbenin yani imanın etkinliği ve dünyevi sonuçları bağlamında şu bilgileri de hatırlatmakta yarar görmekteyiz: İbrâhim 14/7’de belirtildiği gibi, Yüce Allah’a iman edip şükür görevini yerine getirenlere Allah nimetlerini arttıracağını, küfredenlere ise azabının şiddetli olduğunu haber vermektedir.

Benzer şekilde A‘râf 7/96’da da beyan edildiği gibi, şehir halkı iman edip muttaki olmaları durumunda gökten bereket kapılarının kendilerine açılacağı bildirilmektedir. Bu konuda en önemli mesajlardan birisi de Hûd 11/3’te şu şekildedir: “Rabbinizden bağışlanma dileyin ve O’na tevbe edin ki sizi belli bir zamana kadar güzel bir şekilde yaşatsın ve her fazilet sahibine ihsanda bulunsun.”

c) Hz. Nûh’un kavmine tebliğinde şu ifadeleri kullandığı Kur’ân’da bildirilmektedir: “Kendilerine yakıcı bir azap gelmeden önce ‘kavmini uyar’ diye Nûh’u kendi kavmine göndermiştik. Dedi ki: ‘Ey kavmim! Ben sizin için açık bir uyarıcıyım. Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvânızı takının (sorumluluğunuzu bilin, duyarlı olun) ve bana itaat edin ki (Allah) da günahlarınızı bağışlasın ve sizi belli bir ecele kadar tehir etsin (cezalandırmadan yaşatsın).’ (Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz!”(18)

d) Hûd 11/52’de bu defa Hz. Hûd kavmine seslenmiş, istiğfar ve tevbe sonrasında göğün bol nimetlerle kendilerine ihsan edileceğini, kuvvet üzerine kuvvet sahibi kılınacaklarını bildirmektedir. Bu arada Hûd 11/90’da Hz. Şuayb’ın da benzer uyarısına değinilmektedir. Hz. Nûh’un tebliğinde de bu tür nimet vaatlerinin yer aldığı ifadeler uzun uzadıya Nûh 71/10-20’de dile getirilmektedir.

Nihayet Nisâ’ 4/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükredip iman ederseniz Allah size ne diye azap etsin ki! Allah şükredenlerin ödülünü veren ve her şeyi bilendir.” Furkân 25/77’de de “Eğer sizin başka varlıklara dua ve yalvarışınız olmasaydı Rabbim size ne diye azap etsin ki!” buyrularak konu özetlenmektedir.

ıı. Dinde Zorlama Yapılmaması Gerektiği

وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَاٰمَنَ مَنْ فِي الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَم۪يعًا اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتّٰى يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ “Rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. (Şimdi) sen inanmaları için insanları zorlayacak mısın!”

Âyettekiوَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “ve eğer dileseydi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; لَاٰمَنَ leâmene fiili “elbette iman ederdi”; مَنْ فِي الْاَرْضِ men fi’l-ardı ifadesi “yeryüzündeki kişi(ler)”; كُلُّهُمْ küllühum ifadesi “hepsi”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “tamamı”;اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ efeente tükrihü sorusu “sen zorlayacak mısın”; النَّاس en-nâse sözcüğü “insanları”; حَتّٰى يَكُونُوا hattâ yekûnu fiili “(şöyle) olsunlar diye”; مُؤْمِن۪ين mü’minîne kelimesi ise “inananlar” demektir.

Burada insanların iman etmesi noktasında Yüce Allah’ın kudreti ve iman etmeleri için Hz. Peygamber’in başta Mekkeli müşrikler olmak üzere evrensel manada insanları zorlamaması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَاٰمَنَ مَنْ فِي الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَم۪يعًا “Rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi elbette iman ederlerdi.” Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat elbette “yeryüzü”dür; ancak ilk muhataplar düşünüldüğünde öncelikli olarak Hz. Peygamber’in muhatabı olan Mekkelilerin burada kast edildiğini söylemek durumundayız.

Yüce Allah sûrenin başından beri Mekkeli müşriklerin risaleti inkâr etmelerini, bu husustaki şüphelerini ortaya koymakta ve kendilerine cevap vermektedir. Esasında iman etselerdi Yüce Allah kendilerine nimetlerini arttıracak ve onları hem bu dünyada hem de mahşerde huzurlu bir hayatın sahibi kılacaktı; en önemlisi onları dünyada helak etmeyecek, mahşerde de ebedi azaba çarptırmayacaktı.

