Tûr Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 49 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “Sînâ Dağı” anlamındaki الطُّور et-tûr kelimesinden alan Tûr sûresi, inişe göre 59, resmî sıralamada ise 52. sûredir.

Tûr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Zâriyât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin ilk âyet grubunda çeşitli varlıklara yemin ifadeleri bulunmaktadır. Bu arada Zâriyât 15-19’da ve Tûr 17-20’de muttakilerin ortak özellikleri gündeme getirilmektedir. Ayrıca peygamberlere yönelik Zâriyât 52’deki büyücü ve mecnunluk suçlaması ile Tûr 29-30’daki Hz. Peygamber’e yönelik büyücü, mecnûn ve şâir suçlaması da ortak bir konu olarak görülmelidir.

Tûr sûresi, çeşitli varlıklara yeminle başlamakta, inkârcılara yönelik mahşerdeki azabın hak olduğu vurgulanmakta, Son Saati ve âhireti inkâr edip alay edenler kınanmakta, bu arada duyarlı davranan kişiler olarak muttakilere cennette nasıl nimetler verileceği üzerinde uzun uzadıya bilgiler verilmektedir.

29. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları gündeme getirilmekte, buna karşılık kurguladıkları şeylerin hatalı olduğu beyan edilmekte, vahye karşı olumsuz bakışlarına “Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler” denilerek meydan okunmaktadır.

35. âyetten itibaren, yaratılıştan kâinattaki çeşitli özelliklere varıncaya kadar inkârcı muhatapların her konuda yanılgı içerisinde bulundukları ifade edilmekte, tuzak kuranların kendilerinin tuzaklarına uğrayacakları belirtilmekte, Yüce Allah’a yönelik çocuk isnadı gibi noktalarda artık sınırı aştıkları ve mucize isteklerindeki hadsizlikleri dikkatlere sunulmaktadır.

45. âyetten itibaren, bu tür inkârcılara nasıl davranması gerektiği noktasında Hz. Peygamber bilgilendirilmekte, kurdukları hiçbir tuzağın işlerine yaramayacağı beyan edilmekte, dünya azabının ötesinde mahşerde korkunç bir azabın inkârcıları beklediği haber verilmektedir.

Sûrenin son iki âyetinde ise Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenilmekte, Rabbinin hükmüne sabretmesi gerektiği, ilâhî gözetimde bulundukları, ayaktayken de geceleyin de tesbihe devam etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 17-28. âyetlerinde öncelikle sözü edilen olumsuz ve cehennemlik insanların aksine duyarlı davranan muttakilere verilecek ödüllerden bir kısmını saymaktadır.

Bu üslup Kur’ân’ın mesânî, yani bir konuyu tersiyle, zıddıyla, karşıtıyla ele alma özelliğinin bir gereğidir. Bu arada bu âyetler mahşer şartlarıyla ilgili bilgiler içerdiği için kullanılan fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, olayların olup bittiğini veya yaşandığını değil, mutlak surette gerçekleşeceklerini kavratmak içindir.

a) Muttakilere Verilecek Ödüller -I-

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde muttakilerin Rablerinin kendilerine verdiği ödülleri alacak şekilde cennetlerde ve nimetler içerisinde olacaklarını, ayrıca onları Rablerinin ateş azabından koruyacağını bildirmektedir.

Ayrından, “Yaptıklarınıza karşılık sıra sıra dizilmiş koltuklara yaslanarak âfiyetle yiyip için” beyanına muhatap olarak dizi dizi tahtlara yaslanmış bir şekilde afiyetle yiyip içmelerinin onlara söyleneceği müjdelenmektedir.

ı. Cennette Nimetlenme

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَنَع۪يمٍ “Şüphesiz ki muttakiler (duyarlı olanlar) cennetlerde ve nimet içinde olacaklardır.”

Âyetteki اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne’l-muttakîne kelimesi “muhakkak ki takvalı, duyarlı davrananlar”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin sözcüğü “cennetlerde, bahçelerde (olacaklar)dır”; وَنَع۪يمٍ ve na‘îmin kelimesi ise “ve nimetlerde (olacaklar)dır” demektir.

Burada muttakilerin cennetlerdeki ve nimet ortamında bulunacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Kur’an’daki “mesânîlik usülü” gereği hakikati yalanlayanların aksine, dünya hayatında muttaki olarak yaşayanlara mahşerde cennetler ve nimetler vereceğini müjdelemektedir. Bu ifadenin değişlik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Kamer 54/54, Kalem 68/34, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ/muttakî kavramı, sorumluluğunu bilip ona göre davranan, azaptan korunmaya çalışan, nihayet sorumlu ve duyarlı davranmayla ilgili bir kavramdır. Bağlam gereği buradaki “muttaki” kavramına hakikati yalanlayanların tersine, “şirke, küfre ve Allah’a itaatsizliğe bulaşmayan duyarlı kişi” manası verebiliriz. İşte bu yiğitler mahşerde cennetlerde ve nimetler içerisinde bulunacaklardır.

ıı. Azaptan Korunma

فَاكِه۪ينَ بِمَآ اٰتٰيهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقٰيهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “Rablerinin kendilerine verdikleriyle sefa sürerek (cennetlerde ve nimet içinde) olacaklardır. Rableri onları cehennem azabından korumuş olacaktır.”

Âyetteki فَاكِه۪ينَ fâkihîne sözcüğü “mutlu ve sefa sürenler olarak”; بِمَآ اٰتٰيهُمْ bimâ âtâhum ifadesi “onlara verdiği ile”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbinin”;وَوَقٰيهُمْ ve vekâhum fiili “ve onları korudu, korumuş olacaktır”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; عَذَابَ الْجَح۪يم ‘azâbe’l-cahîmi tamlaması ise “Cehennem azabından” demektir.

Burada muttakilerin cennetlerdeki ödülleri ve Yüce Allah’ın kendilerine ihsan ettiği çok önemli bir başka nimeti gündeme getirilmektedir.

1. فَاكِه۪ينَ بِمَآ اٰتٰيهُمْ رَبُّهُمْ “Rablerinin kendilerine verdikleriyle sefa sürerek (cennetlerde ve nimet içinde) olacaklardır.” Âyette geçen فَاكِه۪ين fâkihîne/fâkihûne kelimesi Kur’ân’da üç kez(1) zikredilmektedir. Bu kelime cennetliklerin orada “huzurlu, mutluluk verici, zevkli, neşeli, refah ve sürur içinde, keyifli, sevinçli, hoşnut edici nimetler içinde” olacaklarını ortaya koyan bir anlam vermektedir. Nitekim benzer içeriklerde ve yine cennetliklerin oradaki nimetlerden yararlanmalarından söz eden Âl-i İmrân 3/170’te bu defa ferıhîne kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime de “mutlu ve huzurlu bir şekilde” manasına gelmektedir.

