Hadîd Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını 25. âyetteki “demir” anlamındaki الْحَد۪يد el-hadîd kelimesinden alan Hadîd sûresi, inişe göre 96, resmî sıralamada ise 57. sûredir.

Hadîd sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede “cennetliklere verilecek ödüller” (Vâkı‘a 12-40; Hadîd 12, 19, 21), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Vâkı‘a 41-55; Hadîd 15, 19), “Yüce Allah’ın insanları mahşerde dirilteceği” (Vâkı‘a 49-50; Hadîd 2, 17) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hadîd sûresi, göklerde ve yerde kim ve ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, göklerde ve yerde var olan her şeyin Yüce Allah’a aidiyeti, Allah’ın çeşitli sıfatları, evrenin altı evrede yaratıldığı, gecenin gündüzle, gündüzün de geceyle içiçe oluşları ele alınmaktadır.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’a ve Elçisi’ne iman edilmesi, Allah yolunda infak edilmesi, bunu yapanlara verilecek ödüller, iman etmeyenlerin kınanması, vahyin indiriliş gayesinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Allah’a güzel borç verenlere bunun katlanarak ödeneceği bildirilmektedir.

12. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların cennetlerde ağırlanacakları, münafıkların mahşerdeki çaresiz durumları, fidye girişimlerinin sonuçsuz kalacağı, varıp duracakları yerin ateş azabı olduğu, iman edenlerin de artık Yüce Allah’ın zikrine saygı duymasının gerekli oluşu, Allah’ın mahşerde insanları dirilteceği, hayırda tasaddukta bulunanlara bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

19. âyetten itibaren, müminlere verilecek ödüller ile kafirlere uygulanacak azaptan söz edilmekte, sonra dünya hayatının benzetildiği beş konuya değinilmekte, bu hayatın aslında bir mevsimlik süreye benzediği, sonrasında çerçöp haline geldiği ifade edilerek, dünya hayatının abartılmaması gerektiğine dikkat çekilmekte, muhatapların Yüce Allah’ın bağışlamasına ve cennete doğru koşmaları gerektiği, insanların başına gelen her ne varsa onun ilahi bir yasasının bulunduğu, insan iradesinin söz konusu olmadığı durumlarda başa gelen şeylerle ilgili olarak üzülmemek gerektiği beyan edilmekte, cimrilik yapanlara karşı Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşu hatırlatılmaktadır.

25-26. âyetlerde, peygamberlerin apaçık belgelerle gönderildikleri, hepsiyle birlikte kitâbın indirildiği, demirin kullanımının öğretildiği, bunun insanlara pek çok yararının bulunduğu ifade edilmekte, Yüce Allah’ın kendi yolunda fedakarlık yapanları bildiği haber verilmekte, Hz. Nûh ve Hz. İbrahim’ın nesillerinden peygamberler gönderildiği, nesillerinin içinden bazı sapkınların da çıktığı beyan edilmektedir.

27-29. âyetlerde, bu iki peygamberden sonra da peygamberlerin görevlendirildiği, Hz. İsa’ya İncil’in verildiği, ona tabi olanların kalplerinde şefkat ve merhamet konulacağı, hak ve hakikat uğrunda fedakarlık yapanların ödüllendirileceği müjdelenmekte, Yüce Allah’a karşı muttaki oluş ile Nebî (as)’a iman edenlere ödüllerin iki kat verileceği, aydınlığında yürüyecekleri bir nur verileceği ve hatalarının bağışlanacağı beyan edilmekte, kitap ehlinin gerçeği bilmezlik gibi bir duruma gelmemeleri vurgusu ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 22-29. âyetlerinde kâinatta olup biten her bir şeyin yaratılmadan önce belli yasalarının bulunduğunu, dolayısıyla irade dışı şeylerde başa gelenlere üzülmemek ve verilen nimetlerle gereksiz yere övünmemek gerektiğini, peygamberlerin gönderiliş amacını Hz. Nûh, Hz. İbrâhim ve Hz. İsa örnekliğini dile getirerek, kitap ehlinin iman etmeleri durumunda katlanan ödüllerini dile getirmektedir.

a) İlâhî Yasa ve Büyük Faydaları

Yüce Allah, sûrenin 22-25. âyetlerinde yeryüzünde ve bizzat insanların kendilerinde meydana gelen, onlara isabet eden herhangi bir musibetin yaratılmadan önce mutlaka bir kitapta yazıldığını, yani yasada belirlendiğini, bunun Allah için kolay olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, bu durumun gerekçesi şu şekilde dile getirilmektedir: “(Allah bu yasayı) elinizden çıkana üzülmeyesiniz ve Allah’ın size verdiği nimetlerle şımarmayasınız diye (belirlemiştir). Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri sevmez. Onlar cimrilik edip insanlara da cimriliği emredenlerdir. Kim (Allah yolunda infaktan) yüz çevirirse muhakkak ki Allah gerçek zengindir; hamde lâyık olandır.”

Daha sonra, peygamberlerin açık delillerle gönderildiği, insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde el-kitâb ve el-mîzânın indirildiği, Yüce Allah’ın demiri de indirdiği, onda büyük bir kuvvet ve insanlar için faydalar bulunduğu, bunun Allah’ın dinine ve peygamberlerine gaybda yardım edenleri belirlemesi yani ortaya çıkarması için gerçekleştirildiği beyan edilmektedir.

ı. Musibetlerin Bir Yasaya Göre İşleyişi

مَآ اَصَابَ مِنْ مُص۪يبَةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَهَا اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Yerde ve bizzat insanların kendilerinde meydana gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan önce bir kitapta (kanunda kayıtlı) olmasın! Şüphesiz ki bu, Allah’a çok kolaydır.”

Âyetteki مَآ اَصَابَ mâ esâbe fiili “isabet etmemiştir, isabet etmiş olan her bir şey”; مِنْ مُص۪يبَةٍ min musîbetin ifadesi “herhangi bir musibet (yoktur ki), isabet eden her bir musibet”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “ne yeryüzünde”; وَلَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ ve lâ fî enfüsiküm ifadesi “ve ne de kendinizde olan (hiçbir durum yoktur ki)”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ illâ fî kitâbin ifadesi “bir kitapta, yasada bulunmuş olmasın, mutlak surette bir kitapta, yasada bulunmasın, (her şeyin mutlaka bir yasası vardır)”; مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَهَا min kabli en nebraehâ ifadesi “onu yaratmadan önce”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu (durum)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪يرٌ yesîrun kelimesi ise “kolay(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın evrene ve insanoğluna dair belirlediği ve yaratılmadan önce onların bağlı kılındığı ilahi yasalarının bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.مَآ اَصَابَ مِنْ مُص۪يبَةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَهَا “Yerde ve bizzat insanların kendilerinde meydana gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan önce bir kitapta (kanunda kayıtlı) olmasın!” Yüce Allah mağfirete ve cennete doğru yarışmanın gerekliliğini beyan ettikten sonra, hem evrene yazdığı yani koyduğu yasasını hem de insanların tâbi olduğu yasasını hatırlatmaktadır.

Bu çerçevede âyettekiفِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi gereği “yeryüzünde” gerçekleşen musibetten kasıt, “kuraklık, sel felaketi, deprem, erozyon, ürün kısıtlılığı, fırtına, kasırga, hortum” vs. şeklinde gerçekleşen durumlardır ki bunların elbette bir yasası vardır.

Âyette geçen ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ fî enfüsiküm ifadesi gereği “insanların kendilerinde” meydana gelen, onlara isabet eden musibetler ise hem bedeni, hem de ruhuyla ilgili yaşadığı her bir sıkınıtı bu kapsamda var kabul edilir. Burada dile getirilen مُص۪يبَة musîbeh “musibet”ten maksat, “can, mal, sağlık, servet vs. ile ilgili olarak insanın başına gelebilecek maddî, manevî, fiilî, kavlî her türlü sıkıntı”yı içermektedir.(1) İşte bu ve benzer hususların ilahi yasalarla ilişkisi bağlamında مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَهَا ifadesi gereği “ilgili şeylerin yaratılmadan önce”(2) yasalara bağlı kılındığı bildirilmektedir.

İşte Yüce Allah bütün bunları yaratmadan önce onları bir kitapta yazmıştır. Bu “kitap” aslında Yüce Allah’ın “yasası, kanunu” manasına alınmalı ve hayatın Allah tarafından belirlenmiş yasalara göre devam ettiği bilinci muhataplara verilmelidir. Bu yüzden Nisâ’ 4/78’de de bazıları iyilikleri Yüce Allah’a, kötülükleri ise Hz. Peygamber’e nispet edince Yüce Allah hepsinin Allah’tan olduğunu yani ilahi yasalar çerçevesinde gerçekleştiğini bildirmektedir.

Tabir yerindeyse, hayatta ve evrende hiçbir şey Yüce Allah’ın kanunları ve bilgisi dışında gerçekleşmemektedir. Bu nedenledir ki bazı âlimlerimiz buradaki kastı “Levh-i Mahfûz”, “Ümmü’l-Kitâb” olarak yorumlamışlardır(3) ki bu ifade Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisidir.

Her şeyin tâbi kılındığı bir yasası vardır ve hayat bu yasalara göre şekillenmektedir. Genel çerçevesi çizilmiş olan bu yasalar içerisinde insan kendi iradesiyle tercihte bulunur; o yasalar içerisinde irade beyan edebilir ve seçtiği şey yaratılmadan önce o yasaların işleyişi kendileri için belirlenmiş kural ile gerçekleşir.

Bizim konuya yaklaşımımızı bu şekilde beyan ettikten sonra, şimdi de konuyla ilgili bazı âyetlerde verilen bilgileri aktarmak istiyoruz.

a) En‘âm 6/59: “Gaybın anahtarları sadece O’nun (Allah’ın) yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa hepsini bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” İşte kelimelerin ve tamlamaların verdiği anlamlar çerçevesinde düşünüldüğünde, mahlûkatın içerisinde her ne varsa hepsinin apaçık bir kitapta yani Yüce Allah’ın bilgisinde ve O’nun belirlediği bir yasaya bağlı olduğunu ortaya koymaktadır.

b) Hûd 11/6: “Yeryüzünde debelenen her canlının rızkı yalnızca Allah’a aittir. (Allah) o canlının durduğu ve sonunda bırakılacağı mekânı bilir. (Bunların) hepsi açık bir kitaptadır.” Yüce Allah canlıların hayatlarını devam ettirmeleri için uyguladığı prensiplerin apaçık bir kitapta olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-i mübîn “apaçık kitap” tamlaması Levh-i Mahfûz’u yani “Yüce Allah’ın sınırsız ilmi”ni ifade edebileceği gibi,(4) bütün bunların kesin ve net bir yasaya bağlı kılınmış olması manasını da içerebilmektedir.

Yâsîn 36/12’de geçen imâm-ı mübîn tamlamasında da ele aldığımız üzere, benzer kullanımlar dikkate alındığında bu ifadenin ilâhî bilgideki kaydı ortaya koymaktadır. Bu noktada yaklaşık bilgiler içeren Neml 27/75 ve Sebe’ 34/3’te yer alan kitâb-ı mübîn tamlamalarını hatırlamak gerekmektedir. Bu tamlama her şeyi içeren bir kitabı, yani ilâhî bilgiyi ifade edebileceği gibi, bir anlamda mahlûkatın tabi tutulduğu yasaları da ifade edebilir.

c) Ra‘d 13/38-39: “Andolsun senden önce de peygamberler gönderdik ve onlara da eşler ve çocuklar verdik. Allah’ın izni olmadan hiçbir peygamber için mucize getirme imkânı yoktur. Her müddetin (yazıldığı) bir kitap (yasa) vardır. Allah dilediğini siler, (dilediğini de) sabit bırakır. Bütün kitapların aslı onun yanındadır.” Âyette geçen “Her ecelin bir kitabının oluşu”, gerçekleşen va‘d veya va‘îdin yani müjde ve tehditlerin belirlenmiş bir süresinin bulunduğu manasını içermektedir.