Bu bağlamda kıssalar içinden Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ’nın mücadelesinden bir kesit sunmuş ve hakikatin karşısına dikilenlerin akıbetlerinin korkunç olduğunu inkârcılara göstermiştir. Bu insanlık tarihinin en önemli iki ibretlik kıssasından ders almadığı için inkâra devam eden Mekkeli müşriklerin inanmamasına üzülen Hz. Peygamber,(19) bu kıssalar vesilesiyle teselli edilmekte ve onların kendi iradeleriyle inkârı tercih ettikleri vurgulanmak istenmektedir.

Yüce Allah dilemesi durumunda bütün insanlara hidayet edebileceğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/35’te şöyle buyurmaktadır: “Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise, yapabilirsen yerin içine inebileceğin bir tünel ya da göğe çıkabileceğin bir merdiven ara ki onlara bir mucize getiresin! Allah dileseydi, elbette onları hidâyet üzerinde toplayıp birleştirirdi, o halde sakın cahillerden olma!”

Benzer içerikte olmak üzere En‘âm 6/149’da şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Kesin delil, ancak Allah’ındır. Allah dileseydi elbette hepinizi doğru yola iletirdi.” Konuyla ilgili olarak Hûd 11/118-119’da şu bilgiler vardır: “Rabbin dileseydi bütün insanları bir tek millet yapardı. (Fakat) onlar ihtilafa düşmeye devam edecekler. Ancak Rabbinin merhamet ettikleri müstesnadır.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj aynıdır ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği, ancak inançta insan iradesinin önemi nedeniyle insan iradesini dışlayacak şekilde bunu istemediği beyan edilmektedir.

Rabbimizin her şeye gücü elbette yeter. Nitekim bütün fertleri iman etmiş olan melekler Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebilme gücünün bir ispatıdır. Ancak onlar imtihanın konusu olmamaları nedeniyle böyle yaratılmışlardır. Oysa insanlar ve cinler iradeli varlıklar olarak yaratıldıkları için, onların hidayete erdirilmeleri ancak kendi iradelerini bu noktada yönlendirilmeleri durumunda anlamlı olacaktır.

Yüce Allah Zümer 39/7’de insanların şükretmeleri yani iman etmeleri durumunda bundan razı olacağını beyan etmektedir. Bu amaçladır ki insanlara akıl ve irade verilmiş, gerçeği getiren kitaplar gönderilmiş ve onları tebliğ edip yaşayan peygamberler görevlendirilmiştir. Dahası, bütün bunların doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi için de insanlara fıtrat ve vicdan denen muhteşem birer değer ihsan edilmiştir.

Bütün bu unsurlar bir araya getirildiğinde insanların hakka ve hakikate inanmamaları için ortada hiçbir etkili neden kalmamaktadır. Buna rağmen şeytana uyanlar ve nefsinin kötü etkisinde kalanlar inkârı tercih edebilmektedir. İşte Yüce Allah bu noktada inkârcıların iman etmemesini kendisine büyük bir sorun haline getiren Hz. Peygamber’e moral vermekte, inkârcıların kendi iradeleriyle tercihlerini ortaya koyduklarını beyan etmektedir. Artık kişiler kendi iradeleriyle benimsedikleri şekilde davranacaklarını ve inkârı seçenler için ilave olarak Hz. Peygamber’in yapabileceği herhangi bir şey olmadığını ifade etmektedir.

Âyetin başında yer alan لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın bunu dilemediğini, çünkü bu durumda imtihanın hiçbir anlamının kalmayacağını ortaya koymak istemektedir. Bakara 2/271 ve Kasas 28/56’da da beyan edildiği gibi, insanların iman etmesi için tebliğin dışında Hz. Peygamber’in herhangi bir etkinliği bulunmamaktadır. Bu tebliğe rağmen kişiler inkârı seçerlerse elbette bunun sonuçlarına katlanmak durumunda kalırlar.

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, insanlar hidayeti isteyecekler ki Yüce Allah da onlarda hidayeti yaratsın. Zira O’nun her şeye gücü yeter. Yûsuf 12/103’te belirtildiği gibi, ne kadar arzu edilse de insanların çoğunluğu iman etmeyecektir. Yine Yûsuf 12/106’ya göre de iman etmiş olanların çoğunluğu müşrik olarak iman edecekler ve elbette böyle bir iman da kabul edilmeyecektir.

2. اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتّٰى يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ “(Şimdi) sen inanmaları için insanları zorlayacak mısın?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve aslında insanlar üzerinde herhangi bir tasarruf yetkisinin bulunmadığını beyan etmektedir. Gerçek manada etki insanın kendi iradesi ve o iradenin tercihini yaratacak olan Yüce Allah’tır. Teğâbun 64/11’de de belirtildiği gibi insan kendisi iman edecek ki Yüce Allah da onun kalbine hidayet etsin. Çünkü iman sebeptir; hidayet ise sonuçtur.