Nimetlerden yararlanma anlamının da kelimenin anlam boyutunda bulunduğunu belirtmeliyiz. Çünkü Zâriyât 51/15-16’da muttakilerin cennetlerde ve su gözelerinin başında Rablerinin onlara verdiği nimetleri almalarından söz edilmektedir ki orada kullanılan kelime de âhızîne sözcüğüdür.

Sözün özü şudur: Mahşerde cennete gidecek olan muttakiler orada Rablerinin kendilerine ihsan etmiş olacağı her çeşit nimeti huzur ve sürur içerisinde alıp yiyeceklerdir. Âyette geçen اٰتٰي âtâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, mahşer şartlarında gerçekleşecek olan vaatlerin mutlak surette yaşanacağını muhataplara kavratmaktır; bu bir Kur’ân üslubudur.

2. وَوَقٰيهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “Rableri onları cehennem azabından korumuş olacaktır.” Yüce Allah’ın muttakilere yönelik bir başka ödülü “onları ateş azabından korumuş olması”dır. Bu anlamda Mü’min 40/45, Dühân 44/56, Tûr 52/27 ve İnsân 76/11’de Yüce Allah’ın sorumlu müminleri azaptan korumuş olacağı müjdelenmektedir. Buradaki وَقٰي vekâ fiili önceki âyette de belirttiğimiz üzere, geçmiş zaman kalıbında gelmiş olsa da maksat bunun mahşer şartlarında mutlak surette gerçekleşeceğini ortaya koymaktır.

ııı. Tahtlar ve Güzel Gözlü Eşler

مُتَّكِـ۪ٔينَ عَلٰى سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ ع۪ينٍ كُلُوا وَاشْرَبُوا هَن۪يٓـًٔا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Onlara) ‘Yaptıklarınıza karşılık sıra sıra dizilmiş koltuklara yaslanarak afiyetle yiyip için!’ (denecektir). Onları, güzel gözlü hurilerle eşleştirmiş (olacağ)ız.”

Buradaki كُلُوا külû emri “yiyin”; وَاشْرَبُوا veşrabû emri “ve için”; هَن۪يٓـًٔا henîen kelimesi “afiyetle”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızın karşılığında”; مُتَّكِـ۪ٔينَ müttekiîne sözcüğü “yaslanarak”;عَلٰى سُرُرٍ ‘alâ sururin kelimesi “sedirlerde, tahtlarda, koltuklarda”; مَصْفُوفَةٍ masfûfetin sözcüğü “sıra sıra, saf halinde dizili”; وَزَوَّجْنَاهُمْ ve zevvecnâhum fiili “ve biz onları eşleştirmiş olacağız”; بِحُورٍ bihûrin kelimesi “(şu) hurilerle”; ع۪ين ‘înin sözcüğü ise “güzel gözlü” demektir.

Burada cennetliklere yönelik ihsan ve ikram hakkında bilgi verilmektedir.

1. كُلُوا وَاشْرَبُوا هَن۪يٓـًٔا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ مُتَّكِـ۪ٔينَ عَلٰى سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ“(Onlara) ‘Yaptıklarınıza karşılık sıra sıra dizilmiş koltuklara yaslanarak afiyetle yiyip için!’ (denecektir).” Yüce Allah benzerleri Hâkka 69/24 ve Murselât 77/46’da geçen bu âyette muttakilere cennetlerde vereceği çeşitli nimetleri sıra sıra dizili sedirlere yaslanmış bir şekilde afiyetle yiyip içmeleri talimatını vereceğini beyan etmektedir.

Âyetteki سُرُر sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler, tahtlar, koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(2) cennetlikler için kullanılmakta, sadece Zuhruf 43/34’te dünyadaki sedirler manasında zikredilmektedir. Buradaki مَصْفُوفَة masfûfeh kelimesi ise bir kez de Ğâşiye 88/15’te geçmekte ve cennetteki bir konforu, huzur ve sükün ortamını ifade eden etkenlerden birisi olarak sunulmaktadır.

Burada asıl önemli olan husus, cennet nimetlerinden istifade edebilmek için önceden bir şeyler yapıp hak etmek gerektiğine dikkat çekilmesidir. Çünkü âyette بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُون denilerek, bu nimetlerin dünyada yapılan fedakârlıkların karşılığı olacağına dikkat çekilmektedir. Başka bir ifadeyle söyleyecek olursak, cennet nimetlerinden yararlanmak “sonuç”tur; “sebebi” ise dünyada Allah rızası için fedakârlık yapmak, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ederek yaşamaktır.

2. وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ ع۪ين “Onları, güzel gözlü hurilerle eşleştirmiş (olacağ)ız.” Yüce Allah benzerleri Dühân 44/54 ve Vâkı‘a 56/22’de geçen âyetin bu cümlesinde cennetliklere vereceği diğer bir ödülü gündeme getirmekte ve onları güzel gözlü hurilerle eşleştireceğini müjdelemektedir.

Duhân 44/54’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da dört kez(3) geçen حُور hûr kelimesi “beyaz olmak, beyazlaşmak” anlamındaki haver/ahver kökünden türetilmiş bir sıfat olan havrânın çoğuludur. Türkçe’de tekili için kullanılan “hûrî” kelimesi bu kalıpta Arapça’da yoktur. Bu sözcük, “gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da çok siyah olanlar veya kalpleri, nefisleri ve gözleri güzel olanlara” denilir.(4) Araplar, çölde yaşayan kadınların aksine şehir hanımlarının ten beyazlığını ifade etmek için havâriyyât kelimesini kullanırlar. Dilciler “hûri” için “beyaz tenli, gözünün beyazı saf, siyahı koyu ve yuvarlak, göz kapakları ince ve nazik” tasvirini yapmışlardır. Bir anlayışa göre “hûri” ceylan gözlü, yani gözünün tamamı siyah olan demektir ki böylesine insanlarda rastlanmaz(5). Kur’ân’da dört kez(6) geçen ve üç ayette(7) hûr kelimesiyle birlikte zikredilen ع۪ين ‘în kelimesi ise “güzel, iri ve kara gözlü” demektir.(8) Bu kelime Rahmân 55/72. âyette ise “çadırlarda iskân edilmiş” anlamındaki maksûrât kelimesiyle beraber yer almaktadır.