Âyetteki كِتَاب kitâb kelimesine “ilâhi mesaj” manası verirsek, âyetin tercümesi “Her çağa uygun vahiy mesajı vardır”(5) veya başka bir ifadeyle “Her devrin (kendine has mucizevi) bir mesajı vardır”(6) şeklini alır. Bu durumda son devrin mesajının da Kur’ân olduğu böylece bir kez daha ortaya çıkmış olmaktadır.

Zaten yine mucizevi deliller isteyen müşriklere ‘Ankebût 29/51’de verilen cevapta “Kendilerine aktarılmakta olan bu kitabın Hz. Peygamber’e indirilmiş olmasının onlara yetip yetmediği” beyan edilerek, mucizevi delil istekleri ilâhi mesajla ilişkilendirilmiştir.

Ra‘d 13/39’da yer alan “Kitâbın anası (ana kitap) onun yanındadır” ifadesiyle ilgili olarak Yüce Allah ilâhi yasalarındaki değişimlerin kaynağını اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb yani “Ana Kitap” olarak belirlemektedir ki bu tamlama Âl-i İmrân 3/7, Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’te yer almaktadır. Önceki cümlede konuyu ilâhi mesaj bağlamında düşündüğümüzde o zaman buradaki “Ana Kitâb”ın da vahyin kaynağı manasına geldiğini söylemeliyiz. Muhtemelen buradaki maksat Levh-ı Mahfûz’dur;(7) Yüce Allah’ın ezeli ilmidir. Değişecek, değişmeyecek her ne varsa hepsi O’nun kontrolündedir; O’nun bilgisindedir.

d) Teğâbun 64/11: “Allah’ın izni olmaksızın hiçbir musibet (insana) isabet etmez. Kim Allah’a inanır, güvenirse (Allah) onun kalbine hidayet eder. Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah insanlara veya başka varlıklara isabet eden herhangi bir musibetin sadece ve sadece kendisinin izniyle gerçekleşebileceğini beyan etmekte, O’nun insan ve toplumla ilgili kanunları, yasaları ve uyguladığı prensipleri sayesinde bunun işleyeceğini bildirmektedir.

Hem Teğâbun 64/11’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Hadîd 57/22. âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen “vurgulu” ifade, hiçbir musibetin Yüce Allah’ın izni, buyruğu ve yasası olmadan hiç kimseye isabet edemeyeceğini ortaya koymaktadır. Allah’ın izni olmadan yani O’nun belirlediği yasalar işlemeden, O’nun koyduğu prensipler ve mümkün hayatın muhtemel imkânları söz konusu olmadan kâinatta hiçbir şey gerçekleşemez. Yüce Allah’ın mülkünde ve hükümranlık alanında O’nun izin vermediği, kurala bağlamadığı hiçbir şey varlık alanına giremez.

Ra‘d 13/11’de belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair belirlediği evrensel yasasını içermekte olan “İnsanlar kendilerini değiştirmedikleri sürece Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürmez” âyeti, hayatımızda hiçbir şeyin rastgele gerçekleşmeye terk edilmediğini göstermektedir. Nisâ’ 4/79’da her ne kadar “İnsana isabet eden kötülüğün onun kendisi sebebiyle gerçekleştiği” ifade edilse de bunun meydana gelebilmesi yine ilâhî prensiplerin işlemesine bağlıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Hadîd 57/22’de dile getirilen husus da aynı yasaların işleyişiyle ilgili ilahi prensibi hatırlatmaktadır.

Bütün bu âyetlerde verilen bilgilerin son noktasını Nisâ’ 4/78’de yer alan “De ki hepsi Allah katındandır” beyanı koymaktadır. Mahlûk olan bu kâinatta meydana gelebilecek her ne varsa hepsi Yüce Allah’ın belirlediği yasalarının işleyişinin sonucudur.

İbn Abbâs’tan nakledilen görüşe göre Teğâbun 64/11’deki “izin”den kasıt Yüce Allah’ın bildirmesi, emri, bilgisi olarak kabul edilirse(8) o zaman her şeyin Allah’ın bilgisiyle gerçekleştiği söylenebilir ki bunun bizim söylediğimizle çelişen herhangi bir tarafı da yoktur. Ne var ki insanlar bu işleyiş içerisinde kendi iradeleriyle gerçekleştirdikleri tercihlerinden sorumlu tutulacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hadîd 57/22’de yer alan fî kitâbin ifadesi “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” ve “O’nun bu bilgisi ile belirlediği yasaları”dır. Kâinatta hiçbir varlık Yüce Allah’ın bilgisi ve yarattığı kanunların dışında herhangi bir varlık alanına sahip değillerdir. Anlaşılıyor ki evrende ve elbette insanın hayatında Yüce Allah’ı devre dışı görmek doğru olmadığı gibi, aklı, iradeyi, fıtratı ve vicdanı devre dışı bırakacak kör bir alınyazısı taraftarlığı da Kur’ân’dan referans almamaktadır.

2. اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Muhakkak ki bu, Allah’a çok kolaydır.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Fâtır 35/11, Ahzâb 33/19, 30 ve Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Yüce Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır. Yaratan yorulmaz; zorlukla karşılaşmaz.

Dilediğini dilediği gibi yapabilen zat sadece Yüce Allah olduğu için O’na hiçbir şekilde zorluk nispet edilemez. Yüce Allah için evrene kurallar koyup onu o kurallara göre işletmek nasıl ki kolay ise, insan için hem bedeni, hem rûhî hem de sosyolojik kurallar belirlemek de elbette çok kolaydır.

Âyette ele alınan konular itibariyle de genelde vahyin gündeme getirdiği meseleler itibariyle de sözü edilen mikro ve makro âlemdeki her şeyin yaratılması ve idaresi Yüce Allah için son derece kolaydır. Âyetin son cümlesinin başındaki اِنَّ inne edatı bunun kolay oluşunun kesinliğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah bütün bunların yani eşya ve olayların bilgisine sahip olmanın da bunu işletmenin de kendisi için kolay olduğunu beyan ederek, böyle bir sistemin ve kaydın belirlenmesinin hiçbir zorluk içermediğini ifade etmek istemektedir.

ıı. İlâhi Yasanın Muhataplara Yönelik Mesajı

لِكَيْلَا تَاْسَوْا عَلٰى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَآ اٰتٰيكُمْ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ اَلَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ وَيَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Elinizden çıkana üzülmeyesiniz ve (Allah’ın) size verdiği nimetlerle şımarmayasınız diye (Allah bu kanunu belirlemiştir). Allah kendini beğenmiş övünüp duranları sevmez. Onlar, cimrilik edip insanlara da cimriliği emredenlerdir. Kim yüz çevirirse şüphesiz ki yalnızca Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (hamde lâyık olandır).”

Buradaki لِكَيْلَا تَاْسَوْا likeylâ te’sev ifadesi “üzülmeyesiniz diye”; عَلٰى مَا فَاتَكُمْ ‘alâ mâ fâteküm ifadesi “sizin kaybettiklerinize”; وَلَا تَفْرَحُوا ve lâ tefrahû ifadesi “ve şımarmayasınız diye”; بِمَآ اٰتٰيكُمْ bimâ âtâküm ifadesi “size verdiği şeylerle ilgili”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ külle muhtâlin fehûrin ifadesi “kendini her beğenmiş övünüp duranları”; اَلَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ ellezîne yebhalûne ifadesi “onlar cimrilik yapanlar(dır)”; وَيَاْمُرُونَ ve ye’murûne fiili “ve emredenler(dir), emrederler”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlara”; بِالْبُخْلِ bi’l-buhli ifadesi “cimrilik (yapmayı)”; وَمَنْ يَتَوَلَّ ve men yetevelle ifadesi “ve her kim yüz çevirirse”; فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ fe innellâhe huve ifadesi” muhakkak ki Allah’tır, evet sadece O”; الْغَنِيُّ el-ğaniyyu kelimesi “zengin (olan)”; الْحَم۪يدُ el-hamîdü kelimesi ise “hamde, övgüye lâyık (olandır)” demektir.

Burada kâinatta olup biten her şeyin bir yasaya tâbi kılındığı, dolayısıyla yersiz övünçlerin kınandığı ve cimriliğin nasıl bir felaket olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لِكَيْلَا تَاْسَوْا عَلٰى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَآ اٰتٰيكُمْ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ “Elinizden çıkana üzülmeyesiniz ve (Allah’ın) size verdiği nimetlerle şımarmayasınız diye (Allah bu kanunu belirlemiştir). Allah kendini beğenmiş övünüp duranları sevmez.” Bu âyeti iki başlıkta ele alacağız.

a)لِكَيْلَا تَاْسَوْا عَلٰى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَآ اٰتٰيكُمْ “(Allah bu yasayı) elinizden çıkana üzülmeyesiniz ve Allah’ın size verdiği nimetlerle şımarmayasınız diye (belirlemiştir).” Yüce Allah yeryüzünde veya insanların kendilerinde meydana gelen, onlara isabet eden herhangi bir musibetin bir yasasının bulunduğunu, böyle bir yasa belirlemesinin kendisi için çok kolay olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa konuyla ilgili bir başka gerekçeye daha değinmektedir.

Bu çerçevede, yaşanan herhangi bir şeyin Yüce Allah’ın bilgisi ve yasası içerisinde yaşandığı bilinirse, artık kaybedilen şeylere karşı hayıflanma içerisine girilmeyeceği gibi Yüce Allah’ın verdiği nimetlerle ilgili herhangi bir şımarıklık psikolojisine de sahip olunmamış olur.

Yüce Allah’ın belirlediği yasaların işlediğini bilenler, hayatı bu yasalar içerisinde yaşadığı bilincine sahip olanlar, kendilerinin veya başkalarının doğrudan müdahalesi bulunan konuların dışında olmak üzere, tamamen ilahi bir yasanın işleyişi içerisinde kaybettiklerine üzülmemelidirler. Bu çerçevede yakınlarının vefat etmesi, hiç beklemedikleri bir bela veya musibetle karşılaşmaları ilk etapta sıkıntı ve kötülük gibi görünse de sonuç itibariyle insanların hayrına sonuçlar meydana getirebilir.

Bakara 2/216’da da belirtildiği gibi insanların hoşlanmadığı şeylerde hayır, sevdikleri şeylerde kendileri için şer bulunabilir. Çünkü insanların bilmediğini Yüce Allah bilmektedir. Sözün burasında kendilerinin sebep olduğu şeylerin hesabının sorulacağı temel ilkesi de kesinlikle unutulmamalıdır.

Hem karada hem de denizlerde meydana gelen bozulmalarının insanların elleriyle yapıp ettiklerinden kaynaklandığının belirtildiği Rûm 30/41’de verilmek istenen mesaj da budur. Ayrıca Nisâ’ 4/79 ve Şûrâ 42/30 gibi âyetlerde dikkat çekilen hususlar da bu çerçevede göz ardı edilmemelidir. Kaldı ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesajı konuyla ilgili diğer âyetlerle ilişkilendirmeden yapılan değerlendirme ve yorumlar gerçeği yansıtmaktan uzak olacaktır.