Bazı âlimlerimiz burada iman etmesi için zorlanan kişinin Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib olduğunu belirtmişlerdir.(20) Âyette geçen kelimeler ve zamirler tekil değil, çoğul olduğu için burada âyetin iniş sebebinin bir tek kişi olamayacağı gayet açıktır. Söylenmek istenen şudur: “Hz. Peygamber’in görevi, gerek sözlü gerekse uygulamalı olarak tebliğdir.” O bunu yaptığı sürece görevini yerine getirmiş olacaktır. Zira Hz. Peygamber hiç kimse üzerinde zorba değildir. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

‘Ankebût 29/18: “Eğer (size tebliğ edileni) yalan sayarsanız, bilin ki sizden önceki birçok milletler de (kendilerine tebliğ edileni) yalan saymışlardır. Peygamber’e düşen, yalnız açık bir tebliğdir.”

Şûrâ 42/48: “Eğer yüz çevirirlerse, bilesin ki biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen sadece duyurmaktır. Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan pek nankördür!”

Kâf 50/45: “Biz onların neler söylemekte olduğunu çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir zorlayıcı/zorba değilsin. O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la öğüt ver/onlara Kur’ân’ı hatırlat.”

Tûr 52/29: “(Ey Peygamber) Sen öğüt ver. Rabbinin lütfuyla sen ne bir kâhinsin, ne de bir deli.”

Müzzemmil 73/19: “İşte bütün bu (anlatılanlar), şüphesiz bir öğüttür. Artık kim dilerse Rabbine (varan) bir yol tutar/dileyen Rabbine giden bu yolu tutsun.”

Müddessir 74/54-56: “Asla (durum düşündükleri gibi değil)! Muhakkak ki bu (Kur’ân), bir uyarıdır/hatırlatmadır. Dileyen onu (düşünüp) öğüt alır. Bunu yapanlar, zaten Allah’ın dilediğini öğüt almış olurlar. Saygı duyulmaya lâyık olan da O’dur, mağfiret sahibi de O’dur.”

İnsân 76/29-31: “Şüphesiz ki bu bir öğüttür. Artık dileyen Rabbine bir yol tutar. Böyle olunca sizler ancak Rabbinizin dilediğini dilemiş olursunuz. Şüphesiz Allah her şeyi bilendir, hikmet sahibidir. O, dileyeni/layık gördüğünü rahmetine dâhil eder. Zalimlere gelince, onlar için elem verici bir azap hazırlamıştır.”

Nebe’ 78/39-40: “İşte o, kesin olarak gelecek gündür. O halde dileyen Rabbine varan bir yol tutsun. Biz, yakın bir azap ile sizi uyardık. O gün kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkârcı kişi: “Keşke toprak olsaydım!” diyecektir.”

‘Abese 80/11-12: “Hiç kuşku yok ki bunlar birer (gerçeği) hatırlatmadır ve dileyen ondan (Kur’an’dan gerçeği) hatırlar.”

Ğâşiye 88/21-26: “O halde (ey Peygamber), sen (gerçeği) hatırlat! Çünkü sen ancak hatırlatıcısın. Onların üzerinde bir zorba değilsin. Ancak yüz çevirir inkâr ederse, işte öylesini Allah en büyük azap ile cezalandırır. Şüphesiz onların dönüşü sadece bizedir. Sonra onların sorguya çekilmesi de sadece bize aittir.”

Bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj, insanın irade hürriyetine yöneliktir ve Hz. Peygamber’in onlar üzerinde hiçbir şekilde zorba olmadığının beyan edilmesidir. Bakara 2/256’da da belirtildiği gibi “dinde zorlama yoktur.” Çünkü iman öncelikle bir kalp eylemidir. Kalbinde iman olmayanın zorlama ile iman sahibi kılınması mümkün değildir.

Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de buna dikkat çekilmekte ve Hz. Peygamber’in hiç kimseyi zorlamaması gerektiği kendisine bildirilmektedir. “Sen insanları iman etsinler diye zorlayacak mısın?” cümlesi “senin böyle bir görevin de gücün de yoktur” manasını içermektedir. Cümlenin başındaki soru edatı, durumu sormamakta, öylesinin mümkün ve doğru olmadığını ortaya koyan inkârî bir mana vermektedir.

Zorlayarak sonuç alabilmek sadece Yüce Allah’ın el-cebbâr(21) ve “dilediğini yapabilen”(22) sıfatlarının tecellisidir. Esasında kalplere hükümran olan da söz geçiren de sadece Yüce Allah’tır. Bunun dışında hiç kimsenin hiç kimseyi zorlayarak imana getirmesi mümkün de değildir, bu doğru da değildir. Zira bu durum muhatabın mümin olmasını değil, en çok münafık olmasını sağlar ki bu da sonu felaket bir inanç sapmasıdır.