Sâffât 37/48, Sâd 38/52 ve Rahmân 55/56. ayetlerde hûr kelimesi kullanılmamasına rağmen “güzel bakışlarını eşlerinden ayırmayan kadınlar” anlamındaki kāsırâtü’t-tarfi ifadesiyle birlikte Rahmân 55/70. âyette “iyi huylu güzel kadınlar” anlamında hayrâtün hisânun ifadesinin hurileri nitelendirdiği genellikle kabul edilmektedir. Ayrıca “huriler”, Nebe’ 78/33’te “göğüsleri yeni oluşmuş yaşıt kızlar” anlamındaki kevâibe etrâben şeklinde açıklanmaktadır ki bu yorum ayetlerin bağlamına açıkça ters olduğu için doğru kabul edilmemelidir. Vâkı‘a 56/37’de “eşlerine düşkün iffetli yaşıt kızlar” anlamında ‘uruben etrâben nitelemesiyle de ifade edilmiştir. Bakara 2/25, Âl-i İmrân 3/15 ve Nisâ 4/57’te geçen “tertemiz eşler” anlamındaki ezvâcun mutahharatün ifadesiyle de hûrilerin kastedildiği belirtilmiştir.(9)

Vâkı‘a 56/23’te hûriler, yüksek değerinden ötürü saklanan ve bir anlamda kıskanılan inciye benzetilirken Sâffât 37/49’da gün yüzü görmemiş ve el değmemiş taze yumurtaya, bir anlayışa göre sedefinden çıkarılmamış beyaz inciye(10), Rahmân 55/58’de de yakut ile mercana benzetilmiştir. Ayrıca Vâkı‘a 56/36’da hûrilerin bâkire oldukları yani başkaları için ödül olmadıkları ve Rahmân 55/56, 74’te cennetteki eşlerinden önce kendilerine hiçbir insanın ve hiçbir cinnin dokunmadığı belirtilmektedir.

Duhân 44/54 ve Tûr 52/20. ayetlerde زَوَّجْنَا zevvecnâ fiilinden sonra bâ/bi cer harfinin gelişi bu tezvîc denen eşleştirmenin “nikahlamak” veya bilinen anlamıyla cinsel içerikli “evlendirmek” değil de “birbirine yaklaştırmak”, “tek olanı bir başkasıyla çift yapmak” manasına geldiği bazı müfessirlerimiz tarafından dile getirilmektedir. Esasında söz konusu fiilinin bilinen anlamda “nikahlamak, evlendirmek” manasındaki kullanımından söz eden Ahzâb 33/37’de bâ/bi cer harfinin kullanılmadığı gözden kaçırılmamalıdır.(11)

Cennetteki eşleştirmeler dünyadaki gibi cinsel içerikli değildir; çünkü aynı ödüller erkeklere de kadınlara da verilecektir. Anlaşılan o ki orada cennetliklere sadece ve sadece kendilerine tahsis edilen eşler verilecek, ancak bu bir evlendirme gibi olmayacak, Hicr 15/47’de de beyan edildiği gibi “cennet kardeşliği” şeklinde gerçekleşecektir.

Ayrıca Zuhruf 43/67’de muttakiler dışında kalanların birbirlerine düşman olacakları belirtilirken de muttakilerin kardeş olacakları mesajı verilmek istenmektedir. Vâkı‘a 56/7’de de ifade edildiği gibi, orada eşler ve eşleştirmeler olacaktır. Ancak bu aynı ödülü hak edenler için kullanılan bir ifade olarak kadın ve erkek bütün cennetlikleri içerecek şekilde anlaşılmak durumundadır.

b) Muttakilere Verilecek Ödüller -II-

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde imanlı insanları nesilleriyle buluşturacağını, onların yaptıklarından hiçbir şeyi eksiltmeyeceğini, herkesin kazandığına karşı rehin olacağını, canlarının çektiği çeşitli türden meyvelerle ve etlerle nimetlendirileceklerini, saçmalamaya ve günaha sebep olmayacak kâseleri kapışacaklarını, saklı inciler gibi ğılmanların onların çevrelerinde dolaşacağını beyan etmektedir.

ı. Nesillerle Cennette Buluşturulma

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِا۪يمَانٍ اَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَآ اَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَه۪ينٌ “İman edenlere ve onlara imanla uyan nesiller(in)e gelince; biz onları (cennette) nesilleriyle buluşturacağız. Onların yapıp ettiklerinden hiçbir şey eksiltmeyeceğiz. Her kişi kazandığına karşılık rehindir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler”; وَاتَّبَعَتْهُمْ ve’ttebe‘athum fiili “ve onlara tâbi olan”; ذُرِّيَّتُهُمْ zürriyetühum sözcüğü “onların nesilleri, zürriyetleri”; بِا۪يمَانٍ biîmânin kelimesi “imanla”; اَلْحَقْنَا elhaknâ fiili “birleştirdik, birleştiririz, buluştururuz”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; ذُرِّيَّتَهُمْ zürriyetehum sözcüğü “onların nesillerine, zürriyetlerine”;وَمَآ اَلَتْنَاهُمْ ve mâ eletnâhum fiili “ve onlar (için) eksiltmedik”; مِنْ عَمَلِهِمْ min ‘amelihim ifadesi “onların amellerinden, işlerinden”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in sözcüğü “hiçbir şey”;كُلُّ امْرِئٍ küllümriin tamlaması “herkes, her nefis”;بِمَا كَسَبَ bimâ kesebe ifadesi “kazandığına karşılık”; رَه۪ينٌ rehînun sözcüğü ise “rehin(dir), bağlı(dır)” demektir.

Burada biyolojik olarak birbirinin yakını olanların mahşerde de birlikte olabileceğiyle ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِا۪يمَانٍ اَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَآ اَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ “İman edenlere ve onlara imanla uyan nesiller(in)e gelince; biz onları (cennette) nesilleriyle buluşturacağız. Onların yapıp ettiklerinden hiçbir şey eksiltmeyeceğiz.” Bu âyette iki husus üzerinde durmak gerekmektedir:

a) وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِا۪يمَانٍ اَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ “İman edenlere ve onlara imanla uyan nesiller(in)e gelince; biz onları (cennette) nesilleriyle buluşturacağız.” Bu ve bir sonraki cümlede geçen اَلْحَقْنَا elhaknâ ve اَلَتْنَا eletnâ fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, konuyla ilgili diğer pek çok kullanımda da olduğu gibi olayın mutlak surette gerçekleşeceği mesajını vermek içindir.

