Şems Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 15 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “Güneş” anlamındaki الشَّمْس eş-şems kelimesinden alan Şems sûresi, iniş sırasına göre 28, resmî sıralamada ise 91. sûredir.

Şems sûresinin, resmî sıralamada öncesindeki Beled sûresiyle çeşitli yönlerden anlam bağı vardır. Bu çerçevede her iki sûrenin de “yeminlerle başlaması, insanın yaratılış özellikleri, bunların olumsuz yönde işletilmesi, inkârcı azgınların azapla buluşturulacağı gerçeği” gibi konuları zikredebiliriz.

Yüce Allah, Şems sûresinde “Güneş’e ve (gün boyu devam eden) aydınlığına, o (Güneş)i takip ettiğinde Ay’a, onu (Güneş’in ışığını) açığa çıkarttığında gündüze, (ışığını) örttüğünde geceye, gökyüzüne (uzaya) ve onu bina eden (kuvvet)e, yeryüzüne ve onu yapıp döşeyen (kudret)e, nefse ve onu düzenleyen (yaratılış amacına uygun birtakım kabiliyetler veren güc)e, sonra da (nefse) kötülük ve (kötülükten) korunma (gücü)nü ilham eden (eşsiz iradey)e yemin olsun” şeklinde yedi varlığa yemin ederek, insanların yaratılış özelliklerini gündeme getirmektedir.

Kendilerine yemin edilen bu varlıklar önemli olsa da, gözden kaçırılmaması gereken nokta, o varlıkları yaratan güce dikkat çekilmesidir. Çünkü yeminlerden sonra gelen ilk cümlede insanın yaratılışına, bir anlamda fıtrat hamuruna Yüce Allah’ın yerleştirdiği fucûr ve takvâ özelliklerinden söz edilmekte, sonrasında ise yeminlerin gerekçesi “(nefsini kötülüklerden) arındıran kişi kurtuluşa ermiştir. Onu (kötülüklere) gömen de ziyana uğramıştır” ifadesiyle dile getirilmektedir.

11. âyetten itibaren, yaratılışın asıl amacı, varlıklara bakarak yaratıcıyı bulmak veya âlemden Allah’a ulaşmak olduğu için, bu gerçeği fark edemeyenler, Semûd kavmi örneğiyle tanıtılmakta, verilen nimetlerin ve sunulan imkânların farkına varılmaması durumunda, yaşanacak felakete ve ibret içerikli sonuçlara vurgu yapılmaktadır.

Âyet sonlarındaki hâ zamiriyle sağlanan ses uyumu, sûrenin bütün âyetlerinin aynı anda indirildiğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

Sûrenin ilk grup âyetinde, bütün zamanları, bütün mahlûkatı, özellikle de insanı dikkate sunan yemin ifadelerinden oluşan bir demet vardır. 9-10. âyetlerde ise, Şems sûresinin başından itibaren söz konusu varlıklara neden yemin edildiğinin gerekçesi verilmektedir. Kur’ân’da yeminlerin bulunma nedenlerinden biri de, yeminden sonraki mesajın önemine dikkat çekilmesidir. Bunca yemin ifadesi, öncelikle işte bu iki âyetteki mesaja, peşinden diğer âyetlerdeki hakikatlere dikkatleri çekmeyi amaçlamaktadır.

a) Yedi Varlığa Yemin

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde “Güneş’e ve (gün boyu devam eden) aydınlığına, o (Güneş)i takip ettiğinde Ay’a, (ışığını) açığa çıkarttığında gündüze, (ışığını) örttüğünde geceye, gökyüzüne (uzaya) ve onu bina eden (kuvvet)e, yeryüzüne ve onu yapıp döşeyen (kudret)e, nefse ve ona (yaratılış amacına uygun) birtakım kabiliyetler veren (güc)e yemin olsun” buyurarak insanların dikkatlerini hakikata çekmek istemektedir.

ı. Güneş, Işığı ve Tilâvet Eden Ay

وَالشَّمْسِ وَضُحٰيهَا وَالْقَمَرِ اِذَا تَلٰيهَا “Yemin olsun: Güneş’e ve onun aydınlığına, onu (Güneş’i) izlediğinde Ay’a.”

Âyetteki وَالشَّمْسِ ve’ş-şemsi kelimesi “Güneş’e yemin olsun”; وَضُحٰيهَا ve duhâhâ tamlaması “ve onun ışığına, kuşluk vaktine”; وَالْقَمَرِ ve’l-kameri kelimesi “Ay’a da (yemin olsun)”; اِذَا تَلٰيهَا izâ telâhâ fiili ise “onu takip ettiği zaman” demektir.

Burada gök cisimlerinden ikisi olarak Güneş’e ve Ay’a yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin bu ilk grup âyetinde yedi varlığa yemin ederek, insanın yaratılış özelliklerine dikkat çekmektedir. Kur’ân’daki yeminler hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde bilgi verdiğimiz için burada tekrara girmeyeceğiz.

Şu kadarını söyleyelim ki, kendisine yemin edilen varlıklar mahşerde insanoğlu için şahitlik yapacaktır. Bu nedenle söz konusu yemin ifadelerini “… şahit olsun ki” şeklinde anlamak gerektiğini özellikle belirtmek istiyoruz.

1. Güneş’e ve Aydınlığına Yemin

وَالشَّمْسِ وَضُحٰيهَا “Güneşe ve (gün boyu devam eden) aydınlığına yemin olsun.”

İlk âyette Güneş ve onun aydınlığı söz konusu edilmektedir. İnsan hayatında ve içinde yaşadığımız sistemde Güneş’in önemi hakkında sözü uzatmaya hiç gerek yoktur. Hayatın devamı için Güneş’in vazgeçilmez bir yere sahip olmasının yanında, özellikle Müslümanların günlük ibadetlerini yaparken Güneş’in hareketlerinin belirleyici olduğunu da unutmamak gerekmektedir.