Bu arada Kur’ân’da verilen yüzlerce emir ve yasağın muhatabı olan insanlar kendi akıl ve iradeleriyle yapıp ettiklerini sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajıyla ilişkilendirirlerse bu defa insan iradesinin ve aklının anlamı kalmayacak, kişiler sorumluluklarını hâşâ Yüce Allah’a fatura edebileceklerdir. Mesele hayatın Yüce Allah’ın yarattığı yasalar çerçevesinde ve elbette insan iradesinin de tercihi doğrultusunda ilerlemektedir. Eğer insan iradesinin iş görmediği bir durum söz konusuysa o zaman kaybedilenlere üzülmemek, Yüce Allah’ın verdikleriyle de böbürlenmemek gerekmektedir.

Bunun dışında kalan alanlarda insanların akıl ve iradeleriyle yaptıkları tercihlerin sonuçlarına katlanacakları, yapıp ettiklerinden sorgulanacakları, hatta kalplerinden geçirdiklerinden bile hesaba çekilecekleri onlarca âyette beyan edilmektedir. Burada konu, insan iradesinin iş görmediği alanlarda insanların başına gelen olaylarla ilgilidir ve o türden musibetler nedeniyle üzülmemeleri gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır.

Aynı şekilde insanların akıl ve iradelerinin, hatta güçleriyle gerçekleştirdikleri fedakârlıkların bulunmadığı alanlarda tamamen Yüce Allah’ın kendilerine ihsan ve ikram ettiği hayat imkânı, dahası onlara sunduğu sayısız nimetler, bahşettiği sıra dışı ihsanlar da Allah’ın bir ikramı olarak görülmeli, kendi müdahalelerinin ve müdahalelerinin bulunmadığı bu türden nimetlerin verilmesiyle alakalı olarak da şımarmamak gerektiği işte bu âyette dile getirilmektedir. İnsanlar emekleri, iradeleri, tercihleri ve fedakârlıkları bulunmayan konularda elbette övünmemeli, bir anlamda bunun bir nimet ve imtihan sebebi olduğunu unutmamalıdırlar.

b)وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ “Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri sevmez.” Benzerleri Nisâ’ 4/36 ve Lokmân 31/18’de de geçen bu ifadelerde kendini beğenip övünenleri Yüce Allah’ın sevmediği bildirilmektedir. Bu ifadenin hemen öncesinde yer alan cümleyle ilgili olan bu son cümlede Yüce Allah, tercihleri, iradeleri ve emekleri olmadan kendilerine ihsan ve ikram ettiği nimetler konusunda şımaran ve böbürlenen kim varsa bunların hiç birisini sevmediğini ilan etmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(9) “zalimleri”,(10) “haddi aşanları”,(11) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(12) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(13) “böbürlenenleri”,(14) “günahkâr hainleri”,(15) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(16) “israf edenleri”,(17) “ihanet edenleri”,(18) “kibirli davrananları”,(19) “hain nankörleri”(20) sevmediğini ilan etmektedir.

Kur’ân’da üç kez(21) geçen مُخْتَال muhtâl kelimesi daha çok “davranış ve duruşla” ilgili olarak “kendini beğenen”, “böbürlenen”, “kuruntulu” manasına gelirken, dört kez(22) geçen فَخُور fehûr kelimesi de benzer manada mübalağa kalıbında daha çok “sözlerinde” olmak üzere “çok övünen”, “çok küstahlık yapan”, “çok kibirli” anlamını vermektedir. İki sıfat birlikte kibirli ve kendini başkalarından üstün gördüğü için başkalarına hor ve hakir bakan hasta ruhlu insanlar için olumsuz bir tutumu ortaya koymakta, mütevazı insanlarda böyle sıfatların olmaması gerektiği muhataplara öğretilmek istenmektedir.

2. اَلَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ وَيَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Onlar, cimrilik edip insanlara da cimriliği emredenlerdir. Kim yüz çevirirse şüphesiz ki yalnızca Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Yüce Allah sevmediğini ilan ettiği kibirli ve böbürlenmiş kişilerle ilgili olarak bu âyette onların yaptığı cimriliğe ve insanlara cimriliği emredişlerine dikkat çekmektedir.

a)اَلَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ وَيَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ “Onlar cimrilik edip insanlara da cimriliği emredenlerdir.” Nisâ’ 4/37’de de geçen bu ifadede Yüce Allah iradeleri ve tercihleri bulunmamasına rağmen kendilerine ihsan ve ikram ettiği birtakım nimetlerle yersiz bir şekilde övünenleri, bunlarla şımaranları, bunun sonucunda böbürlenip kibirlenenleri sevmediğini beyan ettikten sonra, onların iki davranışını dile getirmektedir.

Bu çerçevede bu kişilerin Yüce Allah’ın verdiği nimetleri daha başka insanlarla paylaşmadıkları yani “cimrilik yaptıkları” beyan edilmekte, sonrasında ise “kendilerine verilenlerle ilgili olarak cimrilik yapmalarını başka insanlara da emrettikleri” haber verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/180’de Yüce Allah’ın kendilerine verdiği nimetler konusunda cimrilik yapanların bunu kendi hayırlarına, yani lehlerine bir durum olarak görmemeleri, çünkü bunun bir şer olduğu belirtilmektedir. Ayrıca Nisâ’ 4/37’de de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi cimrilik yapanların, insanlara cimriliği emredenlerin ve Allah’ın kendilerine verdiği şeyleri gizleyenlerin alçaltıcı bir azaba çarptırılacağı haber verilmektedir.

Leyl 92/8’de cimrilik yapanların, kendini ihtiyaçsız ve sorumsuz görenlerin, hakikatleri yalanlayanların cehenneme gidişlerinin kolaylaştırılacağı bildirilmektedir. Dahası Muhammed 47/38’de ise şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte sizler, Allah yolunda infaka (harcamaya) çağırılıyorsunuz. İçinizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak ve ancak kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız. Eğer (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi de olmazlar.”

b) وَمَنْ يَتَوَلَّ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Kim (Allah yolunda infaktan) yüz çevirirse muhakkak ki sadece ve sadece Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Mümtehıne 60/6’da da geçen bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(23) de yer almaktadır.

Yüce Allah verdiği emirlere itaat etmekten, kendi yolunda infaktan ve dolayısıyla ilahi prensiplerin belirlediği gerçeklerden her kim yüz çevirirse bununla Allah’a zarar veremeyeceğini, O’na eksiklik getiremeyeceğini, çünkü Allah’ın gerçek zengin olduğunu ve bunu yapmayanlardan ayrı olarak başkalarının O’nu övdüğünü haber vermektedir. Buradan hareketle, Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de belirtildiği gibi bütün insanların O’na muhtaç olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, âyetin sonunda tam da konuyla ilgili olan iki sıfatını zikretmektedir. Buna göre, putlar ve putperestler istiğnâ’ya sarılmaktayken, Yüce Allah gerçek zenginin ve övgüye layık olanın sadece kendisi olduğunu vurgulamaktadır. İnsanlar yardımcısız bir şey yapmaya muktedir değildir. Yöneticiler, ticaret ehli veya herhangi bir meşguliyetin sahibi olanlar daima başkalarına muhtaçtır. Yüce Allah’ın zenginliği ise hiçbir şekilde böyle değildir; zira Allah hiçbir mahlûka muhtaç değildir.

İnsanlar övgüyü başka varlıklarda aramamalıdır; gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’ın insanı övmesini arzu ederek bunu gerçekleştirmeye gayret etmelidirler. Putları övmek ise sadece aldanmaktır; o halde gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’a hamd etmek gerekir. Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız gibi, hamd yaratıcıya ve bilinen bilinmeyen, görünen görünmeyen her türlü nimetin kaynağı olan Yüce Allah’a yönelik bir övgüdür, şükürdür. Sadece Allah’a ait olan sıfatları başkasına nispet etmek büyük bir haksızlıktır ve açık bir zulümdür.

Âyette اللّٰه Allâh lafzı ile الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi arasına getirilen هُوَ hüve zamiri, zamir-i fasl adıyla bilinir ve cümlede ikinci kelimenin ilkinin sıfatı değil, haberi olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Hem bu teknik maksadı gerçekleştirmek için, hem de cümleye hasr/kasr denen “vurgu”yu katmak için böyle bir ifade tercih edilmiştir.

Aksi takdirde, الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi başına eliflâm getirilmeden nekra olarak غَنِيّ ğaniyy şeklinde de ifade edilebilirdi. Ancak o zaman da eliflâmın kelimeye kattığı “asıl”, “gerçek”, “bilinen”, “arzu edilen” gibi manalar elde edilmemiş olacaktır.

ııı. Risâletin, Kitabın, Ölçünün ve Demirin Faydaları

لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَاَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْم۪يزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَاَنْزَلْنَا الْحَد۪يدَ ف۪يهِ بَاْسٌ شَد۪يدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki biz, elçilerimizi apaçık delillerle gönderdik ve insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde Kitabı ve ölçüyü indirdik. Biz demiri de indirdik (kullanımını öğrettik) ki onda, büyük bir güç ve insanlar için yararlar vardır. Bu, Allah’(ın dinin)e ve elçilerine yalnızken yardım edenleri bil(dir)mesi (ortaya çıkarması) içindir. Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).”

Âyetteki لَقَدْ اَرْسَلْنَا lekad arselnâ ifadesi “muhakkak ki biz göndermiştik”; رُسُلَنَا rusülenâ tamlaması “bizim elçilerimizi”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık delillerle”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik”; مَعَهُمُ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne sözcüğü “ve ölçüyü”; لِيَقُومَ li yekûme ifadesi “uygulasın, ayakta tutsun diye”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaleti”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik”; الْحَد۪يدَ el-hadîde sözcüğü “demiri”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ondan vardır”; بَاْسٌ شَد۪يدٌ be’sün şedîdün tamlaması “şiddetli bir güç, büyük bir kuvvet”; وَمَنَافِعُ ve menâfi‘u kelimesi “ve nice menfaatlar, yararlar”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; وَلِيَعْلَمَ ve li ya‘leme ifadesi “ve belirlesin, bildirsin, ortaya çıkarsın diye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَنْ يَنْصُرُهُ men yensuruhû ifadesi “kimin O’na, O’nun dinine yardım ettiğini”; وَرُسُلَهُ ve rusülehû ifadesi “ve O’nun elçilerine”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gaybda”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَوِيٌّ kaviyyun kelimesi “kuvvetli(dir)”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi ise “üstün(dür)” demektir.

Burada peygamberlerin hangi değerlerle gönderildiği, insanlara ihsan edilen demirin özellikleri ve Yüce Allah yolunda kimlerin fedakârlık yaptıklarının denendiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَاَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْم۪يزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ “Şüphesiz ki biz, elçilerimizi apaçık delillerle gönderdik ve insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde Kitabı ve ölçüyü indirdik.” Yüce Allah bütün peygamberleri peygamberliklerinin delilleri manasında apaçık belgelerle gönderdiğini beyan ederek peygamberliğin en esaslı delilinin beraberinde indirdiği الْكِتَاب el-kitâb olduğunu ifade etmektedir. Burada sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerini bilgilendirdiği ve katında bulunan tek, asıl, ana kitaptır.

a) لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ “Şüphesiz ki biz rasüllerimizi (elçilerimizi) açık delillerle gönderdik.” Yüce Allah peygamberlerini kendisiyle gönderdiği değer manasında الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime “kesin deliller”, “mucizeler”, “hakikatin bütün delilleri”, “helaller”, haramlar”, “emirler”, “yasaklar” gibi anlamlar içermekte,(24) delilsiz bir peygamberin gönderilmediği mesajını içermekte, bu arada delillerin apaçık olduğu vurgulanarak herhangi bir kapalılık ve anlaşılmazlık içermediği beyan edilmek istenmektedir.

b) وَاَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْم۪يزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ “İnsanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde el-kitâbı ve el-mîzânı indirdik.” Benzer içerikte Şûrâ 42/17’de şöyle buyrulmaktadır: “el-Kitâb’ı ve el-mîzân’ı bir amaç ile indiren Allah’tır.” Âyetin bu cümlesinde indirildiği bildirilen iki değer ve onların indirilme gerekçesi ele alınmaktadır:

ı. Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksadın ne olduğuyla ilgili kısa da olsa bilgi vermek gerekmektedir. İman esaslarının sayıldığı Bakara 2/285, Nisâ’ 4/136 ile Tahrîm 66/12’de geçen kütüb kelimeleri çoğul getirilmişken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Bakara 2/177, 213 ve En‘âm 6/89 gibi âyetlerde الْكِتَاب el-kitâb kalıbında tekil getirilmiş olması bir çelişki değildir.