Yüce Allah mahşer hayatının bir detayını vermekte, orada da insanlar arasında nesep bağının bulunacağını beyan etmektedir. Bu durum sadece cennetlikler için değil, cehennemlikler için de söz konusu olacaktır. Bu bağlamda Me‘âric 70/11-13 ve ‘Abese 80/34-36. âyetleri hatırlamalıyız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bunun cennetlik versiyonu gündeme getirilmektedir. Önceki âyette kısmen değindiğimiz ve Yâsîn 36/56’da da belirttiğimiz gibi, Kur’ân’daki ezvâc kelimeleri “aynı ödülü hak eden insan grupları” manasına gelebileceği gibi, insanların dünyada “evli oldukları salih eşleri” anlamına da alınabilir. Nitekim Ra‘d 13/23’te ‘And cennetlerine girecek kişiler anlatılırken, onların sâlih olan babaları, eşleri ve nesillerinin de kendileriyle birlikte oraya girecekleri beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili diğer bir âyet de yorumunu yapmakta olduğumuz Tûr 52/21’dir. İşte bu âyet, iman birlikteliği olması şartıyla, kişilerin kendi zürriyetleriyle buluşturulacaklarını ortaya koymaktadır. Bu buluşturulma bir sonuçtur; bunun sebebi, Nisâ’ 4/9, Tûr 52/26 ve Tahrîm 66/6’da belirtildiği gibi, ailelerin dünya hayatlarında çocukları üzerine adeta titremeleri, onların âhireti için kendilerini motive etmeleri ve yetiştirmeleridir.

İnşikâk 84/7-9’da cennetliklerin amel defterlerini sağ taraflarından alıp kolay bir şekilde hesaba çekilecekleri ve ailelerinin yanına dönecekleri ifade edilmektedir. Gerçi bu âyette geçen ehl kelimesini “inanç ailesi” anlamına almak daha doğru olsa da kelimenin ilk anlamı “aile” olduğu için kişinin, sâlih olan kendi biyolojik ailesinin yanına döneceğinin beyan edildiğini de söyleyebiliriz.

Nesiller arasında yaşanması istenen birlik, onların iman kardeşliği ve mahşerde ödül yeri olan cennette de birlikte olmalarının sağlanmasıdır. Mümin atalarla onların yolunu izleyen çocukları arasındaki iman sinerjisi(12) istenen ruh birlikteliğidir.

Demek ki çocukların dürüst ve erdemli oluşları ana-babalarının faziletini arttırabilmektedir. Çünkü onların bu şekilde bir istikamet sahibi olmalarında ana-babalarının büyük rolü vardır ve onlar bu rollerinin karşılığını almış olacaklardır. Yoksa hiç kimse hak etmediği bir sıfatı alamayacağı gibi sâlih olmayan ana-baba sadece çocuklarının iyi olmasıyla kurtulamazlar.

Hz. İbrahim’in babasıyla, Hz. Nûh’un oğlu ve eşiyle, Hz. Lût’un eşiyle ve Hz. Âsiye’nin Firavun’la ilgili durumu gözden uzak tutulmamalıdır. Kurtuluş için kan bağı değil, iman bağı şarttır, vesselâm.

b) وَمَآ اَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ “Onların yapıp ettiklerinden hiçbir şey eksiltmeyeceğiz.” Rabbimiz hiç kimsenin amelini zayi etmeyecek, onlarda herhangi bir eksikliğe izin vermeyecektir. Bakara 2/143’te “Allah imanınızı zayi etmeyecektir” buyrulmasında verilmek istenen mesaj da budur. Esasında amellerin yazılmasıyla verilmek istenen mesaj da bundan başka bir şey değildir. Kehf 18/49, Yâsîn 36/12, Kamer 54/52-53, İnfitâr 82/10-12 gibi pek çok âyette dikkat çekilen husus budur.

2. كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَه۪ينٌ “Her kişi kazandığına karşılık rehindir.” Bu konuda bilinmesi gereken ayetlerden birisi de Nûr 24/11’de söz konusudur. Âyetin bu cümlesinde çok önemli bir mesaj verilmektedir. Bir benzeri de Müddessir 74/38’de geçen, ancak orada olumsuz anlamda bir rehinelik içeriğinde bulunan ifadenin aksine, burada daha genel bir mesaj verilmektedir.

Bu âyete göre âhiretteki rehinlik mutlak anlamda olumsuz bir yapı arz etmemektedir. Çünkü imanlı atalarını imanla takip edenlerin onlarla mahşerde buluşturulacağı ve amellerinde hiçbir eksiltilmenin yaşanmayacağı belirtilerek, her insanın âkıbetinin kendi kazandığına bağlı olduğu beyan edilmektedir. Her iki âyette de yer alan kesebe/kesebet fiilleri rehinliğin veya bağımlı olmanın insanın kendi kazandıklarıyla sınırlı olduğunu ortaya koymaktadır.

Herkes kendi yaptığıyla haşr olacak,(13) başkaları diğerlerinin günah yükünü taşıyamayacaktır.(14) Anlaşılan o ki, Yüce Allah insanı âdeta kendisine borç vermiştir. İnsan bu borç karşılığında rehindir; ancak kulluk ve fedakârlık yaparak kendisini kurtaracaktır.(15)

ıı. Meyveler, Etler ve Saçmalatmayan Kâseler

وَاَمْدَدْنَاهُمْ بِفَاكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ يَتَنَازَعُونَ ف۪يهَا كَاْسًا لَا لَغْوٌ ف۪يهَا وَلَا تَاْث۪يمٌ “Onlara canlarının istediği türden meyve ve etten bolca vermiş olacağız. Boş söze de günaha girmeye de (neden) olmayan kadeh(lerden almak için) orada karşılıklı olarak çekişecekler.”