Bu arada hakkında kısa da olsa bilgi verilmesi gereken kelime, Duhâ 93/1’de de geçen duhâ sözcüğüdür. Duhâ “kuşluk vakti, gündüzün ışığı, Güneş’in ısısı ve bütünüyle gün”(1) anlamlarına gelmektedir. İkinci âyette, kamer “Ay” kelimesi gelmekte ve Ay’ın da geceyi temsil etmekte olduğu düşünüldüğünde ilk âyetteki duhâ kelimesiyle aslında Güneş’in gün boyu devam eden ışığının kastedildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir.

2. Aya Yemin

وَالْقَمَرِ اِذَا تَلٰيهَا “O (Güneş)i takip ettiğinde aya yemin olsun.”

Bu âyette, ayın güneşi takibinden söz edilmektedir. Ferrâ’nın da dediği gibi, bu takip, ayın ışığını güneşten alması anlamındadır.(2) Bu durumda, bir yansıtıcılıktan söz ediliyor demektir. Yûnus 10/5’te “güneş”in dıyâ’ “ışık kaynağı, ışık üreten varlık”, “ay”ın ise nûr olarak nitelendirilmesi, ikisi arasındaki mahiyet farkına işaret etmektedir. Böylece, Kur’ân’daki kullanımlardan ve yönlendirmelerden hareketle, çok önemli bilimsel gerçeklere ulaşmanın yolu gösterilmekte ve onları kavramaya yönelik çalışmalar dolaylı olarak teşvik edilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli alanlardaki farklı kullanımlar ve mesajın iletilmesinde seçilen kelimeler ve kavramlar, Kur’ân’da “çok anlamlılığın” var olduğunu gösterir. Kur’ân ilimleri arasında çok önemli bir yeri olan “Vucûh ve Nezâir” ilminin vucûh kısmı, Kur’ân’daki bu tür kullanımları konu edinir.(3) Nezâir ise daha çok “eş anlamlılık” üzerinde durur. İşte önceki âyette geçen duhâ ve bu âyetteki telâ/tilâvet hakkındaki durum vücûh’un örneğidir.

Şems sûresinin ilk iki âyetinde Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri Müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir.

Zekât, Ramazan, hac, kurban gibi ibadetlerin; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı ise ayın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla güneşe ve aya yemin edilip onlara dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

Güneş’in hayat için ısı ve ışık kaynağı olması nedeniyle önemini ifadeye gerek bile yoktur. Buna ilave olarak Yüce Allah Ay’ın hallerini soranlara verdiği cevapta Bakara 2/189’da bunların kendileri sayesinde insanların çeşitli ihtiyaçlarını belirledikleri ve haccın zamanının tepsit edildiği vakitler olduğunu beyan etmektedir. Ayrıca Yûnus 10/5 ve İsrâ’ 17/12’de yıllarının sayısının ve hesabın bilindiği belirtilmekte, Yâsîn 36/39’da ise onun çeşitli menzillere sahip kılındığı ifade edilmektedir.

- Tilâvet Kavramı

Âyette geçen ve “takip etmek” anlamına gelen telâ fiili, tilâvet kelimesiyle aynı kökten gelmektedir. “Kur’ân’ı tilavet etmek” demek, onun kelimelerini tekrar etmek ve muhataplara aktarmak anlamına geldiği gibi, onun prensip ve buyruklarını izlemek, dediğini yapmak, yolunu takip etmek ve izinden gitmek gibi anlamlara da gelmektedir.

Hûd 11/17’de de örneği bulunan ve “takip etmek” anlamına gelen yetlû/tilâvet kelimesinden hareketle, Kur’ân’ın tilavet edilmesi, “farkındalıkla ve bilinçli bir şekilde onu izlemeyi” zorunlu kılmaktadır. Demek ki “Kur’ân’ı tilavet etmek” demek, sadece metnini tekrar etmek ve başkalarına aktarmak değil, emirlerini ve yasaklarını dikkate alan bir hayat yaşamak demektir; bir anlamda onu hayata okumak ve hayata taşımak demektir.

Ay, Güneş’in ışığından yararlanıp onu başka varlıklara aktardığı gibi, Kur’ân okuyanlar onun aydınlığından yararlanmalı, sonra da başkalarına aktarmalıdır. Ay nasıl ki ışığını Güneş’ten alıyorsa, Müslüman da aydınlığını Kur’ân’dan almalı ve önce kendisi aydınlanmalı, ardından çevresini aydınlatmalıdır.

Kehf 18/27, ‘Ankebût 29/45 gibi âyetlerde el-Kitâb’ın, yani Kur’ân’ın tilavetinden maksat, hem onun okunması, hem tekrar edilmesi, hem emirlerinin ve yasaklarının gereğinin yerine getirilmesi, hem de başkalarına aktarılması, böylece örnek olunmasıdır.

Asıl bütüncül ve sonuç veren okuma eylemini, “mekanik”, yani anlamadan bir okuma değil, “irfânî”, yani bilinçli bir kıraat oluşturmaktadır. Anlaşılmadan ve gereği yerine getirilmeden yapılan okumalar elbette gereksiz değildir; ancak yeterli hiç değildir. Vurgulamak istediğimiz husus, vahyin indiriliş gayesini gerçekleştirmek için onun hayatla bütünleşmesini sağlamasına dikkat çekmektir.

“Tilâvet kavramı” ve “Kur’ân’ı okuma ve anlamada nasıl bir yol takip edilmesi gerektiği” noktasında Teefsirmizin ilk cildi “Giriş” bölümünde “Kur’ân Nasıl Okunmalı?” başlığında geniş bilgiler verdiğimiz için bu kadarlık hatırlatma ile yetinmek istiyoruz.