Yüce Allah katında kitap tektir; Ra‘d 13/39’da belirtildiği gibi ümmü’l-kitâb yani “ana kitap” sadece ve sadece O’nun katındadır. İşte o ana kitaptan her peygambere kendi kavminin diliyle çeşitli pasajlar gönderilmiş, hiçbir peygamber kitapsız yani mesajsız bırakılmamıştır.

Buradan hareketle, âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesine “ilâhi mesaj” manası verilmesinde herhangi bir sakınca yoktur. Yüce Allah’ın gönderdiği bütün kitaplar aynı ana kitabın esaslarını içermektedir ve bütün peygamberlere indirilen de bu kitabın prensipleridir. Kütüb yani “kitaplar” kelimesine de “mesajlar” manası verilirse bu mesele açıklığa kavuşturulmuş olacaktır.

Bu noktada bir başka konuya daha kısaca da olsa değinmek bağlamında rasûl veya nebî kelimeleri arasında peygamber olan muhataplar bakımından herhangi bir farkın gözetilmediğini belirtmeliyiz. Çünkü Bakara 2/213, En‘âm 6/89 ve Meryem 19/30 gibi âyetlerde rasûl, rusül veya el-murselîne kelimeleri değil, nebiyy, en-nebiyyîne ve en-nübüvveh kelimeleri kullanılmaktadır.

Bu nedenle, her peygamberin nübüvvet ve risâlet noktasında iki sıfatının bulunduğunu, her bir peygamberin önce nebî, sonra da rasûl olduğunu beyan etmeliyiz. Klasik manada rasûl veya nebî ayırımının Kur’ân’dan delilinin bulunmadığını ifade etmeliyiz.

ıı. Yüce Allah’ın bütün peygamberlerle birlikte indirdiği bir başka unsur ise الْم۪يزَان el-mîzân kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime kendisiyle adaletin tesis edileceği “ölçü”, “terazi” manalarına gelmekte, devletin ayakta durabilmesinin adeta ancak adaletle mümkün olacağı mesajı verilmek istenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/17’de şöyle buyrulmaktadır: “el-Kitâb’ı ve el-mîzân’ı bir amaç ile indiren Allah’tır.” Yüce Allah başkalarının iptal etmeye çalıştığı hak ve hakikatin ölçüsü olarak el-Kitâbı, yani ilâhî vahyi kendisinin indirdiğini, ayrıca el-mîzân’ı da yani ölçüyü, hakkı, adaleti de bir maksadı gerçekleştirmek için indirdiğini haber vermektedir.

Âyette geçen الْم۪يزَان el-mîzân sözcüğü “denge kanunu, adalet, ölçü” manalarını içermekte,(25) bu şekilde insanoğluyla ilişkili olan inanç, davranış, hukuk, ahlak, âdâb vs. her konuda bir dengenin ve adaletin bulunduğu ifade edilmiş olmaktadır. Rahmân 55/7-9’da verilen bilgilere göre, bu âlemde kainatın bir ölçüye göre yaratılışından söz edilerek insanların da ölçüyü zedelememeleri gerektiğine, özellikle ticarette eksiklik yapmamalarına dikkat çekilmiş olmaktadır. Kâinatta denge bozulursa bunun faturasının ağır geleceği herkesin malumudur.

c) Yüce Allah’ın “kitabı ve mîzânı indirmesi” aynı zamanda doğru ve yanlışın ölçüsünün ne olduğunu göstermesi demektir. İşte hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti, hem de Şûrâ 42/17. âyeti birlikte düşündüğümüzde kitabın indirilme gerekçesinin “adaletin yerine getirilmesi olduğu” ortaya çıkmış olmaktadır. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu nokta özellikle vurgulanmakta, el-kitâb ve el-mîzân’ın indirilmesinin gerekçesi لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ beyanı gereği “insanlar arasında adaletin tesis edilmesi” olduğu açıkça belirtilmektedir.

Bu ifadeyi ve gerekçeyi karşılamak üzere Şûrâ 42/17. âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesinden maksat da aynı şekilde ve aynı manayı işaret etmek üzere “hak ile” şeklinde değil de “bir amaç ile, bir maksat için” gibi anlamlar içermekte ve sözü edilen ihsan ve ikramın bir amacının ve anlamının bulunduğu ortaya konulmak istenmektedir.

2. وَاَنْزَلْنَا الْحَد۪يدَ ف۪يهِ بَاْسٌ شَد۪يدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ “Biz demiri de indirdik (kullanımını öğrettik) ki onda, büyük bir güç ve insanlar için yararlar vardır. Bu, Allah’(ın dinin)e ve elçilerine yalnızken yardım edenleri bil(dir)mesi (ortaya çıkarması) içindir.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde sûreye adını veren الْحَد۪يد el-hadîd kelimesini dile getirmekte ve onu indirdiğini, onda insanlar için pek çok menfaat bulunduğunu, böylece Allah’ın dinine kimlerin yardımcı olacağını bilmek için bu imkanı verdiğini beyan etmektedir.

a)وَاَنْزَلْنَا الْحَد۪يدَ “Biz demiri de indirdik.” Yüce Allah demiri indirdiğini söylerken, burada sözünü ettiği “indirme”den maksadın “onu yükseklerden indirmesi” olabileceği beyan edildiği gibi, maksadın “demirin yaratılması ve kullanıma hazır hale getirmesi” olabileceği de ifade edilmektedir.(26)

Esasında A‘râf 7/26’da Ademoğlunun avret yerlerini örtecek elbiselerin verilmesinden söz edilirlken de اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili kullanılmaktadır ki maksadın elbiselerinin herhangi bir yerlerden indirilmesi değil de onların kulanıma sunulması olduğu apaçık ortadadır.

Dahası, Zümer 39/6’da yaratılıştan söz edilirken “sekiz çiftin indirilmesi”nden bahisle de aynı şekilde اَنْزَلَ enzele fiili kullanılmaktadır ki buradaki maksadın da “yaratmak”, “ikram etmek” olduğu açıktır. Bu sûreye adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يدel-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(27) geçmekte ve “demir” manasına gelmektedir.

Yüce Allah bir önceki cümlede de belirttiği gibi, insanlara vahiy göndermesiyle ilgili olarak اَنْزَلَ enzele fiilini de kullanmakta, vahiy ve kitap göndermesinin aslında insanoluna bir ihsanı ve ikramı olduğunu göstermek istemektedir. Nitekim nüzül kelimesinin Âl-i İmrân 3/198, Kehf 18/107, Secde 32/19 ve Fussılet 41/32 gibi Kur’ân’daki çeşitli kullanımlarında “ikram” manasına geldiği özellikle ve apaçık bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Durum böyle olunca, “demirin indirilmesinden” maksadın da bu kullanımlar doğrultusunda “demirin yaratılması, kullanıma hazır hale getirilmesi ve insanlara ikram edilmesi” olduğunu söylemekte herhangi bir sorun olmasa gerektir.

b) ف۪يهِ بَاْسٌ شَد۪يدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ “Onda büyük bir kuvvet ve insanlar için faydalar vardır.” Yüce Allah insanların kullanımına dair ikram ettiği demirde son derece dayanıklı bir maddenin, müthiş bir gücün ve kuvvetin, şiddetli bir etki gücünün bulunduğunu, bununla birlikte insanlar için de pek çok faydanın yer aldığını beyan etmektedir. Demir özelinden hareketle, teknolojik araçlarının hepsinin bu anlamda insanlara sunduğu nimetleri elbette teker teker saymak durumunda değiliz. Râzî’nin de dediği gibi demirin insanlığa hizmeti altından daha fazladır.(28)

Altın bulunmasaydı insanlık çok büyük bir şey kaybetmezdi; ancak demir asla ve asla böyle değildir. Zira sanki bir anlamda hayat demirin sunduğu imkanlarla yürümektedir. Burada belki de çok daha önemli olan nokta, bunun yararlarının yanında be’s dediğimiz “gücü”yle ilgili olarak onun olumsuz amaçlarla kullanımına dikkat çekmektir.

Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(29) “azap”,(30) “güç, kuvvet”,(31) “ayrılık”(32) gibi anlamlar içermektedir. Esasında Hacc 22/21’de belirtildiği üzere, cehennemdeki azabın şiddetini beyan bağlamında demirden kamçıların kullanılacağı haber verilmektedir. Bu doğrultuda olmak üzere âyetle ilgili mesajı daha iyi ve doğru kavrayabilmek için bazı değerlendirmeleri burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah demir üzerinden insaoğluna yeryüzündeki doğal kaynakları sunduğunu sembolik bir şekilde hatırlatmış olmaktadır. Demirin sunulması ve onu kullanma yeteneğinin insana verilmesi canlı varlıklar arasında araç yapma becerisinin sadece insana verildiğini de işaret etmektedir. İşte bu becerinin insana yönelik en yoğun faydasını temin eden nesne demirdir.

Hem yapıcı, hem de yıkıcı amaçlar için kullanılabilen demirden yararlanmak, bunu yapıcı amaçlarda araç olarak kullanmak yaratılışının amacını oluşturmaktadır. Demirde bulunan muthiş güç âyette بَاْسٌ شَد۪يدٌ be’sün şedîdün tamlamasıyla ortaya koulmakta, sadece savaş araçlarının yapımında değil, aynı zamanda daha karmaşık bir şekilde insanın tabiat ile bütün bağlarını koparan yüksek teknolojiyi geliştirme eğiliminde de kendini göstermektedir.”

“Modern hayatta gözlemlenen makineleşme süreci, insan toplumunun temel yapısını tehdit etmekte ve böylece ilahi rehberlik kavramında anlamını büsbütün manevi, ahlaki, ruhsal duyarlılıkları giderek kaybolmasına sebep olmaktadır.

Kur’ân, insanı bu tehlikeye karşı uyarmak için yanlış kullanıldığı takdirde “demir”in taşıdığı potansiyel kötülüğü, başka bir deyişle insanın teknolojik yaratıcılığının sarsıcı, yıkıcı bir hale gelerek ruhsal bilincini gölgelemesine ve sonuçta bütün bireysel ve sosyal mutluluk imkanlarını yok etmesine yol açmsı tehlikesini sombolik ve mecazi olarak vurgulamaktadır.”(33)

“Kitap, mizan ve demir, dengeli bir hayatın üçayağıdır: Kitap vahyi, mizan (terazi, ölçme-değerlendirme yetisi) adaleti, demir kuvveti temsil eder. Bu üçü de ‘indirilmiş’, yani ilâhî bir ‘ikram’ olarak sunulmuştur. Demirin hem yararı hem de zararı dile getirilerek, kitapsız ve adaletsiz kalan bir gücün tahribatına gönderme yapılıyor. Mizan aynı zamanda din anlayışındaki dengeye tekabül eder. Zımnen: Hıristiyanlıktaki Ruhbanlık, terazisiz ve endazesiz bir aklın eseridir.”(34)

c)وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ “Bu, Allah(’ın, dinin)e ve rasüllerine/elçilerine gaybda yardım edenleri bilmesi (belirlemesi, bildirmesi, ortaya çıkarması) içindir.” Yüce Allah demirle ilgili birtakım beyanlarda bulunduktan sonra, onun asıl var ediliş gayesinin Allah’a yani O’nun dinine ve elçilerine, onların risalet davasına yardım aracı olarak kullanılması olduğunu bildirmektedir.