Buradaki وَاَمْدَدْنَاهُمْ ve emdednâhum fiili “ve onlara bolca ve geniş ölçeklerde verdik, vermiş olacağız”; بِفَاكِهَةٍ bifâkihetin kelimesi “(her türden) meyveler”; وَلَحْمٍ ve lahmin sözcüğü “ve et”; مِمَّا يَشْتَهُونَ mimmâ yeştehûne ifadesi “canı çeken her şeyden”; يَتَنَازَعُونَ yetenâze‘ûne fiili “kapışırlar, karşılıklı olarak sunarlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;كَاْسًا ke’sen kelimesi “kâse, kadeh”;لَا لَغْوٌ lâ lağvun sözcüğü “saçmalama yok, boş iş, boş söz yok(tur)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَا تَاْث۪يمٌ ve lâ te’sîmun kelimesi ise “günaha sokmak da yok(tur)” demektir.

Burada cennetliklere verilecek başka bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1.وَاَمْدَدْنَاهُمْ بِفَاكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ “Onlara canlarının istediği türden meyve ve etten bolca vermiş olacağız.” Yüce Allah cennetliklere sunacağı nimetler bağlamında bu defa onların istediği türden her türlü meyve ve eti bolca vereceğini haber vermektedir. Çeşitli kalıplarda pek çok âyette geçen اَمْدَدْنَا emdednâ fiili “bir şeyi bolca ve geniş ölçeklerde vermek” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(16) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesi ise “meyve, taze yemiş, her tür meyve”, “rengarenk meyveler” demektir.(17) Dolayısıyla fiilin verdiği anlam gereği, cennetliklere orada canlarının çektiği ne varsa meyve ve et türlerinden hepsinin bol miktarda verileceği anlaşılmaktadır. Fiilin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi ise bu nimetlendirmenin mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmaktır.

Âyetin sonunda yer alanيَشْتَهُونَ yeştehûne ve aynı kökten fiiller Kur’ân’da yedi âyette(18) cennetlikler için geçmekte ve cennetliklerin orada istedikleri, canlarının çektiği her ne varsa kendilerine verileceği manasını içermektedir. Ayrıca Yâsîn 36/57’de cennette istedikleri her bir şeyin nimet olarak onlara ikram edileceği beyan edilmektedir.

2. يَتَنَازَعُونَ ف۪يهَا كَاْسًا لَا لَغْوٌ ف۪يهَا وَلَا تَاْث۪يمٌ “Boş söze de günaha girmeye de (neden) olmayan kadeh(lerden almak için) orada karşılıklı olarak çekişecekler.” Bu âyet şöyle de tercüme edilebilir: “Orada karşılıklı olarak kâse/kadeh kapışacaklar; ama orada (içki yüzünden) ne saçmalama vardır ne de günaha girme.” Yüce Allah cennetliklerin orada kâselerde meşrubat içeceklerini beyan ederken يَتَنَازَعُونَ yetenâze‘ûne fiilini kullanmaktadır ki bu fiil bu kalıpta bir kez de Kehf 18/21’de geçmekte, aslında “karşılıklı olarak kavga etmek” manasına gelmektedir.

Cennet bir rıza ve huzur yurdu olduğuna göre, orada meşrubat içerken karşılıklı olarak nizalaşmalarını yanlış yorumlamamak gerekmektedir. Kanaatimizce oradaki “niza” kavga içerikli değil, bolca içeceğin bulunduğu bir ortamda fazlaca sevinç ve memnuniyet nedeniyle aralarında dolaşan ortak kadehe, kâseye duydukları eğilimi ve arzuyu göstermektedir. Biri içecek, diğerine verecek; içenler bıkmayacak. Tekrar içmek için büyük bir arzu duyacak. Kadeh veya kâse o kadar hoş ve lezzetli olacak ki adeta cennetlikler onu aralarında kapışıyor olacaklardır.

Kur’ân’da dokuz kez(19) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(20) Âyetteki لَغْو lağv sözcüğü “saçmalama”, “boş iş”, “boş söz”; bir kez de Vâkı‘a 56/25’te geçen تَاْث۪يم te’sîm kelimesi ise “günaha sokmak” demektir.

Buradan anlaşılıyor ki cennet içecekleri kişiye sarhoşluk vermeyeceği gibi, saçmalamak şeklinde konuşmaya da kişiyi sevk etmeyecektir. Ayrıca içecekler orada te’sîm yani günaha sokucu bir mahiyet de arz etmeyecektir. Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Onda (içeceklerinde) ne sersemletme var ne de onunla sarhoş olurlar.” Vâkı‘a 56/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Ondan (içtiklerinden) ne başları ağırtılır ne de akılları giderilir.”

Cennetlikler orada selâm yani esenlik dileğinden öte lağv yani saçmalama, boş ve yalan söz işitmeyeceklerdir.(21) Orada saçmalama, yalan ve boş, anlamsız söz ile günaha sokan söz işitmemeleri onların bu türden herhangi bir sözü kendilerinin de asla söylemeyeceğinin delilidir. Demek ki sarhoşluk verici şeyler kişiyi bu türden sözler söylemeye sevk etmektedir. Bu durumda cennet içecekleri arasında hiçbir şekilde bu kötülüklere kapı aralayacak unsur bulunmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz.

ııı. Saklı İnciler Gibi Ğılmanlar

وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمَانٌ لَهُمْ كَاَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ۬ مَكْنُونٌ “Saklı inci gibi kendilerine ait gençler (servis için) etraflarında dolaşacaklar.”

Âyetteki وَيَطُوفُ ve yetûfu fiili “ve dönüp dolaşır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “etraflarında”; غِلْمَانٌ ğılmânun kelimesi “genç görevli, genç erkek(ler)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; لُؤْلُؤٌ۬ مَكْنُونٌ lü’lüun meknûnun tamlaması ise “saklı inci” demektir.

Burada cennetliklere verilecek bir başka ikram gündeme getirilmektedir. Bu âyeti iki şekilde yorumlamamız mümkündür:

1. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غِلْمَان ğılmân kelimesi, esasında “genç çocuk, bıyığı yeni terlemiş genç, hizmetçi” manasına gelen ğulâm kelimesinin çoğuludur ve Kur’an literatüründe “cennet ehlinin emrine verilen ve hiçbir zaman yaşlanmayan gençler” anlamına gelir. Ğılmân kelimesi bu ayette “kabuğunda saklanmış inciler gibi taze ve berrak” şeklinde açıklanmaktadır.

Âyetteki لُؤْلُؤٌ۬ مَكْنُونٌ lü’lüün meknûnun tamlaması bir de Vâkı‘a 56/23’te geçmektedir. Orada bu tamlama “güzel gözlü huriler”le ilgili iken, burada ğılmân denen görevlilerle ilişkilendirilmektedir. Anlaşılıyor ki cennetliklere orada servis yapacak olan vildân, hûr-i ‘în ve ğılmân denen görevliler herhangi bir cinsiyet içermekten ziyade, cennetliklere nimet servis etmekle görevlendirilmiş, cinsiyetten uzak, hem cennetlik erkeklere, hem de cennetlik kadınlara hizmet edecek olan görevlilerdir.