ıı. Gündüz ve Gece

وَالنَّهَارِ اِذَا جَلّٰيهَا وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰيهَا “Onu (güneşi) açığa çıkarttığı zaman gündüze, onu kapladığı zaman (örttüğünde) geceye (yemin olsun ki).”

Âyetteki وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri kelimesi “gündüze yemin olsun”; اِذَا جَلّٰيهَا izâ cellâhâ ifadesi “onu görünür hale getirdiği zaman, ortaya çıkardığı zaman”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli kelimesi “geceye de yemin olsun”; اِذَا يَغْشٰيهَا izâ yağşâhâ ifadesi ise “onu örttüğü, kapladığı zaman” demektir.

Burada hayatın devamı için vazgeçilmez değerlerden ikisine dair yeminler gündeme getirilmektedir.

1. Gündüze Yemin

وَالنَّهَارِ اِذَا جَلّٰيهَا “Onu (güneşin ışığını) açığa çıkarttığı zaman gündüze yemin olsun.”

Leyl 92/2’de de yer aldığı üzere, burada Güneş’in ışığını ortaya çıkaran gündüze dikkat çekilmektedir. Bir anlamda gündüzün ışıklı oluşu Güneş’le mümkündür; zira gündüz, Güneş’in aydınlığından ibarettir. Gündüz ne kadar aydınlık ise demek ki Güneş o oranda parlaktır. Kur’ân’ı doğru anlamada etkili olan “sebep-sonuç ilişkisi”ni burada da görmekteyiz. Bu durumda Güneş “sebep”tir; onun ışığını fark ettiren gündüz ise “sonuç”tur.

Güneş’in görülmesi ancak ışığının görülmesiyle mümkündür. Gündüz, ışığın bizdeki izlenimidir. Hava kapalı iken, yani Güneş’in görülmemesi durumunda, bu defa onun varlığı akıl ile anlaşılır. Çünkü Güneş varsa ışık da vardır; aksi durumda Güneş yoksa ışık da haliyle yoktur. Bu ifadelerimizle, güneş ile ışığının ayrılmaz bir bütün oluşturduğu gerçeğini dile getirmeye çalışıyoruz.

2. Geceye Yemin

وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰيهَا “Onu (Güneşin ışığını) örttüğü zaman geceye yemin olsun.” Leyl 92/1’de de zikredildiği üzere, bu âyette Güneş’in ışığını kapatan geceye dikkat çekilmektedir. Gecenin ışığı kapatması özellikle kutuplara yakın bölgelerde bizzat gözlemlenen bir olaydır. Güneş görünmesine rağmen etrafın gece olduğu durumlar olduğu gibi, güneş meydanda değilken ortalığın ışık olduğu, yani gündüz olduğu zamanlar da yaşanmaktadır.

Bu âyette sözü edilen “gecenin, gündüzün ışığını kaplaması” olayı kutuplarda yaşanan enteresan bir görüntü vermektedir. Kanaatimizce A‘râf 7/54, Leyl 92/1 ve yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de sözü edilen durum “kutup bölgelerindeki tabiat olayları”nı işaret etmektedir.(4)

İnsan için bütün zamanlar önemlidir ve anlamlıdır. Her birinin kendine göre özelliği ve insana yararı vardır. Burada hatırlatılan husus, günün ışığında hayatın daha açık ve verimli bir şekilde yaşanması, ihtiyaçların genellikle bu dönemde giderilmesidir.

Güneş’e, Ay’a, gündüze ve geceye yemin edilmesi, elbette sadece onların ışığı, takibi, açığa çıkması ve örtmesinin düşünülmesiyle sınırlı değildir. Maksat, onları var eden gücün farkına varılmasının sağlanması, o gücün erişilmezliğinin ve o güç karşısındaki acziyetin itiraf edilmesidir.

Bu arada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir başka nokta ise, akıp gitmekte olan zamandır. Güneş, Ay, gündüz ve gece, aslında insanın ömrünü ifade eden el-‘asr kelimesinin de bir açılımıdır. Bu nedenle “geçip gitmekte olan zamana ve bitmekte olan ömre dikkat çekilmesi”, onların “şahitliklerini unutmamak” anlamındadır.

Zamanı ve ömrü hafife almadan, hayatı bilinçli yaşamanın gerekliliği bu âyetlerde ortaya konulmaktadır. Sûrenin ilk dört âyetinde işte bu meselenin önemi ve hassasiyeti muhataplara anlatılmaya ve kavratılmaya çalışılmaktadır.

ııı. Gök ve Yeryüzü

وَالسَّمَآءِ وَمَا بَنٰيهَا وَالْاَرْضِ وَمَا طَحٰيهَا “Göğe ve onu bina edene, yere ve onu yayana (döşeyene).”

Âyetteki وَالسَّمَآءِ ve’s-semâi kelimesi “göğe, yüksekliğe, uzaya yemin olsun”; وَمَا بَنٰيهَا ve mâ benâhâ ifadesi “ve onu kurana, şekillendirene, bina edene, yapan güce de”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “yeryüzüne de yemin olsun”; وَمَا طَحٰيهَا ve mâ tahâhâ fiili ise “onu döşeyene, yayan güce de (yemin olsun)” demektir.

Burada “gökyüzüne ve yeryüzüne” yapılan yemin gündeme getirilmektedir.

1. Göğe ve Onu Bina Eden Güce Yemin

وَالسَّمَآءِ وَمَا بَنٰيهَا “Göğe (uzaya) ve onu bina eden (kuvvet)e yemin olsun.”

Kur’ân’da “göğün binâ edilişi” ve göklerin sayısının yedi olduğuna dair çeşitli âyetler vardır. Bu sayının rakamsal bir değer ifade etme ihtimalinin yanı sıra, çokluk anlamına gelebileceği de kanaatler arasında yer almaktadır.