ııı. Aklını Çalıştırmamanın Korkunç Akıbeti

وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ “Allah’ın izni olmadan kimse inanamaz. Akıllarını kullanmayanlara pislik verir (yağdırır).”

Âyetteki وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ ve mâ kâne fiili “hiçbir nefis için, hiçbir insan için olmaz, mümkün değildir”;اَنْ تُؤْمِنَ en tü’mine ifadesi “iman etmesi”;اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın buyruğu, izni hariç”;وَيَجْعَلُ ve yec‘alü fiili “ve yapar, şekillendirir, yağdırır”; الرِّجْس er-ricse sözcüğü “pislik”; عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ ‘alellezîne lâ ya‘kılûne ifadesi ise “aklını kullanmayanlara” demektir.

Burada imanla ilgili çok önemli bir bilgi ve aklını kullanmayanlara yönelik korkunç bir tehdit gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izni olmadan kimse inanamaz.” Yüce Allah bu âyette de öncekinde olduğu gibi Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte, inanmayanlar nedeniyle üzülmemesi gerektiğini, çünkü Yüce Allah’ın izni olmadan hiç kimsenin iman etmeyeceğini, dolayısıyla inanmayanlardan Hz. Peygamber’in sorumlu olmayacağını bildirmektedir. Yüce Allah imanı, kendi iradesiyle tercihini hakikatten yana belirleyenlere ihsan edeceğini beyan etmek istemekte, bu noktada önceki âyette de dile getirildiği üzere zorlamanın hiçbir şekilde sonuç vermeyeceğini haber vermektedir.

Âyette sözü edilenاِذْنِ اللّٰهِ iznillâhi tamlaması “Allah’ın izni, müsaadesi” manasına gelmektedir. Bu ifade “Yüce Allah’ın yol göstermesi, bildirmesi, buyruklar göndermesi, gerçeği duyurması, yardım etmesi, kolaylaştırması ve hüküm vermesi”(23) manalarını da içermektedir. Rabbimiz, insanlara vicdan, fıtrat, akıl ve irade verip peygamberler görevlendirmesi ve kitap göndermesi ile bu konudaki buyruklarını insanlara duyurmuştur. Şimdi geriye bu hakiketlere insanların itibar etmesi kalmaktadır.

Bu cümleden “Allah izin vermedikçe hiç kimse inanamaz” manası anlaşılınca, “insanlar kendi akıl ve iradeleriyle bu noktada karar verip tercih ortaya koyunca Allah yine de ona izin vermez” şeklinde bir mana elde edilmemelidir. Çünkü Yüce Allah’ın bu ve benzer nimet ve imkânları vermesi, insanların iman etmelerini ve hayatı O’nun rızasına uygun yaşamalarını, sonuçta cennete gitmelerini sağlamak içindir.

Müddessir 74/54-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Asla (durum düşündükleri gibi değil)! Muhakkak ki bu (Kur’ân), bir uyarıdır/hatırlatmadır. Dileyen onu (yani gerçeği) hatırlayıp öğüt alır. Bunu yapanlar, zaten Allah’ın dilediği (gerçeği) hatırlamış olurlar. Saygı duyulmaya lâyık olan da O’dur, mağfiret sahibi de O’dur.” Benzer ifadeler İnsân 76/29-30 ve Tekvîr 81/29’da da yer almaktadır.

Esasında verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah insanlar hidayeti tercih etsinler diye her nimeti ve imkânı lutfetmiştir. İşte O’nun iznini bu şekilde anlamak daha doğrudur. Yoksa insanlar istemelerine rağmen Yüce Allah onları hidayetten mahrum bırakmaz. Bu âyetteki mesajı tipik bir kaderciliğe mahkûm etmeyi doğru bulmamaktayız. Zaten Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın kullarının küfründen değil, iman ve şükründen razı olacağı beyan edilmektedir.

2. وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ “(Allah) akıllarını kullanmayanlara pislik verir (yağdırır).” Yüce Allah aklını ve iradesini hak ve hakikatten yana yönlendirmeyen, dolayısıyla aklını çalıştırmayanlar üzerine pislik boca edeceğini haber vermektedir. Enfâl 8/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz Allah katında debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü, düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” Demek ki aklını kullanmamak kişiyi en aşağı seviyeye düşürmeye sebep olmaktadır.