Ğılmân kelimesi cennetliklerin etrafında dönen görevliler anlamında vildân “genç, yaşlanmayan” gibi bir anlam içermektedir. Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19’da da geçen يَطُوفُ yetûfu fiili “tavaf etmek”, “dönmek”, “çevrelerinde edata pervaneler gibi dolanmak” manasına geldiği için غِلْمَان ğılmân kelimesinin de bu işi yapan “genç görevliler” manasını içerdiğini söyleyebiliriz.

Kur’ân-ı Kerîm’de Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19’de iki kez geçen vildân kelimesinin de ğılmân ile aynı anlamda kullanıldığı anlaşılmaktadır. Velîd (çocuk) kelimesinin çoğulu olan vildân, her iki âyette de “ebedî” anlamındaki muhalledûn sıfatıyla nitelendirilmiş olup bu sıfat gençlerin fizyolojik değişikliğe uğrayıp yaşlanmaktan korunduğunu ifade etmektedir.

Farklı görüşlerin dile getirildiği ğılmân ve vildân kelimeleri kanaatimizce müminler için cennette yaratılan hizmetçileri ifade etse gerektir; dolayısıyla bunların mümin veya kâfirlerin küçükken ölen çocuklarıyla ilgisi yoktur. Çünkü “cennetteki hizmetçilik” ayrı bir statü olup çocuklar buna dâhil değildir. Hz. Peygamber, küçük veya büyük yaşta ölenler dâhil bütün cennet ehlinin otuz yaş civarında olacağını bildirmiştir(22). Hâlbuki ğılmân, bıyığı yeni terleyen ve on beş yaşını geçmeyen çocuklar veya gençlerdir. Nitekim Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19. âyetlerde de cennet ehlinin hizmetçilerinden vildân (çocuklar) olarak söz edilmektedir.(23)

2. Âyetteki يَطُوفُ عَلَيْهِمْ yetûfu ‘aleyhim ifadesinin cennet görevlileri değil de bizzat cennetliklerin durumunu ifade eden bir anlam verdiği de ifade edilmektedir. Buna göre konuyla ilgili bütün âyetlerde maksat, cennetlikleri ölümsüz gençliğin beklediğini beyandır.(24)

Esasında Kalem 68/19’da da geçtiği gibi tâfe ‘alâ ifadesi “dönüp dönüp gelmek”, “sarmak”, “başından ayrılmamak” manasına gelmektedir. Dolayısıyla burada da aynı kalıp söz konusu olunca cehennemliklerin derilerinin yenilenmesi gibi cennetlikleri de ebedi bir gençliğin bulması âhiret şartlarında anlaşılmayacak bir şey değildir. Tercihimiz ilkinden yana olsa da bu yaklaşımın da son derece doğru olduğunu özellikle belirtmeliyiz.(25)

Vâkı‘a 56/23’te de açıkladığımız üzere, âyette geçen lü’lü-i meknûn tamlaması yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cennetliklere servis yapacak ğılmân adlı cennet görevlileri için geçmekte ve “saklı inci” manasına gelmektedir. Bu tanımlayıcı ifade lehüm “o erkekler için” şeklinde erkek zamirin peşi sıra erkek görevlilerin sıfatı olarak zikredilmektedir.

Aynı şekilde Vâkı‘a 56/23’te de geçen bu tamlama bu defa hûriler için söz konusu edilmektedir. Her iki konuda da verilmek istenen mesaj, cinsellik içerikli olmaktan ziyade, cennet arkadaşlarının şahsa özel bir değer ifade edeceğini öncelemektedir.

c) Cennetliklerin Oradaki Beyanları

Yüce Allah, sûrenin 25-28. âyetlerinde cennetliklerin birbirleriyle hasbihal edeceklerini, aile çevresiyle ilgili ilâhi azaptan korktuklarını, Allah’ın kendilerine çeşitli ihsanlarda bulunduğunu, vücudun içlerine işleyen azaptan kendilerini koruduğunu, dünya hayatında sadece Allah’a dua ettiklerini, Allah’ın da iyiliğin kaynağı ve merhametli olduğunu söyleyeceklerini beyan etmektedir.

ı. Hasbihalleri

وَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ “Onların bir kısmı bir kısmına dönüp soracaklar.”

Âyetteki وَاَقْبَلَ ve akbele fiili “ve yönelir, başlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirlerine”; يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili ise “karşılıklı olarak soru sormaya, hasbihal etmeye” demektir.

Burada cennetliklerin cennette birbirleriyle olan muhabbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah cennette kendilerine sayısız nimetler verdiği cennetliklerin orada birbirleriyle hasbihal edeceklerini, birbirlerinin hallerini ve dünyadaki durumlarını soracaklarını haber vermektedir. Bir benzeri de Sâffât 37/50’de yine cennetlikler için geçen bu âyetteki اَقْبَلَ akbele fiili beraberinde bir başka fiille kullanılmakta ve “yönelmek, başlamak” manalarına gelmektedir.

Âyetin sonundaki يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili bilinen anlamda cevabı beklenen bir soru sormak değil, Yazır’ın da isabetle vurguladığı gibi karşılıklı olarak “hasbihal etmek” manası vermektedir.(26) Hem fiilin tefâ‘ul kalıbı hem de âyetteki بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ ba‘duhum ‘alâ ba‘dın ifadesi bu yaşananların bir hasbihal olduğunu göstermektedir. Bu kullanımın olumsuz içerikte bu defa cehennemlikler için Sâffât 37/27’de geçtiğini hatırlatmalıyız. Ayrıca aynı mesaj Kalem 68/30’da bu defa “birbirlerini kınamaya başlayanlar” anlamında yetelâvemûne fiiliyle gelmektedir.