Göğün Bina Edilmesi

Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır.(5) Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(6) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(7) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz. Aynı konuyla ilgili bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında bir rakamsal değer ifade etmek olduğunu gösterebilir. Ancak bu “yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir.

Yüce Allah, Nâzi‘ât 79/27-28’de göğün bina edilmesini insanın yaratılmasıyla mukayese ederek, göğün yükseltilip düzene konulmasını dile getirmektedir. Zâriyât 51/47’de göğün çok güçlü bir şekilde bina edildiği ve sistemin genişletilmekte olduğu bildirilmektedir.

Zâriyât 51/7’de göğün, yani uzaydaki gezegenlerin yörüngeleri bulunduğu, Hıcr 15/16’da gökte birtakım burçlar yaratıldığı(8) ve onların uzaktan bakanlar için süslendiği, dahası kovulmuş her şeytandan korunduğu(9) beyan edilmektedir. Bütün bu âyetler ışığında “göğün bina edilmesi”nin, “onun sisteme kavuşturulması” olduğu şeklindeki bir ifade hatalı olmasa gerektir. Ayrıca Târık 86/11’de göğün “dönüş sahibi” olduğu ifade edilerek, uzaydaki sistem hakkında ipuçları verilmekte ve araştırmacılar için kapı aralanmaktadır.

Aynı konuda olmak üzere, Hacc 22/65’te göğün, yeryüzünün üzerine düşmesini engelleyen gücün Yüce Allah olduğu ifade edilmekte ve O’nun izin vermesi durumunda bu sistemin bozulacağı açıklanmaktadır. Fâtır 35/41’de de benzer bir konu gündeme getirilmekte, göklerin ve yerin sisteminin devamı Yüce Allah’ın sahipliğiyle ilişkilendirilmektedir. O’nun müdahalesi olmaması halinde bu yapının bozulacağı, başka hiçbir varlığın bu noktada etkin olamayacağı âyetlerde dolaylı olarak hatırlatılmaktadır.

Göklerin bina edilişiyle ilgili olarak son bir hatırlatmayı da Rahmân 55/7. âyet ile yapalım. Orada, Yüce Allah göğü kendisinin yükselttiğini ve bir denge koyduğunu beyan ederek, hem sisteme müdahale edilmemesi hem de sistemin bozulmaması noktasında insanları uyarmaktadır.

Hâsıl-ı kelam, her şeyde olduğu gibi, göklerin yaratılmasında da bizim anladığımız veya anlayamadığımız nice incelikler ve derin hikmetler vardır. Onların binâ edilmesi faydadan ve amaçtan yoksun değildir.(10)

2. Yeryüzüne ve Onu Yayan Güce Yemin

وَالْاَرْضِ وَمَا طَحٰيهَا “Yeryüzüne ve onu yayıp döşeyen (kudret)e yemin olsun.”

Bu sûrede yemine konu edilen varlıkların altıncısı yeryüzüdür. Yüce Allah, yeryüzüne ve onu döşeyen kudrete, yani kendi gücüne dikkatleri çekmektedir.

Kur’ân’da yaratılıştan söz edilen pek çok âyette “gökler” ve “yer” bir arada zikredildiği için, burada da yemine konu edinilen varlıklar arasında “gök”ten sonra “yeryüzü” zikredilmektedir.

Yeryüzünün Yapısı

a) Kur’ân’da kâinat kitabına çok değişik şekillerde gönderme yapıldığı bilinmektedir. Yüce Allah bu bağlamda Ğâşiye 88/17-20’de dört değişik varlığa dikkat çekmekte, bunlardan birisini de “yeryüzü” olarak belirlemektedir.

Fussılet 41/9-10’da yeryüzünün şekillendirilme süreci “dört evre” olarak belirlenmekte, bu evrelerde yeryüzünde gerçekleşen inşa süreci özellikle dikkatlere sunulmaktadır. Ayrıca Nâzi‘ât 79/30’da da göğün bina edilişi ve gece ile gündüz hakkında bilgi verildikten sonra, söz yeryüzüne getirilmekte, yeryüzünün yayılıp döşenmesi (dehv/dehâhâ) işleminin gökten sonra olduğu beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Şems 91/6’da “Yeryüzüne ve onu yapıp döşeyen kudrete yemin olsun”(11) buyurulurken, bu yapı hakkında طَحٰي tahâ fiili kullanılmaktadır.

Gerek Fussılet 41/9-12, gerek Bakara 2/28, gerekse Nâzi‘ât 79/27-33’e bakıldığında, önce göklerin yaratıldığı, peşinden yeryüzünün yaratılıp döşendiği belirtilmektedir. En sonunda ise, daha önce duman halinde yaratılmış olan göğün düzenlendiği ve bütün bunların toplam 6 günde yani 6 evrede, aşamada gerçekleştirildiği yine Kur’ân’da beyan edilmektedir. (12)

b) Yeryüzünün döşenmesi veya yapısının belirlenmesi bağlamında feraşnâ “döşek gibi yaymak”(13) ve sütıhat “yayılmak”(14) fiili ile mihâd ve firâş “döşek”(15) kelimeleri kullanılmakta, bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insanlar ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı verilmektedir.

İşte bu bilgilerin devamı veya parçası olarak, Şems sûresinin bu âyetinde de yeryüzünün yayılıp döşendiği belirtilerek, onu bu şekilde düzenleyenin Yüce Allah olduğu tekrar hatırlatılmakta, O’nun gücüne dikkat çekilmekte ve yemine konu edinilen varlıklar arasında “yeryüzü” de gündeme getirilmiş olmaktadır.

ıv. İnsan

وَنَفْسٍ وَمَا سَوّٰيهَا “Nefse ve onu düzenleyen (yaratılış amacına uygun birtakım kabiliyetler veren güc)e yemin olsun.”