Bilindiği üzere, Kur’ân’da hiçbir âyette akl kelimesi isim olarak geçmez; kullanıldığı 49 yerde daima fiil halinde yer alır. Buradan anlaşılıyor ki kullanılmayan akıl yok hükmündedir. Aklını kullanmayanların üzerine boca edilecek الرِّجْس er-rics elbetteki “manevi pislik” manasında şirk ve küfürdür.(24) Bu manada Tevbe 9/28’de zikredildiği üzere müşriklerin neces yani inanç açısından pislik olması akla getirilebilir. Dahası Ahzâb 33/33’te Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in ailesinden er-rics’i gidermeyi istemesinde de kast edilen “manevi kirlilik”tir.

Demek ki aklını doğru kullanmayanlar manevi pislik demek olan şirk ve inkârı istemektedirler ve Yüce Allah da onları bu hal üzere terk etmektedir. Bu kelimeye “azap, gazap” manası veren âlimlerimiz de vardır ki bu durumda maksat aklını kullanmayanlara Yüce Allah’ın azap edeceğinin bildirilmesidir.(25)

En‘âm 6/126’da verilen bilgiye göre, Yüce Allah iman etmeyenlere pislik boca eder. Konuyla doğrudan ilişkili olan Enfâl 8/55’te ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah katında, debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü onlar iman etmezler.” Demek ki sağlam ve samimi bir akıl iman ettirmeyi gerektirmektedir. Aklını kullanmasına rağmen iman etmeyenlerin bu noktada doğru bir yöntem takip etmedikleri anlaşılmaktadır. Akıl ve iman ikiz kardeştir. Çünkü akıl, fıtratın doğru okunmasını sağlayan en önemli unsurdur.

Eğer Yüce Allah’ın insana verdiği akıl doğru çalıştırılırsa fıtratla çelişmesi mümkün değildir. Sağlam ve doğru çalıştırılan akıl ve bozulmamış fıtrat ile vicdan aynı hakikate hizmet eden değerlerdir. Bu durumda işletilen akıl imanı davet ederken, faal olmayan yani doğru işletilmeyen akıl da sahibine şirk, küfür, inkâr ve nifak gibi inanç bozuklukları, yani manevi pislikler yağmasına neden olur. Sonuçta böyle bir insan için dünyada el-hızy denen “alçaklık, rezillik ve rüsvalık”, mahşerde de “elem verici azap” kaçınılmaz olacaktır.

Bu âyetin vermek istediği mesajla ilgili olarak şu değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Aklını kullanmamak, tüm sapmaların çıkış noktası olarak gösteriliyor. Vahyin amacı insana aklını doğru kullanmayı öğretmektir. Yani, insanın kendini pisliğe mahküm etmesine mani olmaktır. İç dünyasını vahye inşa ettirmeyenler, değdiği her şeyi önüne katıp sürükleyen bir sel gibi gürül gürül akan duyguların ve güdülerin dünyasına teslim olurlar.”

“Akıl kalbin duygu selini kontrol altına almak için verilmiştir. Bu yüzden akıl kalbin bağı hükmündedir. Kalbine akılla ferman dinletemeyen kimse, bir müddet sonra eline, ayağına, gözüne, kulağına, diline, dudağına da sahip olamamaya başlar. Nihayet kendine sahip olamaz hale gelir ve kendini kaybeder. Can alıcı soru şudur: Kendini kaybeden neyi kazanabilir?”(26)

Aklını kullanmayıp vahyin sunduğu hakikatlere itibar etmeyenler, sonraki âyetlerde de zikredileceği üzere kâinat kitabının âyetlerine de insanlık tarihinin özeti demek olan kıssalara da itibar etmemektedirler. İşte Yüce Allah bütün bu âyetlerde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tercihlerinin sorumlusunun kendileri olduğunu bildirmekte, herkesi bu noktada uyarmaktadır.

c) Kâinat Kitabına Bakış ve İlâhî Prensipler

Yüce Allah, sûrenin 101-103. âyetlerinde bütün insanlara hitap etmekte, göklerde ve yeryüzünde ne varsa onlara ibret nazariyle bakmalarını emretmekte, ancak iman etmek istemeyenlere âyetlerin ve uyarıların fayda vermeyeceğini haber vermektedir. Esasında bu ibdetlerden yararlanmayanların öncekilerin başına gelen felaket günlerinden başka bir şey beklemedikleri, onlar gibi Hz. Peygamber’in de durumun sonucunu beklediği bildirilmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın elçileri ve iman edenleri kurtarıcı olduğu beyan edilerek müminleri kurtarmanın kendi üzerine aldığı bir vaad olduğu belirtilmektedir.

ı Âyetlerin ve Uyarıların İnkârcılara Fayda Vermemesi

قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْاٰيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ “De ki: ‘Göklerde ve yerde neler var, bakın!’ İnanmayacak bir topluma deliller ve uyarılar yarar sağlamaz.”