ıı. Allah’ın İhsanı ve Azaptan Korunmaları

قَالُوٓا اِنَّا كُنَّا قَبْلُ ف۪يٓ اَهْلِنَا مُشْفِق۪ينَ فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا وَوَقٰينَا عَذَابَ السَّمُومِ “Demiş (olacak)lar ki: Daha önce biz, ailemiz için de (ailemiz içindeyken de azaptan) korkardık. Allah bize lütfetti de bizi kavurucu azaptan korudu.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, diyecekler ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; قَبْلُ kablü ifadesi “daha önce”; ف۪يٓ اَهْلِنَا fî ehlinâ ifadesi “bizim ailemiz içinde”; مُشْفِق۪ينَ muşfikîne kelimesi “yürekten korku hissedenler(dik), tir tir titreyenler (idik)”;فَمَنَّ fe menne fiili “ihsan etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, üzerimize”; وَوَقٰينَاve vekânâ fiili “ve bizi korumuştu”; عَذَابَ السَّمُومِ ‘azâbe’s-semûmi tamlaması ise “yakıp kavuran, yürek yakan fırtınalar, aşırı sıcak rüzgâr azabından” demektir.

Burada cennetliklerin dünyadaki bir duyarlılığı ile kendilerine verilecek birtakım ihsan ve ikram gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوٓا اِنَّا كُنَّا قَبْلُ ف۪يٓ اَهْلِنَا مُشْفِق۪ينَ “Demiş (olacak)lar ki: Daha önce biz, ailemiz için de (ailemiz içindeyken de azaptan) korkardık.” Yüce Allah cennetliklerin birbirleriyle yaptıkları hasbihal konuları içerisinde özellikle bir tanesini dile getirmekte, dünya hayatlarındayken kendi aileleriyle ilgili derin endişeler taşıdıklarını haber vermektedir. Âyetteki مُشْفِق۪ين muşfikîne kelimesi “yürekte hissedilen korku, endişe, tir tir titremek” manasına gelmektedir.

Âyetin bu şekilde yorumlanması başka bazı âyetlerden de delillere sahiptir. Nitekim bu noktada Nisâ’ 4/9 ve Tahrîm 66/6. âyetleri hatırlamak gerekmektedir. Tûr sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 21. âyetinde yer alan “atalarına imanla tâbi olan nesillerin cennette atalarıyla birlikte olacakları” müjdesi ile bu âyet birbirini mesaj olarak tamamlamaktadır.

Demek ki aile fertleri içerinde ebeveyn durumunda olanların kendilerinden sonra gelecek nesillerin hayatı ve akıbetiyle ilgili endişe duymaları gerekmektedir. Böyle olunca, sonraki nesiller iman duyarlılığı ile atalarını izler, sonuçta cennette onlarla birlikte olmakla ödüllendirilmiş olurlar.

Bu âyetteki ف۪يٓ اَهْلِنَا fî ehlinâ ifadesini “ailemiz içindeyken, onlarla beraberken” manasına da almak mümkündür. O zaman mana “eskiden aile efradımızla birlikteyken isyana düşerek Yüce Allah’ın azabı ve gazabı konusunda hepimiz korku içerisindeydik” şeklini alır. Yani hem biyolojik aile, hem de inanç ailesi olarak insanlar derin bir duyarlılık ortaya koymaya çalışmış ve mahşerde de bunun karşılığını ödül olarak fazlasıyla almış olacaklardır; âyette hatırlatılan husus budur.

2. فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا وَوَقٰينَا عَذَابَ السَّمُومِ “Allah bize lütfetti de bizi kavurucu azaptan korudu.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki hasbihal konularını aktarmaya devam etmekte ve onlara yönelik bir başka ihsanını dile getirdiklerini aktarmaktadır. Âyette biri sebep, diğeri de sonuç olan iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا “Allah bize lütfetti.” Âyetin bu ilk cümlesi “sebep”tir. Burada مَنَّ menne fiilinin başındaki fâ/fe edatı, derin korkunun hemen peşinden ilahi ihsanın geldiğini gösteren ta‘kîbiyye edatıdır. Demek ki Yüce Allah kendisine karşı duyarlılık gösterenlere hemen karşılığını vermektedir. İnfak konusunda mesaj içeren Sebe’ 34/38. âyeti bu vesileyle hatırlamakta yarar vardır: “Allah için her neyi infak ederseniz, O yerine hemen yenisini gönderir.”

Müddessir 74/6’da da ele alacağımız üzere, m-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “başakakmak”,(27) “lütfetmek”,(28) “karşılıksız vermek”,(29) “helva”,(30) “zaman”(31) gibi anlamlar vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime Yüce Allah’ın cennetliklere dünyadayken ihsanını içermektedir.

Bu kökten kelimelerin hem “ihsan etmek, iyilik yapmak”, hem de “başa kakmak” anlamının aynı âyette bulunduğu bir örneği hatırlatmakta yarar vardır: “Onlar İslâm’a girdikleri için seni minnet altına sokuyorlar. De ki: Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın. Eğer doğru kimselerseniz, bilesiniz ki sizi imana erdirdiği için asıl Allah size lütufta bulunmuştur.”(32)

Bu âyette de olduğu gibi, menne fiili insanlara nispet edilirse olumsuz anlamda “başa kakmak, minnet ve töhmet altında bırakmak”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a nispet edilirse “lütuf ve ikramda bulunmak” anlamına gelmektedir.(33)

b) وَوَقٰينَا عَذَابَ السَّمُومِ “(Allah) bizi kavurucu azaptan korudu.” Âyetin bu kısmı ise “sonuç”tur. Yüce Allah azabından ve gazabından korkup adeta tir tir titreyen duyarlı olan müminlere ihsan etmiş ve onları korkunç bir azaptan korumuştur. İşte cennetliklerin orada hasbihal konularından birisi de bu olacaktır.

Âyetteki وَقٰي vekâ fiili “korumak”, Kur’ân’da üç kez(34) geçen السَّمُوم es-semûm kelimesi ise “yakıp kavuran, yürek yakan fırtınalar”, “aşırı sıcak rüzgâr”,(35) “zehir gibi içe geçen, deliklerden içeri işleyen ateş”, “ışın”, “zehirli sıcak” gibi manalara gelmektedir. Demek ki semûm adı verilen bu ateş azabı içindekileri kavuran şiddette bir mahiyet arz etmiş olacaktır. Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu korkunç ateş azabından muhafaza buyursun.

ııı. Allah’a Duaları ve Allah’ın İki Sıfatı

اِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ اِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki biz bundan önce (dünyada) O’na yalvarıyorduk. Şüphesiz ki el-berr (çok iyilik eden), er-rahîm (çok merhametli olan) yalnızca O’dur.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”;نَدْعُوهُ ned‘ûhu ifadesi “O’na dua ediyorduk, yalvarıyorduk”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; الْبَرُّ el-berru kelimesi “iyilik sahibi ve iyiliğin kaynağı, lütufkâr”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sözcüğü ise “merhametli” demektir.