Âyetteki وَنَفْسٍ ve nefsin kelimesi “insana, nefse yemin olsun”; وَمَا سَوّٰيهَا ve mâ sevvâhâ ifadesi ise “ve onu düzenleyen kudrete de (yemin olsun)” demektir.

Burada “insana ve onu düzenleyen güce” yapılan yemin gündeme getirilmektedir.

En uzaktaki varlıklardan başlanarak gelinen son nokta insanın kendisidir. Daha önce de çeşitli vesilelerle değindiğimiz üzere, Kur’ân’da bazı hakikatlerin anlaşılması için değişik anlatım metotları kullanılmaktadır.

Bazen “uzaktan yakına”, bazen “yakından uzağa”, bazen “soyuttan somuta”, bazen “somuttan soyuta”, bazen “parçadan bütüne”, bazen de “bütünden parçaya” doğru giden bir anlatım tekniği uygulanmaktadır. Buradaki amaç, insanın bütün bu varlıklar hakkında zihin yorması, görülebilen ve incelemeye konu olanlarına bakıp, yaratılış amaçları hakkında dersler çıkarmasını sağlamaktır.

Âyetteki نَفْسٍ nefs kelimesi “insan benliği”, onun tesviyesi ise “biçimlendirilmesi” olarak kabul edilebilir.(16) Nefs kelimesinin çeşitli anlam boyutları vardır. Burada kastedilen anlamının “madde ve manasıyla, beden ve ruhuyla, yani bütünüyle insan” olduğunu düşünmekteyiz.

Tesviye her ne kadar maddî varlıklar için düşünülse de, manevî varlıklar için kullanılmasında da herhangi bir engel yoktur. Maksat, insanın kendi varlığını gözlemlemesi, maddeten ve ruhen nasıl bir incelikte ve düzende şekillendirildiğini fark etmesi, sonunda onu var eden Yüce Allah’a tevhîd çizgisinde iman etmesidir.

b) İlâhî Program: Fucûr ve Takvâ

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde “nefse kötülük ve (kötülükten) korunma duygusunu ilham ettiğini” beyan etmekte, “Nefsini (kötülüklerden) arındıran kişi kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömen de ziyana uğramıştır” buyurarak insan iradesinin bu ilahi plana uymayan bir görüntü verdiğine dikkat çekmektedir.

ı. Fucûr ve Takvâ’nın İlhamı

فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوٰيهَا “Sonra da ona (nefse), kötülük ve takvâ (duyarlılık) kabiliyetini verene ki.”

Âyettekiفَاَلْهَمَهَا fe elhemehâ fiili “ona ilham etti, koydu, yerleştirdi, kodladı”;فُجُورَهَا fucûrahâ tamlaması “onun kötülük özelliğini”; وَتَقْوٰيهَا ve takvâhâ ifadesi ise “ve ondan korunma özelliğini” demektir.

Burada insanın fıtratına yerleştirilen iki özellik gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, 7. âyette yemin ettiği veya üzerine dikkat çektiği nefse 8. âyette “fucûr” ve “takvâ” özelliğini ilham ettiğini, yaratılışın hamuruna adeta bunları programlayıp yerleştirdiğini belirtmektedir. Kur’ân’a göre insanın sorumluluk sahibi kılınmasının sebebi, imtihana tâbi tutulmasıdır.

9. âyette imtihanı başarmak için fedakârlık yapması, aynı zamanda günahlardan arınabilmenin yolu olarak belirlenmektedir. 10. âyette ise arınmanın ve kurtuluşa ermenin zıddı olarak, imtihanı kaybetmek de insanın kendi kararına bağlanmakta, insan bu tercihi noktasında hayat sınavını kaybetmektedir.

1. Fucûr

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فُجُور fucûr kelimesi, en kısa anlamıyla “kötülük”, “ahlâkî zaaf” ve “sorumsuzluk yapmak” demektir. Bunun, insanın günah işleyebilme özelliği olduğunu da söyleyebiliriz. İnsanın “fucûr” sahibi kılınması, imtihanının gereğidir. Yoldan çıkabilme yeteneği olmayan varlıklar imtihan edilmezler. Melekler bu anlamda güzel bir örnektir.

İmtihan, alternatifliliğin sonucu olarak gerçekleşebilir. Günah işleyebilecek durumda olan varlıklar, eğer o günah davranışlardan kaçıp uzaklaşabiliyorlarsa o imtihanın bir anlamı vardır; aksi takdirde böyle bir işlemin hiçbir kıymeti yoktur.

2. Takvâ

Bu âyette dikkat çekilen ve nefse yerleştirildiği belirtilen ikinci nitelik ise, kötülüklerden korunabilme özelliği anlamında takvâ’dır. Bu arada öncelikle belirtelim ki Kur’ân’da 17 kez(17) geçen التَّقْوٰى/ تّقْوٰىet-takvâ/takvâ kelimesi “korunmak”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” gibi manalar içermektedir.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, v-k-y kökünden gelen takvâ, kök itibariyle “korumak” anlamını vermektedir. Beş harfli ittekâ kalıbında ise, “korunmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, “hassas, donanımlı ve bilinçli olmak” demektir. Bu anlamları tek kelimeyle ve kelimenin bütün anlam alanını içerecek şekilde düşünürsek, takvâyı “duyarlı olmak” diye tercüme edebiliriz.

Takvâ “duyarlılık”tır ve bir taraftan fucûr denen kötülüklere karşı insanı uyarmakta, diğer taraftan da iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirme özelliğini temsil etmektedir. Bazı yorumcular, bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.(18) Gerçekten, bu âyette de insanın günahlara karşı korunmasından söz edilmektedir.