‘Ankebût 29/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, âyetteki لِيَعْلَمَ اللّٰهُ li ya‘lemellâhu ifadesi Âl-i İmrân 3/144, Tevbe 9/16, ‘Ankebût 29/3 gibi âyetlerde de geçtiği üzere “Allah’ın bilmesi” yani “Allah’ın ortaya çıkarması, belli etmesi”,(35) “Allah’ın belirlemesi” manasına gelmektedir.

Yüce Allah gaybda yani gizlice veya içtenlikle kimin O’na ve elçilerine yardım ettiğini ortaya çıkarmak üzere böylece el-kitâb’ı, el-mîzân’ı ve el-hadîd dediği demiri yaratıp insanların hizmetine sunduğunu bildirmektedir. Yüce Allah’a yardım O’nun dinine yardım demektir ve Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7 gibi çeşitli âyetlerde beyan edildiği üzere “Yüce Allah bu fedakârlığı yapanlara kendisinin de yardım edeceğini” vaad etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Muhammed 47/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Siz Allah’a (dinine) yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınız sabit kılar.” Benzer şekilde Bakara 2/137’de de Allah’ın düşmanlarına karşı peygamberine yeteceği ifade edilmektedir. Konuyu Mü’min 40/51’de ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Âyette geçenبِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gaybda” manasına gelmekte, ancak kişilerin bir şeyler yaparlarken nasıl bir ihlas ve samimiyet içerisinde bulundukları manası da ifade edilmektedir.(36)

Esasında bu ifade Bakara 2/3, Yâsîn 36/11 ve Mülk 67/12 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, hem Yüce Allah’ın gaybın konusu olması manasında değerlendirilebilir; hem de Allah’ın dinine ve elçilerine yardım edenlerin bunu kalabalıklar arasında değil de kendi başlarınayken, kimseler onları görmüyorken bu fedakarlıkları yapmaları manasında da düşünülebilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Her iki durumda da meselenin gizli ve kapaklı kalmayacağı, çünkü bu türden faaliyetleri ve fedakarlıkları Yüce Allah’ın zamanı geldiğinde ortaya çıkartacağı dolaylı olarak bildirilmiş olmaktadır.

3. اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).” Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde(37) zikredilmektedir. Âyetin sonunda Yüce Allah’ın bu ve benzer uygulamaları ortaya koyarken kaviyy ve ‘azîz yani çok güçlü oluşunu ve her şeyden daha üstün olduğunu hatırlatmakta, başka hiçbir varlığın böyle bir özelliğinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir.

Yüce Allah hiçbir varlığın sahip olamayacağı düzeyde güçlü olduğunu, hiç kimsenin kendisine galip gelemeyeceği şekilde de üstün olduğunu beyan etmektedir. Dolayısıyla ilah olduğu sanılan başka varlıkların kuvvetli, kudretli ve güçlü olmadıkları ifade edilmek istenerek, gerçek ilahın bu iki sıfata sahip olmayı da gerektirdiği ortaya konuluyor demektir. Cümlenin اِنَّ inne edatıyla başlaması, anlamı pekiştiren bir katkı sunmaktadır.

b) Çeşitli Peygamberler Ve Ümmetlerine Yönelik Davet

Yüce Allah, sûrenin 26-29. âyetlerinde Hz. Nûh’u ve Hz. İbrahim’i peygamber olarak gönderdiğini, onların soyuna da yani bazı kişilere peygamberlik ve el-kitâbı verdiğini, insanlardan kiminin doğru yolda olduğunu, içlerinden çoğunun yoldan çıktığını haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın art arda peygamberler gönderdiği, Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından risaletle görevlendirdiği, ona İncil’i verdiği, kendisine uyanların kalplerine şefkat ve merhamet koyduğu beyan edilmektedir. Hıristiyanlardan bir kısmının uydurduğu ruhbanlığa gelince, onu onlara Allah’ın yazmadığı, fakat kendilerinin Allah rızasını kazanmak için böyle bir şey çıkardıkları, ama buna da gereği gibi uymadıkları, bu yüzden içlerinden iman edenlere mükâfatlarını verdiği, çoğunun ise yoldan çıktığı belirtilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın kitap ehlinden olan bu kişilere ve evrensel manada kitap ehline hitaben şu evrensel çağrısına yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun ve Peygamberine inanıp güvenin ki O (Allah da) size rahmetinden iki kat versin; size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin ve sizi bağışlasın. Allah, çok bağışlayandır; çok merhamet sahibidir. Böylece kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini, lütfun bütünüyle Allah’ın elinde olduğunu, onu dilediğine/layık gördüğüne bahşedeceğini bilmezlik etmesinler. Allah, büyük lütuf sahibidir.”

ı. Hz. Nûh, Hz. İbrâhim ve Nesillerinin Risâleti

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا وَاِبْرٰه۪يمَ وَجَعَلْنَا ف۪ي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Yemin olsun ki biz Nuh’u ve İbrahim’i (peygamber olarak) göndermiştik; onların soyuna da (bazı kişilere) peygamberlik ve Kitap vermiştik. Onlardan (insanlardan) kimi doğru yoldadır. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştır.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ ifadesi “yemin olsun ki biz göndermiştik”; نُوحًا nûhan kelimesi “Nuh’u”; وَاِبْرٰه۪يمَ ve ibrâhîme ifadesi “ve İbrâhim’i”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, görevlendirmiştik, vermiştik”; ف۪ي ذُرِّيَّتِهِمَا fî zürriyetihimâ ifadesi “o ikisinin nesilleri içinde”; النُّبُوَّةَ en-nübüvvete kelimesi “peygamberlik, nübüvvet”; وَالْكِتَابَ ve’l-kitâbe sözcüğü “ve kitap, vahiy”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “içlerinden (şöyleleri) vardır”; مُهْتَدٍ muhtedin kelimesi “hidayet üzere olanlar”; وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “çoğu, çoğunluğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların”; فَاسِقُونَ fâsikûne sözcüğü ise “yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada risâlet verilen bazı peygamberler ve onların neslinden gelen peygamberlerin ümmetlerinin çoğunun yoldan çıktığı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا وَاِبْرٰه۪يمَ وَجَعَلْنَا ف۪ي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ “Yemin olsun ki biz Nuh’u ve İbrahim’i (peygamber olarak) göndermiştik; onların soyuna da (bazı kişilere) peygamberlik ve Kitap vermiştik.” Yüce Allah önceki âyette insanlar arasında adaletin gerçekleştirilmesi için bütün peygamberlere el-kitâb’ı ve el-mîzân’ı indirdiğini beyan ettikten sonra, o âyetin mesajını açmak ve örneklendirmek bakımından peygamberlik kurumuyla ilgili olarak iki peygamberi ve onların nesillerinden peygamberler gönderdiğini dile getirmektedir. Hz. İbrâhim’in soyundan gelen bazı insanlara da peygamberlik ve kitap verildiği Nisâ’ 4/54’te dile getirilmektedir.

Âyette sözü edilen iki peygamber Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim olarak belirlenmekte, ardından bu iki peygamberin neslinden de nübüvvete ve el-kitâb’a mazhar kılınanlar olduğu belirtilmektedir. Hz. Nûh ile Hz. İbrâhim’in neslinden gelen peygamberlerin kim olduklarıyla ilgili olarak örnek kabilinden Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yakub, Hz. Yûsuf ve Hz. Muhammed gibi isimleri sayabiliriz.

Bu ifade, Müzzemmil 73/15’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, esasında risalet ve nübüvvet kurumuna yönelik olarak “kendisine kitap verilene rasûl, verilmeyip önceki kitabı tebliğ edene nebî dendiği” şeklindeki geleneksel bakışın hatalı olduğunu ortaya koymakta, çünkü bilinenin aksine her peygambere nübüvvet gibi el-kitâb da verildiği açıkça ifade edilmektedir.

Bu noktada Bakara 2/213, En‘âm 6/89, Meryem 19/30 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgiler son derece açık bir şekilde nübüvvet kurumu ile kitap verilmesi meselesini birleştirerek sunmaktadır. Bu âyette önce kitabın verilip sonrasında nübüvvetten söz edilmesi, bir peygamberin önce vahiy aldığını, sonrasında bunun gereği olarak tebliği yaptığını gösterebilir.

2. فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Onlardan (insanlardan) kimi doğru yoldadır. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştır.” Bu manayı içeren başka kullanımlar da çeşitli sûrelerde yer almaktadır.(38) Yüce Allah vahiy ve nübüvvetle şereflendirilen peygaberlerin ümmetleriyle ilgili bir beyana yer vermekte ve içlerinden bir kısmı hidayet üzere olsa da çoğunluğunun yoldan çıktığını haber vermektedir. Benzer bir konunun ele alındığı Âl-i İmrân 3/110’da da hatırlatıldığı üzere, risalet öğretilerine itibar etmeyenler Yûsuf 12/103’te de belirtildiği gibi malesef çoğunluğu oluşturmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Hadîd 57/16’da ve daha pek çok âyette de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

Ümmetlerin içerisinde hidayeti tercih edenlerin ise azınlıkta kaldığı anlaşılmaktadır. Nitekim âyette geçen فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesindeki مِنْ min edatı “bazısı”, “bir kısmı” manası veren teb‘îdıyye anlamında bu manayı zorunlu kılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve daha önce ele aldığımız Hadîd 57/16’da müminlerin de vahiy ile irtibatlarını kesmemeleri ve vahyi hayatlarına taşımada herhangi bir tembellik veya gevşeklik ortaya koymamaları üzerinden bir uyarıya yer verilmektedir, diyebiliriz.