Burada cennetliklerin dünyadaki duyarlılıklarıyla ilgili son bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ “Şüphesiz ki biz bundan önce (dünyada) O’na yalvarıyorduk.” Yüce Allah cennetliklerin bir başka hasbihal konusunu ise onların dünyadayken sadece Allah’a dua etmeleri şeklinde vermektedir. Cennetlikler bu sözleriyle aslında dünya hayatlarında nasıl bir duyarlılık gösterdiklerini, ortalığın şirkten geçilmediği bir durumda tek Allah’a dua ve ibadet etmekte olduklarını ifade etmiş olacaklardır.

“Yüce Allah’a dua etmek” demek, sadece O’ndan bağışlanma dileğinde bulunmak ve O’nun dışında hiçbir gücün önünde eğilmemek demektir. Ra‘d 13/14’te de beyan edildiği gibi “gerçek ve doğru dua sadece ve sadece Allah’a yapılandır”; çünkü Hakk olan O’dur ve Yûnus 10/32’ye göre de “Hakk’tan başka geriye sadece sapkınlık” kalmaktadır. İşte bu yiğitler söz konusu hassasiyeti hayatlarına hâkim kılan erlerdir.

2. اِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki el-berr (çok iyilik eden), er-rahîm (çok merhametli olan) yalnızca O’dur.” Cennetlikler sözlerini Rabbimizin iki sıfatını hatırlatarak bitirmiş olacaklardır. Bunlardan ilki Kur’ân’da sadece bırada geçen الْبَرّ el-berr kelimesidir. Bu sıfat Yüce Allah’ın “iyiliğin kaynağı ve iyilik eden, mutlak iyi, lütuf kaynağı, lütufkâr” olduğunu ortaya koymaktadır. الْبَرّ el-berr sıfatı bu bağlama göre de aslında vaadinde duran, ihsanı ve keremi bol” manalarını da içermektedir.(36)

Âyette dile getirilen ikinci sıfat ise Rabbimizin الرَّح۪يم er-rahîm oluşudur. Bu sıfatla beraber sıklıkla kullanılan er-rahmân sıfatı hakkında Fâtiha 1/1’de detaylı açıklamalar yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim:

Süreklilik ve değişmezlik bildiren sıfat-ı müşeb­behe olarak Rahmân kelimesi “özünde merhametli”; oluş ve ye­nileniş bildiren ism-i fâil olarak Rahîm ise “işinde merha­metli”(37) diye tanımlanabilir. Merhamet edebil­mek için elbette öncelikle merhametin sahibi olmak gerekir; Yüce Allah da kendisini bu şekilde tanıtmaktadır.

“Yüce Allah’ın Rahmân oluşu, ezele (başlangıcının ol­maması haline), Rahîm oluşu da ölümsüzlüğüne göredir. Bundan dolayı yaratıklar Yüce Allah’ın Rahmân olması nedeniyle başlangıçtaki rahmetinden, Rahîm olmasıyla da sonuçta meydana gelecek merhametinden doğan ni­metler içinde büyürler ve ondan faydalanırlar.

Bu nok­taya işaret etmek amacıyla ve Râzî’nin Rahmân sûresinin ilk âyetinde de dile getirdiği gibi, Yüce Allah için “dünyanın Rahmân’ı, âhiretin Rahîm’i” denilmiştir. Aslında Yüce Allah, dünyanın ve âhiretin hem Rahmân’ıdır; hem de Rahîm’idir.”(38)

Dipnotlar

• 1 - Yâsîn 36/55; Dühân 44/27; Tûr 52/18.
  • Yâsîn 36/55 Duhân 44/27 Tûr 52/18
• 2 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13
• 3 - Dühân 44/54; Tûr 54/20; Rahmân 55/72; Vâkı‘a 56/22. 4 - Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, XXVII, 159. 5 - İbn Manzûr, Lisânü’l-ʿArab, “ḥvr” md.; Kāmus Tercümesi, “ḥvr” md. 6 - Sâffât 37/48; Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 7 - Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 8 - Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, III, 352; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 253.
  • Duhân 44/54 Kamer 54/20 Rahmân 55/72 Vâkı‘a 56/22 Sâffât 37/48 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22
• 9 - Huri kelimesiyle ilgili farklı ve geniş değerlendirmeler için bkz. Bekir Topaloğlu, “Huri” mad., DİA, İstanbul, 1998, XVIII, ss. 387-390.
• 10 - İbn Kesîr, Tefsîr, II, 452; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 382-383. 11 - Râzî, age., XXVII, 253.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 1050’de 5. not.
• 13 - Bakara 2/134, 141, 286; Nisâ’ 4/122-123; Yâsîn 36/54; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Necm 53/39-40. 14 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 15 - Yazır, age., VII, 4554.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Nisâ 4/123 Yâsîn 36/54 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Necm 53/40 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 16 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31. 17 - Semerkandî, age., III, 353. 18 - Enbiyâ’ 21/102; Fussılet 41/31; Zuhruf 43/71; Tûr 52/22; Vâkı‘a 56/21; Murselât 77/42.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31 Enbiyâ 21/102 Fussilet 41/31 Zuhruf 43/71 Tûr 52/22 Vâkı‘a 56/21 Mürselât 77/42
• 19 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 20 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 21 - Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35.
  • Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 22 - Ahmed bin Hanbel, el-Müsned, II, 295, 343; Tirmizî, “Cennet”, 12. 23 - Ğılmân ve vildân kelimeleriyle ilgili açıklamalar için bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Ğılman” mad., DİA, İstanbul, 1996, XIV, 50.
• 24 - Esed, age., s. 1075. 25 - Benzer izahlar için bk. İslâmoğlu, age., s. 1014’te 14. not.
• 26 - Yazır, age., VII, 4556.
• 27 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 28 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 29 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 30 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 31 - Tûr 52/30. 32 - Hucürât 49/17. 33 - Bu kelime hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 579-581.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30 Hucurât 49/17
• 34 - Hıcr 15/27; Tûr 52/27; Vâkı‘a 56/42. 35 - Zemahşerî, age., IV, 402.
  • Hicr 15/27 Tûr 52/27 Vâkı‘a 56/42
• 36 - Semerkandî, age., III, 353.
• 37 - İslâmoğlu, age., s. 3’te 4. not. 38 - Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, sad. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, İstanbul, 1992, I, 51.