Şems sûresinde takvânın doğuştan getirilen boyutuna dikkat çekilmişken, Bakara 2/197’de onun sonradan geliştirilen ve üzerine yatırım yapılan boyutu gündeme getirilmektedir. Çünkü Bakara’daki bağlamda takvâ, “en hayırlı azık” olarak tanıtılmakta ve insanlardan âhiret için azık hazırlamaları istenmektedir.

Takvânın bir de “örtü” boyutu vardır. A‘râf 7/26’da ele alındığı üzere, insanı çepeçevre kuşatan, onu tehlikelere karşı koruyup kollayan, insan için adeta bir sığınak özelliği taşıyan boyutuyla takvâ, sahibinin muttakî olarak nitelendirilmesini sağlar.

Kur’ân’da takvânın çeşitli özelliklerinden ve sonuçlarından söz edilmektedir. Bu bağlamda muttakî insan, şeytandan bir vesvese geldiğinde hemen Yüce Allah’ı hatırlar; bütün organları adeta göz kesilir ve insan bu haliyle derin bir duyarlılık sahibi olur.(19) Ayrıca, Enfâl 8/29’da takva sahibi için furkân yaratılması ve Talâk 65/2-5’te “sıkıntılı zamanlarında çıkış yolu sunulması” gibi sonuçlar söz konusudur.

Muttakî olmanın bu dünyadaki kazanımlarından sadece birkaçını zikretmiş olduk. Unutulmamalıdır ki, muttakîler için asıl kazanım, cennetin hazırlanmış olduğu müjdesidir.(20)

Takvâ - Fıtrat Birlikteliği

Yüce Allah’ın insanın hamuruna fucûr ve takvâyı ilham etmesi, oran olarak birbirinin dengi değildir. Hucürât 49/7’de belirtildiği üzere, Yüce Allah insanlara imanı sevdirmiş, onu gönüllerimize süslemiş; küfür, yoldan çıkma ve isyanı ise çirkin göstermiştir.

Buradan anlaşılıyor ki, bizim hamurumuzda yoldan çıkma veya kötülük yapabilme özelliğine karşılık, iyilik yapma veya duyarlı davranabilme özelliğimiz daha avantajlı ve baskın bir konumdadır. Bu durum, Yüce Allah’ın insanoğluna bir lütfudur. Bu lütuf, Rûm 30/30’da da belirtildiği gibi, insanın fıtrat üzere yaratılmasıdır.

İnsanın fıtratı, Yüce Allah’ın onun yaratılışına yerleştirdiği, tevhîd çizgisinde iman sahibi olabilmesidir. Fıtrat, içimizdeki potansiyelin iradeli olarak dışa vurulması eylemidir. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te ifade edildiği gibi, Yüce Allah her şeye hidayetini vermiştir. Varlıklara hidayetlerini vermesi, onları yaratılış amacına uygun olarak programlaması demektir.

Suyun, kuşun, yağmurun, bulutun, güneşin, ayın, yıldızların, ağaçların, bitkilerin, yeryüzünün, göklerin, hâsılı bütün mahlukların hidayeti, ne için yaratılmışlarsa o amaç doğrultusunda farklıdır. Bu arada insanın hidayeti ise, Yüce Allah’ı tevhîd çizgisinde kabul edebilecek şekilde fıtrat üzere yaratılmasıdır. Esasında A‘râf 7/172’de değinilen “Elest” denen sözleşme de, bu programın, yaratılış sürecinde her insan için mecaz yoluyla ifade edilmesinden ibarettir.

Yüce Allah, sûrenin başından beri kendilerine yemin edilen varlıklar bağlamında bizlere bir eğitim metodunu uygulatmak istemektedir ki, o da “uzaktan yakına gözlem metodu”dur. Güneş, ay, gündüz, gece, gök, yer ve insan kavramları hakkında insanların düşünmesi istenmekte, bu varlıklara bakarak Yaratıcıya inanması arzu edilmektedir. Bu arada, geçip giden zamanı değerlendirmesi gerektiği kendisine dolaylı olarak hatırlatılmakta ve yaratılmışların mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu bilgisi kendisine sunulmaktadır.

ıı. Arınma-Kurtuluş, Alçalma-Ziyan İlişkisi

قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّٰيهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسّٰيهَا “Onu (nefsini) arındıran kişi elbette kurtulmuştur. Onu (kötülüğe) gömen kişi ise elbette kaybetmiştir.”

Âyetteki قَدْ اَفْلَحَ kad efleha fiili “mutlak surette kurtulmuştur, kurtulmuş olacaktır”;مَنْ زَكّٰيهَا men zekkâhâ ifadesi “onu arındıran”;وَقَدْ خَابَ ve kad hâbe fiili “muhakkak ki ziyan etmiştir, kaybetmiştir”; مَنْ دَسّٰيهَا men dessâhâ ifadesi ise “onu kötülüklere gömen” demektir.

Burada nefsini arındıranların kurtulacağı ile kötülüğe dalanların kaybedeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّٰيهَا “Onu (nefsini) arındıran kişi elbette kurtulmuştur.” Buradaki mesaj, insanoğlunun kurtuluş reçetesi hakkında çok önemli bir noktayı belirlemektedir: “Nefsini arındırmak.” Zekâ, zekkâ, tezekkâ ve tezkiyeh kelimeleri, “temizlemek”, “temize çıkarmak”, “eğitmek”, “yetiştirmek”, “arındırmak” vs. anlamlarını içerir. Yorumlamaya çalıştığımız Şems 91/9’da geçen kelime de “arındırmak” anlamındaki zekkâ olarak belirlenmiştir.

Zekkâ kelimesiyle aynı kökten gelen zekât kelimesi, Kur’ân’da pek çok âyette özel olarak “arınmak, artmak” anlamlarına gelen zekkâ/tezkiyeh kelimeleriyle mâlî/ekonomik bir ibadetin adı olarak kullanılmakta ve maldaki arınmışlığı sağlayan değer olarak ifade edilmektedir. Tevbe 9/103’te “sadaka”nın sonuçlarından söz edilirken, onun temizleyicilik ve arındırıcılık özelliğine gönderme yapılmakta ve kelime ile eylemin ortak noktası “arınmak/arındırmak” olarak belirlenmiş olmaktadır.