ıı. Hz. İsa’nın Risaleti Ve Üretilen Ruhbanlık

ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ وَجَعَلْنَا ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ رَاْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةًۨ ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ اِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَانِ اللّٰهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَاٰتَيْنَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْهُمْ اَجْرَهُمْ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Sonra bunların izinden art arda elçilerimizi göndermiştik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından göndermiş, ona İncil’i vermiştik. Ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet yerleştirmiştik. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu onlara biz yazmamıştık. Fakat kendileri, Allah rızasını kazanmak için yapmış, (ancak) buna da gerektiği gibi uymamışlardı. Biz de onlardan iman edenlere ödüllerini vermiştik. İçlerinden çoğu yoldan çıkmıştır.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قَفَّيْنَا kaffeynâ fiili “peş peşe göndermiştik”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârihim ifadesi “onların peşinden”; بِرُسُلِنَا bi rusülinâ ifadesi “bizim elçilerimizi”; وَقَفَّيْنَا ve kaffeynâ fiili “ve yine peş peşe göndermiştik”; بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ bi ‘îse’bni meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa’yı”; وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu ifadesi “ve ona vermiştik”; الْاِنْج۪يلَ el-incîle kelimesi “İncil’i”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, koymuştuk”; ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ fî kulûbillezîne’ttebe‘ûhu tamlaması “ona tâbi olanların kalplerine”; رَاْفَةً ra’feten kelimesi “şefkat”; وَرَحْمَةً ve rahmeten sözüğü “ve merhamet”; وَرَهْبَانِيَّةًۨ ve rahbâniyyeten kelimesi “ve ruhbanlık”; ابْتَدَعُوهَا ibtedee‘ûhâ ifadesi “ki onu kendileri uydurdular”; مَا كَتَبْنَاهَا mâ ketebnâhâ ifadesi “onu yazmamıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَانِ اللّٰهِ ille’btiğâe rıdvânillâhi istisnası “Allah’ın rızasını kazanmanın dışında, sadece ve sadece Allah’ın rızasını kazanmak için”; فَمَا رَعَوْهَا fe mâ ra‘avhâ ifadesi “ona riayet etmemişlerdi, gerekeni yapmamışlardı”; حَقَّ رِعَايَتِهَا hakka ri‘âyetihâ ifadesi “uygun olan şeklilde riayet etmemişlerdi”; فَاٰتَيْنَا fe âteynâ fiili “vermiştik”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; اَجْرَهُمْ acrahum tamlaması “onların ödülünü”; وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “ve çoğu, çoğunluğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların”; فَاسِقُونَ fâsikûne sözcüğü ise “yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın durumu ve ona tabi olanların ortaya çıkardığı ruhbanlık kurumu ile o dönemde yaşayan insanların bir kısmı hariç diğerlerinin yoldan çıkışı gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا “Sonra bunların izinden art arda elçilerimizi göndermiştik.” Yüce Allah Hz. Nûh’un ve Hz. İbrâhim’in nesillerinden gönderdiği peygamberlerden ayrı olarak, daha sonra da çeşitli peygamberler gönderdiğini beyan etmekte, sözü Hz. İsâ’ya getirmektedir.

Kur’ân’da dört kez(39) geçen قَفَّيْنَا kaffeynâ fiili “peş peşe göndermek” manasına gelmekte, peygamberlerin adeta birbirinin sürekli takip ettikleri, araya uzun zamanlı fasılalar girmediği ifade edilmek istenmektedir. Bu fiilin anlam alanında “aynı kafadan olmak”, “birbirini reddetmemek”, “desteklemek” gibi bir mesaj da söz konusudur ki peygamberliğin bir musaddıklık yani “tasdik” ve müheyminlik yani “koruyup kollama” kurumu olduğu ifade edilmektedir. Mü’minûn 23/44’te kullanılan tetrâ kelimesi de peygamberlerin art arda gönderildiği manasını içermekte ve risâletin peş peşe peygamberlerle desteklendiği, sürdürüldüğü bildirilmektedir.

Bu çerçevede bakıldığında Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez(40) geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(41) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır.

Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir.

Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddedecek söylemlerde bulunmadıkları, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu böyledir, hem de onların tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu böyledir.

2. وَقَفَّيْنَا بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ وَجَعَلْنَا ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ رَاْفَةً وَرَحْمَةً “Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından göndermiş, ona İncil’i vermiştik. Ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet yerleştirmiştik. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu onlara biz yazmamıştık.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den önceki son peygamber olması bakımından Hz. İsa’yı hatırlatmakta ve diğerlerinin ardından onu gönderdiğini, kendisine İncîl’i verdiğini beyan etmekte, ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet koyduğunu bildirmektedir.

a) وَقَفَّيْنَا بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ “Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından göndermiştik.” Bu ifadenin benzeri Mâide 5/46’da da yer almaktadır. Âyette Hz. İsa ile ilgili olarak ع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ ‘îse’bne meryeme “Meryemoğlu Îsâ” ifadesinin kullanılma sebebi, onun bir kadından dünyaya geldiğini, babasının olmadığını özellikle muhataplara iletmek, dahası ona “üçün üçüncüsü”, “Allah’ın oğlu” vs. şekillerde tanrısal birtakım güçler isnat edenleri açıkça uyarmaktır.

b) وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ “Ona İncil’i vermiştik.” Hz. İsâ’ya verilen kitap, vahiy bağlamında الْاِنْج۪يل el-incîl kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime Kur’ân’da 12 kez(42) zikredilmektedir. Hz. İsa’ya verilen İncîl bugün Hıristiyanların elinde bulunan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna’ya nispet edilenler olamaz. Çünkü bunlar isimlerinden anlaşılacağı bu dört kişinin Hz. İsa’nın hayatına dair yazdıkları birer biyografidir.

“Kur’ân’ın indirildiği dönemde elde bulunan parçalar belli ölçülerde aslını muhafaza etmiştir” dense de bunun ne kadarını korunup ne kadarının bozulduğuyla ilgili elimizde herhangi bir veri bulunmamaktadır. Kur’ân’da 12 kez geçen ve Hz. İsa’ya verildiği söylenen İncil elbette bozulmamış asıl halidir; mevcutlarla ilgisi yoktur.

c) وَجَعَلْنَا ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ رَاْفَةً وَرَحْمَةً “Ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet vermiştik.” Yüce Allah Hz. İsa’nın tebliğ zamanında onunla birlikte olan ve ona tâbi olanların kalplerine şefkat, yumuşaklık, merhamet koyduğunu beyan etmekte, vahyin insanda nasıl değişiklikler meydana getirdiği örneklendirilmek istenmektedir.

Nûr 24/2’de de geçen رَاْفَة ra’feh kelimesi “şefkat”, “sevgi” gibi manalara gelmekte ve o günkü müminlerin birbirleriyle kardeşlik ve dostluk ilişkisi içerisinde bulundukları beyan edilmek istenmektedir ki Mâide 5/54 ve Feth 48/29’da sözü edilen mümin özelliklerinin onların hayatında gerçekleştiği anlaşılmaktadır.

3. وَرَهْبَانِيَّةًۨ ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ اِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَانِ اللّٰهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا “Fakat kendileri, Allah rızasını kazanmak için yapmış, (ancak) buna da gerektiği gibi uymamışlardı.” Yüce Allah Hz. İsa’ya tâbi olanlara dair onların türettiği türden bir ruhbanlık kurumu belirlemediğini, kendilerine sadece ve sadece Allah’ın rızasını kazanmayı yazdığını, onlardan başka bir şey istemediğini beyan etmek istemektedir. Buna rağmen Hz. İsa’ya tabi olanların kendilerinin ihdas ettiği rahb denen “korkuya dayalı aşırı dindarlığın” gereğini de hakkıyla yerine getirmedikleri ifade edilmektedir.

a) وَرَهْبَانِيَّةًۨ ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ “Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu onlara biz yazmamıştık.” Ayette geçen ve “korkmak” anlamındaki rehebe kökünden türetilen رَهْبَانِيَّة rahbâniyyeten kelimesi “büyük bir korku hissiyle çekilip dünya lezzetlerini terk ederek zühd ve nefsin isteklerine karşı çıkmak suretiyle ibadette aşırı gitmek” demektir.(43) Bakara 2/40’ta yer alan “Sadece benden korkun” anlamındaki ifadede yer alan ferhebûni beyanı da bu anlamda “korku” manası içermektedir.

Söz konusu kelime, “çok korkanların korkusu” manasında bir mübalağa manası içermektedir ki Bakara 2/143’te belirtildiği üzere “vasat ümmet” kılınışı nedeniyle bu ümmetin böyle bir aşırılığa müsait bir tarafı olmamalı, “tefrit”i reddettiği gibi “ifrat”ı da reddetmeli, “itidali” esas almalıdır.

Bu arada رَهْبَانِيَّة rahbâniyyeh kelimesinin peşinden zikredilen ابْتَدَعُوهَا ibtede‘ûhâ ifadesi “onu kendileri türettiler” manasında ruhbanlığın eskiden olmayıp yeni ürettikleri bir kurum olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah böyle bir şeyi kendilerinden istemediğini مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ mâ ketebnâhâ ‘aleyhim beyanıyla dile getirmekte, “bunu onlara yazmadığını” bildirmektedir. Bu arada Mâide 5/82 ve Tevbe 9/3, 34’te geçen ruhbân kelimeleri de bu kelimeyle aynı anlamı içermektedir.

b) اِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَانِ اللّٰهِ “Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için (yapmışlardı).” Bu ifade ruhbanlığı Hz. İsa’ya tabi olanların aslında iyi niyetle ihdas ettiklerini, “Allah’ın rızasını kazanmak için” böyle davrandıklarını, yoksa meselede herhangi bir ilahi buyruğun yer almadığını göstermektedir. Özellikle ابْتَدَعُوهَا ibtede‘ûhâ ifadesi bunun onlar tarafından tamamen yeni ihdas edildiğini açıkça göstermektedir ki Ahkâf 46/9’da geçen bid‘an kelimesi de, ayrıca bid‘at sözcüğü de aynı kökten gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin istisna içeren manasıyla ilgili olarak bunun munkatı‘ veya muttasıl istisna olma ihtimali söz konusudur. Buna göre eğer munkatı‘ yani öncesinden kopuk bir istisna manasındaysa, cümlenin anlamı “Fakat onlar bunu Allah’ın rızasını talep etmek için meydana getirdiler” şeklindedir.

Diğer ihtimale göre ise yani istisna muttasıl ise o zaman da anlam şöyle olur: “Biz onları bu ruhbanlık ancak Allah’ın rızasını elde etmeleri şeklinde ibadete çağırdık.” Biz buradaki iki ihtimalden munkatı‘ bir istisna oluşunu tercih etmekteyiz; diğerinin birtakım zorlamalar içerdiği görülmekte, ifadenin öncesi ve sonrasıyla anlam kopukluğu gözlemlenmektedir.

c) فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا “(Ama) buna da gereği gibi uymamışlardı.” Esasında Allah rızasını kazanmak için ortaya koydukları rahbâniyyeh denen ruhbanlığın da olması gerektiği gibi hakkını vermedikleri cümlenin sonunda zikredilmekte, bir anlamda dediklerini yapmadıkları, sözlerinde durmadıkları ya da içlerinde sözlerini tutmayanların çoğunlukta olduğu anlaşılmaktadır.

Onlar bu durumu ya teslîs denen “üçleme”ye ya da Hz. İsa’yı ilahlaştırmaya götürmüşlerdi. Çünkü devam eden cümlede inananların azınlıkta, yoldan çıkanların ise çoğunlukta olduğu ifade edilmektedir.

4. فَاٰتَيْنَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْهُمْ اَجْرَهُمْ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Biz de onlardan iman edenlere ödüllerini vermiştik. İçlerinden çoğu yoldan çıkmıştır.” Yüce Allah Hz. İsa’ya tabi olanların içinden bir kısmının olması gerektiği gibi iman ettiğini, ancak çoğunluğun yoldan çıktığını bildirmektedir. Bu grubun imanlılarına Yüce Allah’ın ecirlerini verdiği beyan edilmekte, ancak çoğunluğun imanı değil, fıskı yani yoldan çıkmayı tercih ettikleri ifade edilmektedir.

Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(44) Burada ödülün dünyada verilmiş olmasının yanında mahşerde de verilecek oluşuna dolaylı gönderme yapılmaktadır diyebiliriz. Çünkü mahşerde gerçekleşecek şeyler için geçmiş zaman kalıbı kullanılması bir Kur’ân üslubudur.

Daha önce yorumladığımız 16 ve 26. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, çoğunluğun yoldan çıktığını içeren başka kullanımlar da çeşitli sûrelerde yer almaktadır.(45) Çoğunluk hakikatin temsilcisi olmayacağı için Kur’ân’da çoğunluğun olumsuz içeriklerde yer aldığını gösteren pek çok âyet bulunduğunu ilgili âyetlerde aktarmıştık.