Âyetteki قُل kul emri “de ki”; انْظُرُوا unzurû emri “bakın, inceleyin”; مَاذَا mâ zâ edatı “ne var”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; وَمَا تُغْنِي ve mâ tuğnî fiili “ve fayda vermez”; الْاٰيَات el-âyâtü kelimesi “âyetler, deliller”; وَالنُّذُرُ ve’n-nüzüru sözcüğü “ve uyarılar”;عَنْ قَوْمٍ ‘an kavmin ifadesi “(şu) kavme, (şu) topluma”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmıyorlar, inanmayan” demektir.

Burada kâinat kitabına ibretle bakılmaması ve bunlardan dersler çıkartılmamasıyla ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1.قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “De ki: Göklerde ve yerde neler var, bakın!” Yüce Allah, Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bütün inkârcılara seslenmekte, güneş, ay, yıldızlar, gece ve gündüzün art arda gelişi, yağmurun yağması gibi göklerde, ağaçlar, denizler, meyveler vs. gibi yeryüzünde yaratılmış her ne varsa onlara ibret nazarıyla bakmalarını kendilerinden istemekte,(27) bu hususu ümmete tebliğ etmesi için Hz. Peygamber’e emir vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla bilgi mevcuttur. Bu bağlamda A‘râf 7/185’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerin ve yerin hükümranlığı ve Allah’ın yarattığı her bir şey hakkında hiç mi düşünmediler?” Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde kâinat kitabının âyetlerini incelemeyenlere hitap etmektedir. Bu âyette “gökler” ve “yeryüzü” denmesine rağmen, ardından “Allah’ın yarattığı her bir şey” denmesinin sebebi, mahlûkatın göklerden ve yeryüzünden ibaret olmadığını zihinlere kazımaktır. Dahası sözü edilen her ne mahlûk varsa hepsi Yüce Allah’ın birer âyetidir ve âyetler de sahibini yani Yüce Allah’ı işaret etmektedir.

Çeşitli vesilelerle hatırlattığımız üzere, Yüce Allah’ın bir vahyettiği, bir de yarattığı kitabı vardır. Bütün peygamberlere vahyettiği kitap “tenzîlî kitap, vahyedilen, indirilen, öğretilen, ikram edilen kitap, okunan kitap”; yarattığı kitap ise kâinat diye bilinen ve kendisine “tekvînî kitap, kâinata yazılan kanunlar” manasında “tabiat kanunları”, yani “yazılı kitap” denen her şeydir. Elbette kâinat kitabının bir alt başlığı gibi görülebilecek “insan kitabı” da vardır. İşte insanoğlu vahyin ışığında hem kâinat hem de insan kitabını okumalıdır. Çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır ve onların her birinden Yüce Allah’a ulaşmak ideal bir müslümanın özellikleri arasında bulunmaktadır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette göklerin ve yeryüzünün hükümranlığı ile yaratılmış olan her ne varsa onların incelenmesini, ibret nazarıyla onlara bakılmasını emretmektedir. Bütün bu varlıkların hem yaratıcısı hem de varlıklarını devam ettiricisi Yüce Allah’tır. Başta nankörler ve özellikle Yüce Allah’ın mutlak kudretine iman etmeyen ve âhiret inancı bulunmayan inkârcılar olmak üzere, bütün insanlar kâinattaki bu muhteşem düzene bakmalı, kafa yormalı ve Yüce Allah’ın mutlak kudretini anlamaya çalışmalıdırlar.

Kur’ân’da pek çok âyette(28) kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak zikredilmektedir. İnsanlar sadece gündelik ve bilinen ibadetleri yapmakla kulluk görevlerini yapıp bitirmiş olamazlar. İnkârcılara meydan okuma, müminlere ise Yüce Allah’ın kudretine iman içeriği ile önümüzde duran bu âyetlerde tıpkı Kâf 50/6-10 ve Mülk 67/3-5’te yer aldığı gibi bir taraftan kâinatın, dolayısıyla yaratılmış her bir şeyin tanınması amaçlanmakta, diğer taraftan da tabiatı anlama bilinci aşılanmaktadır.

2. وَمَا تُغْنِي الْاٰيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ “(Fakat) inanmayacak bir topluma deliller ve uyarılar yarar sağlamaz.” Yüce Allah bu sûrede ele aldığı çeşitli konulara ilave olarak bu defa kâinat kitabından âyetler sunmakta, fakat inanmamakta kararlılık gösterenlere bütün bu âyetlerin yani delillerin, ibretlerin ve uyarıların fayda vermeyeceğini beyan etmektedir.