Âyette kastedilen “arınma”yı kimin gerçekleştireceği konusu âlimler arasında tartışılmıştır. Ayrıntıya girmeden ve Kur’ân’dan da uzaklaşmadan bu konudaki kanaatleri ve kendi görüşümüzü belirtmek istiyoruz.

a) İnsan

Arınmayı insanın sağladığı yolundaki görüşün sahipleri, delil olarak bazı âyetler ileri sürmektedirler. Buna göre, A‘lâ sûresi 14. âyette yer alan “Arınan kişi kurtuluşa ermiştir” âyetinde geçen tezekkâ fiili, geçişsiz olduğu için “insan”ı nitelendirmektedir. Dolayısıyla arınmayı insan gerçekleştirmektedir, demektedirler. Bu doğrultuda, her iki âyetteki maksadın, insanın iradesini kullanarak kendisini arındırması olduğu anlaşılmaktadır.

Leyl 92/18’de “malını verip arınan kişi”den söz edilmekte, dolayısıyla işlemin gerçekleşmesinde insan unsurunun önemi vurgulanmaktadır. Bu anlamda Tâhâ 20/76, Fâtır 35/18, Nâzi‘ât 79/18 ve ‘Abese 80/3, 7. âyetler oldukça dikkat çekicidir. Genelde “arınmak için çalışmak”tan söz eden Mü’minûn 23/4’te, kurtuluşun vazgeçilmezleri arasında “arınmak için çalışmak” ilk sıralara yerleştirilmekte ve en önemlisi, faaliyetin sahibi olarak “insanlar” belirlenmiş olmaktadır.

Leyl 92/4-10’da bu çok önemli nokta daha açık cümlelerle ve daha kapsamlı ifadelerle ele alınmaktadır. Allah adına cömertlik yapan, duyarlı davranan ve gerçekleri onaylayan kişiye zaten kolay olan bu eylemler veya cennete gitmek daha da kolaylaştırılacaktır. Ancak cimrilik yapan, duyarsız olan ve gerçekleri yalanlayan kişi için de “cehenneme giden zor yol” kolaylaştırılacaktır.

Kur’ân’ın sorumluluk ve fedakârlık anlamında insanı merkeze alan ve onu bu konumuyla değerlendiren anlayışı, bu ve benzer âyetlerle ortaya konulmaktadır.

b) Yüce Allah

Arınmayı Yüce Allah’ın sağladığı görüşünü ileri sürenler de çeşitli delillere sahiptir. Onlara göre, âyetteki özne, وَنَفْسٍ وَمَا سَوّٰيهَا “Nefse ve ona (yaratılış amacına uygun) birtakım kabiliyetler veren güce yemin olsun” şeklinde Şems 91/7’de geçen mâ edatıdır. Oysa âyetteki zekkâ fiilinin faili, âyetteki men edatına giden hüve zamiridir. Dolayısıyla bu şekilde getirilmeye çalışılan delil pek sağlam görünmemektedir.

Ancak, bu görüşü desteklemek açısından farklı deliller de ileri sürülmektedir. Nûr 24/21’de zekâ kelimesi şu içerikte kullanılmaktadır: “Allah’ın size yönelik ihsanı ve merhameti olmasaydı içinizden hiç kimse arınamazdı.” Bu durumda, arınmada Yüce Allah’ın müdahalesi olmadan sonuç almanın mümkün olmadığı hatırlatılmaktadır. Bu nedenle söz konusu âyetin de işaretiyle, Şems 91/9’da bahse konu olan arınmanın, Yüce Allah tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir.

Hz. Peygamber’den nakledilen şu rivayet konuyu ortaya koymada son derece anlamlıdır: “Ey Rabbim! Nefsime takvâsını (duyarlılığını) ver; çünkü sen nefsimin hem sahibi hem mevlâsısın. Nefsimi de sen arındır ki nefsi arındıran en hayırlı zat sensin.”(21) Bu rivayette, mesele tamamen Yüce Allah merkezli olarak ifade edilmiş olmaktadır.

İnsanoğlunu başka bir insan değil, bizzat kendisi arındıracaktır; burada vazgeçilmez olan, insanın bu arındırmayı Yüce Allah’ın belirlediği esaslar çerçevesinde yapmaya çalışmasıdır. Konuya böyle bakınca, yukarıda naklettiğimiz iki görüş aynı noktada buluşturulmuş olur.

Çünkü Bakara 2/124, 151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2’de de yer aldığı üzere -bütün peygamberlerin olduğu gibi-, Hz. Peygamber’in gönderilme gerekçesi şöyle belirlenmektedir: “İnsanlara Allah’ın âyetlerini okumak veya aktarmak, ilâhî mesajın ilkelerini ve muhakeme biçimlerini onlara öğretmek, sonuçta bu ilkeler çerçevesinde kendilerini arındırmak.” Arındırmaya konu olan noktalar ise “inanç, ahlak ve uygulamalar”dır.

İnsanlar, kendileri din adına esaslar belirleyerek arınmayı gerçekleştiremezler; zira Bakara 2/232’de de belirtildiği üzere, arınmanın Yüce Allah’a ve âhirete imanla yakın ilişkisi vardır. Yüce Allah’ı hesaba katmadan, O’nun gösterdiği yolu takip etmeden, hiç kimse hiçbir arınmadan söz edemez; âyetlerde hatırlatılan ortak husus budur.