Burada da konu aynı şekilde ele alınmakta ve Hz. İsa’nın peşinden giden azınlığın iman üzere olduğu ve ecirlerinin verildiği ifade edilmektedir ki bunlar âyette de belirtildiği gini kalplerine Yüce Allah’ın şefkat ve merhamet koyduğu duyarlı kişilerdir. Diğer çoğunluğun ise kulluğu hakikatiyle yerine getirmek bir yana, imanı dahi koruyamadıkları âyetin dolaylı mesajından hissedilmektedir. Çünkü burada fasıklık imanın zıddı olarak yer almaktadır.

ııı. Yüce Allah’a Karşı Takva Ve Hz. Peygamber’e İman

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَاٰمِنُوا بِرَسُولِه۪ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِه۪ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِه۪ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve Elçisine inanıp güvenin ki O (Allah da), size rahmetinden iki kat versin; size sayesinde yürüyeceğiniz bir nûr (ışık) versin ve sizi bağışlasın! Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvalı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاٰمِنُوا ve âminû emri “ve inanıp güvenin”; بِرَسُولِه۪ birasûlihî emri “ve O’nun Elçisi’ne, Rasûlü’ne”; يُؤْتِكُمْ yü’tiküm ifadesi “size versin”; كِفْلَيْنِ kifleyni kelimesi “iki kat, iki misli”; مِنْ رَحْمَتِه۪ min rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetinden”; وَيَجْعَلْ ve yec‘al fiili “ve kılsın, yapsın, yaratsın”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; نُورًا nûran kelimesi “ışık, aydınlık”;تَمْشُونَ ۪ temşûne fiili “yürüyeceksiniz, yürüyebileceğiniz”; بِه bihî ifadesi “onunla”; وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlasın, affetsin, affedecek”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi bağışlasın, bağışlayacak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet sahibi(dir)” demektir.

Burada kitap ehlinden olanlara yönelik bir davet ve davete icabet etmeleri durumunda kendilerine verilecek çeşitli ödüller gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَاٰمِنُوا بِرَسُولِه۪ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِه۪ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِه۪ وَيَغْفِرْ لَكُمْ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve Elçisine inanıp güvenin ki O (Allah da), size rahmetinden iki kat versin; size sayesinde yürüyeceğiniz bir nûr (ışık) versin ve sizi bağışlasın!” Âyetin bu kısmında iki emir ve buna karşılık üç müjde yer almaktadır. Önce emirleri, sonra da ödülleri hatırlatacağız.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَاٰمِنُوا بِرَسُولِه۪ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve Elçisine inanıp güvenin!” Yüce Allah önceki âyette Hz. İsa’nın yoluna tâbi olanların bulunduğunu ve onlara ödüllerini verdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de Hz. İsa’nın izinden giden bu mutedil kişilere hitap etmektedir. Bu çerçevede öncelikle söz konusu kişilere “ey müminler” diye hitap ederek Yüce Allah’a karşı takvalı yani duyarlı davranmalarını, O’nun emri ve yasaklarına itibar etmelerini, beraberinde ise son peygamber Hz. Muhammed’e de iman etmlerini yani inanıp güvenmelerini emretmektedir.

Kasas 28/52-53’te şöyle buyrulmaktadır: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de Müslümanlar idik’ derler.” Bu âyetin benzerleri Bakara 2/121, Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114, İsrâ’ 17/107-109 ve ‘Ankebût 29/47’de de geçmektedir.

Bu mesajla uyumlu olacak şekilde Âl-i İmrân 3/110’da “kitap ehlinin içinden iman edenlerin bulunduğu, ancak çoğunun yoldan çıktığı” bildirilmektedir. Ayrıca yine Âl-i İmrân 3/113-115’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hepsi bir değildir; ehl-i kitap içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilir.”

Kitap ehlinin hem kendilerine indirilen, hem de Hz. Peygamber’e indirilen vahiyle ilgili durumları bağlamında Âl-i İmrân 3/199’da şöyle buyrulmaktadır: “Ehl-i kitaptan öyleleri var ki, Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.” İşte bu ve benzer âyetler kitap ehlinin hepsinin bir olmadığını, içlerinde iyilerin de bulunduğunu açıkça göstermektedir.

Konunun ele alındığı İsrâ’ 17/107-109’da da şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca ‘Rabbimizi tesbîh ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir’ diyerek derhal yüzüstü secdeye kapanırlar. (Kur’ân okumak) onların saygısını arttırmış olarak (tekrar tekrar) ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar.” İşte bu âyetler konuyu çok daha net ifadelerle ortaya koymakta ve kitap ehlinden olup vahye duyarlı davrananların gerçeği farkedip nasıl secdeye kapandıkları beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah Hz. Muhammed’e gönderdiği ve hakikatleri ayrıntılı olarak ele alıp açıkladığı vahyine, kendilerine daha önce içerisinde ilahi ilkelerin yer aldığı ve الْكِتَاب el-kitâb denilen mesajların verildiği kitap ehlinden kişilerin de inanması gerektiğini beyan etmektedir. Esasında kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetler de vardır.(46)

“Vahyin Yüce Allah katından olduğunu bilip ona iman etmek” bu bağlamda kitap ehlinden olup iman edenlerin ilk özelliği olarak verilmektedir. Mâide 5/83-84’te kitap ehlinden olanların Kur’ân’ı duyduklarında dile getirdikleri şu sözler de aynı hakikati işaret etmektedir: “Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?”

Muhatap kılındıkları vahyin Yüce Allah’tan gelen gerçek olduğuna inanmak için onu daha önce haber veren bir bilgiye ihtiyaç vardır. Bu noktada ellerinde bulunan kutsal metinlerde Kur’ân ve Hz. Muhammed’le ilgili bilgilerin bulunduğu ve her iki metnin de ortak noktalar içerdiğini söylemek hatalı olmasa gerektir. Bu arada Bakara 2/146 ve En‘âm 6/19’da “kendilerine kitap verilenlerin Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıyacakları” beyan edilerek aynı hakikate dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِه۪ “O (Allah da), size rahmetinden iki kat versin.” Yüce Allah Hz. İsa’nın izinden gidip ona hakkıyla tâbi olanların Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olmalarını ve Hz. Muhammed’e inanıp güvenmelerini emretmekte, bunun sonucunda kendilerine çeşitli ödüller vereceğini müjdelemektedir. Bu bağlamda öncelikle bu kişilere rahmetinden iki ölçek vereceğini beyan etmektedir ki burada geçen كِفْلَيْن kifleyni kelimesi “iki ölçek, iki pay”(47) manasına gelse de esasında “çokluk” manası içerdiği için fazla fazla ödül vereceği manasını içermektedir.

Konunun işlendiği Kasas 28/54’te şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler.” Yüce Allah, Kur’ân’ı indirmeden önce kendi inançları doğrultusunda Müslüman olduğunu söyleyen ve Kur’ân’a da iman eden kitap ehlinden insanlara, çektikleri sıkıntıların karşılığına sabretmeleri nedeniyle ödüllerinin “iki kez” verileceğini beyan etmekte, onları müjdelemektedir.

Daha önce içinde bulundukları sosyal ve inanç çevreleri onların Kur’ân’a iman etmelerini elbette hoş karşılamamış ve muhtemelen kendilerini çeşitli eziyetlere maruz bırakmışlardı. İşte bu eziyetler nedeniyle sahip oldukları bu inanç ve tevhide sahip çıkma duygusunun bir karşılığı ve ödülü olarak Yüce Allah bu kişilere iki kez ödül vereceğini beyan etmektedir. Ödüllerden birisi “Kur’ân öncesi dönemde Müslüman olmaları nedeniyleydi”; diğeri de “Kur’ân’a iman edip ona tâbi olmaları sebebiyle”dir.(48)

İki dönemde de Müslüman olup Müslüman kalabilmek elbette çok büyük bir erdem ve çok büyük bir kararlılık ve tutarlılıktı. Hz. Peygamber’den gelen bir rivayete göre, bu durumdakilere ödülleri iki kez verilecektir. İlkinin sebebi “önceki kitaba inanmaları”, diğeri ise “son kitaba inanmalardır.”(49)

c) وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِه۪ “Size sayesinde yürüyeceğiniz bir nûr (ışık) versin.” Yüce Allah Hz Muhammed’e iman eden kitap ehlinden kişilere vereceği “ikinci” ödülü, “sayesinde aydınlıkta yürüyecekleri bir nur” şeklinde belirlemektedir. Bu nûr, dünya hayatında Kur’ân’dır; çünkü Nisâ’ 4/174, Mâide 5/15 ve Şûrâ 42/52’de verilen bilgilere göre, Kur’ân’ın bir ismi de nûr’dur.

O nur sayesinde bu hayatı vahyin aydınlığında yaşamaları sağlanarak kendilerine büyük bir ödül verilmiş olacaktır. Bu âyette sözü edilen durum, vahyin aydınlık oluşunu ve onunla yürüyenlerin karanlıkta kalmayacağını içermektedir. Vahiy mahza aydınlıktır ve onu hayatına taşıyanlar elbette karanlıklarda debelenmeyeceklerdir.

Burada dile getirilen nûrun onlara mahşerde verilecek olması ihtimali de vardır ki bu durumda bu âyette verilen müjde ile daha önce yorumunu yaptığımız Hadîd 57/12. âyetteki mesaj uyum oluşturmaktadır. Her iki durumda da kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’e iman etmiş olanların büyük bir kazançta olacakları anlaşılmaktadır.

d) وَيَغْفِرْ لَكُمْ “Sizi bağışlasın.” Yüce Allah’ın söz konusu kişilere yönelik “üçüncü” müjdesi ise “onların hatalarını bağışlama sözü”dür ki ödüllerin en büyüğü bu olsa gerektir. Her insanın hata işleme ihtimali vardır ve bazen ele geçen büyük imkânlar bu hatalardan kurtulmak için büyük fırsatlar oluşturur. İşte kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’e iman edenler bu noktada çok büyük bir nimete muhatap kılınmaktadırlar.

2. وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Yüce Allah işte kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’e iman edenler başta olmak üzere, bütün muhataplarına seslenmekte ve kullarının işlediği kusurları bağışlayabileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu müjdelemektedir.

ıv. Hükümranlık ve İkramın Yüce Allah’ta Oluşu

لِئَلَّا يَعْلَمَ اَهْلُ الْكِتَابِ اَلَّا يَقْدِرُونَ عَلٰى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَاَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini, lütfun tamamen Allah’ın elinde olduğunu, onu dilediğine (layık olana) vereceğini bilmezlik etmesinler. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Âyetteki لِئَلَّا يَعْلَمَ liellâ ya‘leme ifadesi “bilmezlik etmesinler diye”; اَهْلُ الْكِتَابِ ehlü’l-kitâbi tamlaması “kitap ehli”; اَلَّا يَقْدِرُونَ ellâ yakdirûne ifadesi “elde edemeyeceklerine dair, güçlerinin yetmeyeceğine dair”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “hiçbir şey, hiçbir şeye”; مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ min fadlillâhi tamlaması “Allah’ın lütfundan”; وَاَنَّ الْفَضْلَ ve enne’l-fadle ifadesi “ve muhakkak ki lütuf”; بِيَدِ اللّٰهِ bi yedillâhi tamlaması “Allah’ın elinde olduğunu”; يُؤْت۪يهِ yü’tîhi ifadesi “onu verir, vermektedir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dilediğine/layık olana”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zü’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretine kulların müdahil olamaması ve risalet görevlendirmesindeki tek yetkin makam olduğu gündeme getirilmektedir.