Âyetin başında yer alan مَا mâ edatı nefy manası verince anlam bu şekilde olur. Ancak bu edatın soru anlamına gelmesi de mümkündür. Bu durumda inanmamakta kararlılık gösterenlere âyetlerin ve uyarıların ne fayda vereceği inkârî bir soru olarak gündeme getirilmiş olabilir. Buna göre, verilmek istenen mesaj nefy manasıyla buluşmakta, dolayısıyla hiçbir faydanın söz konusu olamayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Dahası bazı âlimlerimiz inkârî soru manası çerçevesinde, kendilerine âyetlerin ve uyarıların sunulmasına rağmen inanmamakta ısrarcı olanlara bütün bunların ne fayda vereceği sorulmuş olmaktadır ki(29) mesaj aynı şekilde önceki ihtimallerle buluşmaktadır.

Yüce Allah Yûnus 10/33 ve 96. âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, bu tür inkârcı insanların durumlarında ısrarcı olduklarını, bu nedenle inanmayacaklarını ve haklarında azap sözünün de gerçekleşmiş olduğunu haber vermektedir. Esasında bu tür âyetlerde kullanılan لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili gelecek zaman manası veren olumsuz bir kalıptadır ve muhatapların kararlılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ıı. Helak Edenlerin Akıbet Beklentileri

فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ اِلَّا مِثْلَ اَيَّامِ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “Onlar, kendilerinden önce geçmiş toplumların (felaket) günlerinin benzerlerinden başkasını mı bekliyorlar? De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.”

Âyetteki فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ fe hel yentezırûne sorusu “bekliyorlar mı”; اِلَّا مِثْلَ اَيَّامِ illâ misle eyyâmi istisnası “(şu) günlerin benzerinden başka”; الَّذ۪ينَ خَلَوْا ellezîne halev ifadesi “önce geçenlerin”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; قُلْ kul emri “de ki”; فَانْتَظِرُوا fentezırû emri “bekleyin”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ mine’l-muntezırîne kelimesi ise “bekleyenlerden(im)” demektir.

Burada müşriklerin önceki inkârcılar gibi felaket bekledikleri gündeme getirilmektedir.

1.فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ اِلَّا مِثْلَ اَيَّامِ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlar, kendilerinden önce geçmiş toplumların (felaket) günlerinin benzerlerinden başkasını mı bekliyorlar?” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, inkârcıların inanmamakta ısrarcılık yapmaları sonucunda daha önce iman etmedikleri için helak edilen önceki kavimlerin başına gelen akıbetten başka bir şey beklemediklerini beyan etmektedir.

Âyette sözü edilen اَيَّام eyyâm “günler” kelimesi esasında bağlam gereği olumsuz bir mana içermekte ve Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Şuayb gibi peygamberlerin kavimlerinin başına gelen “azap, helak ve felaket günleri” manasını içermektedir.(30) Bu arada cümlede yer alan هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye vurgu manası katmakta ve onların kendilerine sunulacak hiçbir delile itibar etmeyeceklerini, başka herhangi bir beklentilerinin bulunmadığını göstermektedir.

2. قُلْ فَانْتَظِرُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek inkârda ısrarcılık yapan ve önceki kavimler gibi sadece ve sadece helak günleri bekleyen müşriklere beklemeleri gerektiğini, zira kendisinin de bekleyenlerden olduğunu söylemesini emretmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/20. âyette ve A‘râf 7/71’de Hz. Hûd’un kavmine yönelik hitapları arasında da yer almaktadır. Bu cümle hakkında detaylı açıklamalarımızı Hûd 11/122. âyette yapacağımız için burada kısaca bir hususa değinerek yetineceğiz. Sözü edilen meydan okumada inkârcıların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj bulunmaktadır.

Hz. Peygamber inkârcı kavmine hitap ederken “Siz artık Allah’ın dünyada veya âhirette başınıza ne belalar getireceğini bekleyin; başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin! Ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” demiştir. Bu ifadesiyle aslında davasındaki haklılığını ve muhatapların alaycılıklarının yersiz olduğunu kendilerine son bir kez beyan etmiş olmaktadır. Bu ifadenin benzerleri başka milletler ve kavimler için de Kur’ân’da yer almaktadır.(31)