2. قَدْ خَابَ مَنْ دَسّٰيهَا “Onu (kötülüklere) gömen de ziyana uğramıştır.” Âyetin meali, “Onu (karanlığa) gömen ziyandadır” şeklinde de olabilir. Şems sûresinin ana konusunu oluşturan bu cümle ilkinin karşıtı durumundadır. Burada dile getirilen husus, nefsini kötülüklerden korumayıp onu günahlarla alçaltmak ve sonuçta ziyana düşmektir.

Elbette, önceki âyetteki “nefsi kimin arındırdığı” noktasındaki tartışma, “nefsi kimin kötülüklere gömdüğü” noktasında da yapılmış ve çok da ikna edici deliller ileri sürülememiştir. Oysa hidayet ve dalalet konusunda Yüce Allah’ın “dileyene hidayet vereceği, dileyeni ise sapıklıkta bırakacağı” genel ilkesinden hareket edince, ortada sorun kalmamaktadır.

Yüce Allah, sebepsiz yere ve insan iradesi devrede olmadan, onun isteği ve kararını hesaba katmadan, hâsılı, hak etmeden hiç kimseyi sapıklığa düşürmez, sapıklıkta bırakmaz. Bu nedenle, buradaki “nefsin karanlığa gömülmesi” işleminde belirleyici olan irade insana aittir.

Nitekim benzer bir ifade Tâhâ 20/111’dedir. Orada “Zulüm yüklenen kişi ziyandadır” buyurularak, ziyana uğramanın sebebi, “zulüm yüklenmek” olarak belirlenmekte ve bu işi insanın yaptığı açıkça ortaya konulmaktadır. Sonuçta Yüce Allah, tercihte bulunan kişinin kararının meydana gelebilmesi için gerekli şartları yaratmıştır.

Bu âyetin daha geniş bir şekli Leyl 92/8-10’dadır. Oradaki ifadelere göre “cimrilik, duyarsızlık ve hakkı yalanlama” insana ait fiiller olarak tanıtılmakta ve bunların sahibi olanlar için cehennem yolu kolaylaştırılmaktadır.

Demek ki, ziyana uğramak nasıl insanı ilgilendiriyorsa, o sonu hazırlayan sebepler de aynı şekilde insana ait görülmelidir. İnsan, yaptığını bulacak, hayır ve şer olarak neler yaptıysa onları görecektir. Bu temel kural çerçevesinde bakılınca, bu âyette, insanın eylemlerinin kendi sonucunun belirlenmesinde ne kadar etkin olduğu anlaşılmış olur. Tercih insana aittir; ancak o tercihlerin yaratılması ise elbette Yüce Allah’ın elindedir.(22)

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXXI, 189.
• 2 - Râzî, age., XXXI, 189. 3 - Bu konuda sayılı bazı eserler eski müellifler tarafından kaleme alınmıştır. Âcizane bizim de “Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık” adında, oldukça geniş çaplı bir çalışmamız bulunmaktadır.
• 4 - Bu bilgiyi konuyla ilgili gözlemleri ve çalışmaları bulunan Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum. Bu çalışmalar sayesinde kutup bölgelerinde namaz vakitleri veya oruçla ilgili yaşanan kafa karışıklıkları da büyük oranda giderilmeye çalışılmaktadır.
• 5 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 6 - Mü’minûn 23/17. 7 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 8 - Furkân 25/61; Fussılet 41/12. 9 - Sâffât 37/6-7; Mülk 67/5.
  • Furkân 25/61 Fussilet 41/12 Sâffât 37/7 Mülk 67/5
• 10 - Âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/191; Yûnus 10/5; Sâd 38/27; Dühân 44/38-39.
  • Âl-i İmrân 3/191 Yûnus 10/5 Sâd 38/27 Duhân 44/39
• 11 - Şems 91/6. 12 - Bakara 2/22, 28; A‘râf 7/54; Hûd 11/7; Fussılet 41/9-12; Zâriyât 51/48; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/6; Nâzi‘ât 79/27-33; Ğâşiye 88/20.
  • Şems 91/6 Bakara 2/22 Bakara 2/28 A‘râf 7/54 Hûd 11/7 Fussilet 41/12 Zâriyât 51/48 Hadîd 57/4 Nebe' 78/6 Nâzi‘ât 79/33 Ğâşiye 88/20
• 13 - Zâriyât 51/48. 14 - Ğâşiye 88/20. 15 - Bakara 2/22; Nebe’ 78/6.
  • Zâriyât 51/48 Ğâşiye 88/20 Bakara 2/22 Nebe' 78/6
• 16 - Esed, age., s. 1273’te 4. not; İslâmoğlu, age., s. 1262.
• 17 - Bakara 2/197, 237; Mâide 5/2, 8; A‘râf 7/26; Tevbe 9/108, 109; Tâhâ 20/132; Hacc 22/32, 37; Muhammed 47/17; Feth 48/26; Hucürât 49/3; Mücâdile 58/9; Müddessir 74/56; Şems 91/8; ‘Alak 96/12. 18 - Bayraklı, age., XXI, 154.
  • Bakara 2/197 Bakara 2/237 Mâide 5/2 Mâide 5/8 A‘râf 7/26 Tevbe 9/108 Tevbe 9/109 Tâhâ 20/132 Hacc 22/32 Hacc 22/37 Muhammed 47/17 Fetih 48/26 Hucurât 49/3 Mücâdele 58/9 Müddessir 74/56 Şems 91/8 ‘Alak 96/12
• 19 - Âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/133-135; A‘râf 7/201.
  • Âl-i İmrân 3/135 A‘râf 7/201
• 20 - Âl-i İmrân 3/133; Ra‘d 13/35; Muhammed 47/15.
  • Âl-i İmrân 3/133 Ra‘d 13/35 Muhammed 47/15
• 21 - Müslim, Zühd, 73; Ahmed b. Hanbel, IV, 371.
• 22 - Benzer değerlendirmeler için bk. Zemahşerî, age., IV, 747-748.