1. لِئَلَّا يَعْلَمَ اَهْلُ الْكِتَابِ اَلَّا يَقْدِرُونَ عَلٰى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَاَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ “Kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini, lütfun tamamen Allah’ın elinde olduğunu, onu dilediğine (layık olana) vereceğini bilmezlik etmesinler.” Yüce Allah kitap ehlinin Hz. Peygamber’e iman etmesiyle ilgili beyanını ifade etmekte ve risalet görevlendirmesinde kendisinin lütuf ve ihsan sahibi olduğuna dikkat çekmektedir.

a) Âyetin bu kısmı üzerinde birtakım farklı kanaatler geliştirilmiş, değişik ihtimaller göz önüne alınarak farklı tercümeler söz konusu edilmiştir. Bu bağlamda bir kısmını burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

“Geçmiş vahiylerin mensupları bilsinler ki Allah’ın lütfu üzerinde hiçbir güçleri yoktur; bütün lütuf (yalnızca) Allah’ın elindedir; onu dilediğine verir.”(50)

“Yahudiler ve Hıristiyanlar iyi bilmelidirler ki Allah’ın vahiy ve peygamberlik lütfuna onlar asla karışamazlar. Bu lütuf Allah’ın elindedir; dolayısıyla vahiy ve peygamberliği dilediğine verir.”(51)

Bu tercümelerde baştaki لِئَلَّا liellâ ifadesindeki لَا lâ harfinin olumsuz anlamda değil de zâid olduğu varsayımıyla manaya katkısının olmadığı tercih edilmiştir. Nitekim müfessirlerimizin bir bölümü de bu manayı tercih etmişler, lâ harfinin zâid olduğu kanaatini benimsemişlerdir.(52)

“Kitap ehli bilmez mi ki, Allah’ın lütfundan hiçbir şey üzerinde tekel oluşturamazlar. Çünkü lütuf Allah’ın elindedir; onu hak edip tercih eden/tercih ettiği kimselere verir.”(53) Bu tercümede ise öncekilerden farklı olarak baştaki لَا lâ edatının anlamı bilinen şekliyle olumsuz bir manada tercümeye katılmıştır.

Bizim tercihimiz de âyetteki lâ harfinin manaya mutlak surette katılması gerektiği yönündedir ve bunu tercih edenlerin görüşünün(54) diğerlerine göre daha isabetli olduğu kanaatindeyiz.

b) Âyetin bağlamına dikkat edildiğinde bir önceki âyetin mesajına bakılarak bu âyette verilmek mesajın anlaşılması kolaylaşmaktadır. Önceki âyet grubunda peygamberlik sistemi üzerinde durulmakta, Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, onların zürriyetlerinden gelen peygamberler, ardından diğerleri ve nihayet Hz. İsa’nın risaleti dile getirilmekte, ona tâbi olanların bazı özellikleri dile getirilmektedir.

Bu âyetin hemen öncesinde yer alan âyette ise kitap ehline seslenilmekte, Yüce Allah’a karşı takvalı yani duyarlı olunması istenerek Hz. Muhammed’e iman edilmesi yani onun kabul edilip kendisine güvenilmesi istenmekte, bunun sonucunda da iman edenlere çeşitli ödüllerin verileceği müjdelenmektedir.

Bu beyanların peşinden gelen bu âyette ise kitap ehlinden bazılarının Hz. Peygamber’in risâleti hakkındaki olumsuz düşünceleri ele alınmakta ve Yüce Allah’ın dilediğine, layık gördüğüne risâlet görevini vereceği beyan edilerek ihsan ve ikramın bütünüyle O’nun kudretinde olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Bakara 2/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Ehl-i Kitaptan kâfirler ve müşrikler Rabbinizden size herhangi bir hayır indirilmesini istemezler. Halbuki Allah rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) tahsis eder. Allah büyük lütuf sahibidir.” Yüce Allah müşriklerin peygamberlikle ilgili beklentisini pek çok âyette ele almakta, genel anlamda peygamber olarak melek beklediklerini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen رَحْمَة rahmeh “rahmet” kelimesi konu Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olduğu için “peygamberlik” ve “vahiy” olarak yorumlanmalıdır.(55) Bu nedenle, Yüce Allah vahyi ve risaleti kimlere tahsis edeceğini gayet bildiğini, bir anlamda dilediğine yani layık gördüğüne bu büyük lütfu ihsan edeceğini bildirmektedir.

Bakara 2/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmaları (kendilerini harcamaları) ne kötü bir şeydir!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajda Hz. Peygamber’in risaletini ve Kur’ân’ın gönderileceğini bilmelerine rağmen bunu inkâr etmeleri, bu gerçeğin üzerini örtmeleri nedeniyle kendilerine lanet edeceğini bildirdikten sonra, onların bu tavrının ne kadar kötü bir alış veriş olduğunu dile getirmektedir.

Âl-i İmrân 3/73’te Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e şunu demesini emrettiği zikredilmektedir: “De ki: Doğru yol ancak Allah’ın yoludur. Birine, size verilenin benzerinin verilmesinden veya Rabbinizin huzurunda aleyhine deliller getireceklerinden ötürü mü (böyle söylüyorsunuz)? De ki: Lütuf ve ihsan Allah’ın elindedir. Onu dilediğine verir. Allah vâsı‘dir (rahmeti ve gücü geniştir); ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

En‘âm 6/124’te şu ifadelere yer verilmektedir: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.”

Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere risalet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Burada geçen اَعْلَم a‘lem ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından ziyade “gayet iyi, çok çok iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

Hem Bakara 2/105’te, hem de Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesinden maksadın En‘âm 6/124’teki risâlet kelimesinin kullanılması nedeniyle “peygamberlik” olduğu görülmektedir. Bu âyetlere ilave olarak Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur; kesbî değildir.”

Zuhruf 43/32’de “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar?” buyrulmaktadır. Buradaki hemze edatı inkârî bir konumdadır. Bu nedenle cümlenin manası “Onlar Rabbinin rahmetini taksim edemezler” şeklindedir.(56)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin iki şehirden kendilerince hatırlı gördükleri iki insandan birisine peygamberlik verilmesi gerektiği beklentilerini aktardıktan sonra, bu cümlede kendilerine cevap vermekte, bu bağlamda Yüce Allah’ın rahmetini onların taksim edemeyeceğini ifade etmek istemektedir. Risalet kurumu Yüce Allah’ın seçimine bağlı bir kurumdur ve Yüce Allah dilediğini, layık gördüğünü peygamber olarak görevlendirmiştir.

İşte bütün bu âyetler ışığında bakıldığında Medine’deki kitap ehlinden insanların Hz. Peygamber’ine risaletiyle ilgili herhangi bir tereddüt yaşamamaları gerektiği, Yüce Allah’ın lütfu ve ihsanıyla ilgili herhangi bir şeye sahip olamayacakları, bu konuda bütün ihsan ve ikramın Allah’ın elinde ve kontrolünde olduğu, bu bağlamada dilediğine, layık gördüğüne bu risalet görevini verebileceği özellikle kitap ehline bildirilmektedir.

2. وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(57) Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah bir lütuf olarak sunduğu risalet görevini dilediğine yani layık gördüğüne vereceğini beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lutfun sahibi olmasına bağlamaktadır.

Büyük lütfun sahibi Yüce Allah olduğuna ve peygamberlik de büyük bir lütuf olduğuna göre, her konuda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. İsrâ’ 17/87’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e risalet vermesi hiç şüphesiz ona olan çok büyük bir ihsanı ve ikramıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 457. 2 - Semerkandî, age., III, 408; Taberî, age., XXVII, 234.
• 3 - Semerkandî, age., III, 408; Taberî, age., XXVII, 233; Zemahşerî, age., IV, 467; Râzî, age., XXIX, 237.
• 4 - Semerkandî, age., II, 143; Taberî, age., XII, 2-3; Zemahşerî, age., II, 365; Râzî, age., XVII, 186.
• 5 - Esed, age., s. 494. 6 - İslâmoğlu, age., s. 445.
• 7 - Semerkandî, age., I, 241; Zemahşerî, age., II, 513.
• 8 - Râzî, age., XXX, 25.
• 9 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 10 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 11 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 12 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 13 - Bakara 2/276. 14 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 15 - Nisâ’ 4/107. 16 - Nisâ’ 4/148. 17 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 18 - Enfâl 8/58. 19 - Nahl 16/23. 20 - Hacc 22/38. 21 - Nisâ’ 4/36; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 22 - Nisâ’ 4/36; Hûd 11/10; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38 Nisâ 4/36 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/36 Hûd 11/10 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23
• 23 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6
• 24 - Semerkandî, age., III, 410; Taberî, age., XXVII, 236; Zemahşerî, age., IV, 467.
• 25 - Semerkandî, age., III, 241; Taberî, age., XXV, 20; Zemahşerî, age., IV, 211.
• 26 - Semerkandî, age., III, 410; ; Zemahşerî, age., IV, 468; Râzî, age., XXIX, 243.
• 27 - İsrâ’ 17/50; Kehf 18/96; Hacc 22/21; Sebe’ 34/10; Kâf 50/22; Hadîd 57/25.
  • İsrâ 17/50 Kehf 18/96 Hacc 22/21 Sebe' 34/10 Kâf 50/22 Hadîd 57/25
• 28 - Râzî, age., XXIX, 243.
• 29 - Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 30 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 31 - Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 32 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 33 - Esed, age., s. 1117’de 42. not. 34 - İslâmoğlu, age., s. 1054’te 40. not.
• 35 - Yazır, age., VII, 440.
• 36 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 609.
• 37 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 38 - Âl-i İmrân 3/110; Mâide 5/49, 59, 81; A‘râf 7/102; Tevbe 9/8; Hadîd 57/16, 26, 27.
  • Âl-i İmrân 3/110 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/81 A‘râf 7/102 Tevbe 9/8 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27
• 39 - Bakara 2/87; Mâide 5/46; Hadîd 57/27.
  • Bakara 2/87 Mâide 5/46 Hadîd 57/27
• 40 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 41 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 42 - Âl-i İmrân 3/3, 48, 65; Mâide 5/46, 47, 66, 68, 110; A‘râf 7/157; Tevbe 9/111; Feth 48/29; Hadîd 57/27.
  • Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/65 Mâide 5/46 Mâide 5/47 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/110 A‘râf 7/157 Tevbe 9/111 Fetih 48/29 Hadîd 57/27
• 43 - Râzî, age., XXIX, 245; Yazır, age., VII, 443.
• 44 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 45 - Âl-i İmrân 3/110; Mâide 5/49, 59, 81; A‘râf 7/102; Tevbe 9/8; Hadîd 57/16, 26, 27.
  • Âl-i İmrân 3/110 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/81 A‘râf 7/102 Tevbe 9/8 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27
• 46 - Bakara 2/121; Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
• 47 - Semerkandî, age., III, 411; Taberî, age., XXVII, 241; Zemahşerî, age., IV, 470.
• 48 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 90; Zemahşerî, age., III, 407.
• 49 - Buhârî, İlim, 31; ‘Itk, 16, 17; Cihâd, 145; Nikâh, 12; Müslim, İman, 241; Eymân, 45; Dârimî, Nikâh, 46; Tirmizî, Nikâh, 25; Birr, 53; Cenneh, 25; Nesâî, Nikâh, 65; İbn Mâce, Nikâh, 42; Ahmed b. Hanbel, II, 26, 253, 390, 488, 453, 479; IV, 395, 414.
• 50 - Esed, age., s. 1117.
• 51 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 610. 52 - Semerkandî, age., III, 411; Taberî, age., XXVII, 245; Zemahşerî, age., IV, 470; Râzî, age., XXIX, 247. 53 - İslâmoğlu, age., s. 1055.
• 54 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 540.
• 55 - Râzî, age., III, 225.
• 56 - Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
• 57 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4