ııı. Helakten Kurtarmada İlâhî Yasa

ثُمَّ نُنَجّ۪ي رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كَذٰلِكَ حَقًّا عَلَيْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Sonra biz elçilerimizi ve iman edenleri kurtarırız. İşte böylece, üzerimize bir borç olarak inananları kurtaracağız.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نُنَجّ۪ي nüneccî fiili “kurtarırız”; رُسُلَنَا rusülenâ tamlaması “bizim elçilerimizi”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanları, iman edenleri de”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”;حَقًّا hakkan sözcüğü “hak, borç, gerçek olarak”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; نُنْجِ nünci fiili “kurtarırız”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi ise “inananları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere dünya hayatındaki tutumu gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ نُنَجّ۪ي رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Sonra biz elçilerimizi ve iman edenleri kurtarırız.” Yüce Allah inkârcılıkları sonucunda helak ettiği kavimlerin içerisinden ayrılıp iman edenleri ve elbette onların tâbi olduğu elçileri kurtaracağını beyan ederek Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral kazandırmakta, diğer taraftan da kâfirlere ve müşriklere bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Bu cümlede ve devam eden cümlere yer alan “kurtarmak” anlamındaki نُنَجّ۪ي nüneccî ve نُنْجِ nünci fiilleri azabın içinden kurtarmak değil de azaba ve gazaba uğratılmaktan kurtarmak manasına alınmalıdır. Bu arada, âyette yer alan ve bizim ikinci cümlede izahı tercih ettiğimiz كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz cümleyle de birlikte yorumlanabilir. Buna göre söz konusu kelime iman edenlerle ilişkilendirilerek “iman edenlerin peygamberler gibi inandıkları” beyan edilmiş olur.

2. كَذٰلِكَ حَقًّا عَلَيْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِن۪ينَ “İşte böylece, üzerimize bir borç olarak inananları kurtaracağız.” Yüce Allah elçilerini ve iman edenleri kurtarmasını önceki nesillerden itibaren bir prensip olarak uyguladığını, müminleri kurtarmasını kendine bir esas olarak belirlediğini beyan etmektedir. Bu ifadede önceki cümlede de olduğu gibi bütün zamanların müminlerine moral verilmesi hedeflenmektedir.

Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde oradaki müminlerin kurtarılacağı, müşriklerin ise er ya da geç helak edilecekleri bildirilmiş olmaktadır. Âyette zikredilen نُنْجِ nünci fiilinin sonunda bir yâ harfi varken kesra hareke ona işaret ettiği için düşürülmüş ve kesra ile yetinilmiştir.

Âyette yer alan حَقًّا عَلَيْنَا hakkan ‘aleynâ ifadesi elbette Yüce Allah’a vucûbiyet yani gereklilik anlamında bir borç değildir. Bu Yüce Allah’ın müminleri koruyacağına dair bir vaadidir ve burada da söz konusu vaad gündeme getirilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 135; Taberî, age., XI, 168.
• 2 - Zemahşerî, age., II, 357. 3 - Semerkandî, age., II, 135.
• 4 - Râzî, age., XVII, 163. 5 - Taberî, age., XI, 167.
• 6 - Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 En‘âm 6/114 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
• 7 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 8 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 9 - Zümer 39/19, 71.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71
• 10 - Hûd 11/18.
  • Hûd 11/18
• 11 - Semerkandî, age., II, 136.
• 12 - Hz. Yûnus’un MÖ. 860-784 yılları arasında yaşadığı ifade edilmektedir Hz. Yunus hakkında geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Yunus md.,” DİA, XLIII, 597-599; İslâmoğlu, age., s. 392’de 1. not.
• 13 - Yûnus 10/98.
  • Yûnus 10/98
• 14 - Esed, age., 661’de 83. not. 15 - Semerkandî, age., II, 136; Taberî, age., XI, 170; Zemahşerî, age., II, 357; Râzî, age., XVII, 164-165; Esed, age., s. 415’te 119. not.
• 16 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 17 - Râzî, age., XVII, 165.
• 18 - Nûh 71/1-4.
  • Nûh 71/4
• 19 - En‘âm 6/35; Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • En‘âm 6/35 Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 20 - Semerkandî, age., II, 137.
• 21 - Haşr 59/24. 22 - Hûd 11/107; Burûc 85/16.
  • Haşr 59/24 Hûd 11/107 Burûc 85/16
• 23 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 174; Zemahşerî, age., II, 359.
• 24 - Semerkandî, age., II, 137. 25 - Taberî, age., XI, 174; Zemahşerî, age., II, 359.
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 374’te 113. not.
• 27 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 175.
• 28 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ’ 21/30-32; Hacc 22/5, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Sâd 38/29 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
• 29 - Zemahşerî, age., II, 360; Râzî, age., XVII, 170.
• 30 - Semerkandî, age., II, 138; Taberî, age., XI, 175-176.
• 31 - En‘âm 6/158; A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122; Tûr 52/31; Kalem 68/5-6.
  • En‘âm 6/158 A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122 Tûr 52/31 Kalem 68/6