Zâriyât Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ilk âyette yer alan ve “esip savuranlar” anlamındaki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesinden alan Zâriyât sûresi, inişe göre 87, resmî sıralamada ise 51. sûredir.

Zâriyât sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “yemin ifadelerine yer verilmesi” (Kâf 1; Zâriyât 1-4); “mahşere dikkat çekilmesi” (Kâf 11; Zâriyât 4-5); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (Kâf 31-35; Zâriyât 15-16); “çeşitli peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kâf 12-14; Zâriyât 21-28); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarının ele alınması” (Kâf 38; Zâriyât 47-49) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Zâriyât sûresi, çeşitli varlıklara yemin ifadesiyle başlamakta, mahşerin gerçekliğine dikkat çekilmekte, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmakta, takvâ sahiplerine çeşitli ödüller verileceği müjdelenmekte, onların dünya hayatındaki özelliklerinden bir kısmı hatırlatılmakta, mahşerde amel defterlerinin hakkı ve hakikati ortaya koycağı haber verilmektedir.

24. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Nûh gibi bazı peygamberlerin kıssalarına kısa da olsa değinilmekte, göğün güçlü bir şekilde yaratılması ve genişletilmeye devam etmesi, kâinattaki her şeyin çiftler halinde var edilmesi, Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği prensiplere koşulması gerektiği, geçmiş kavimlerin kendilerine gönderilen elçilerle alay etmeleri, bu nedenle azgınlıkla anıldıkları ifade edilmektedir.

54. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in risalet görevine dair bilinçlendirilmesi ve inşa edilmesi bağlamında inkârcılardan yüz çevirmesi gerektiği, görevinin gerçeği hatırlatmak olduğu ve bundan müminlerin yararlanacağı belirtilmektedir.

56. âyetten itibaren ise, cinlerin ve insanların sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk için yaratıldıkları, Allah’ın yarattıklarından hiçbir şey istemediği, rızkı verenin kendisi olduğu, gücünün erişilmezliği hatırlatılmakta, öncekilerin olduğu gibi sonraki zalimler için de günah payı olduğu, sonrasında kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini inkâr edenlerin büyük bir yanılgı içerisinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-14. âyetlerinde çeşitli varlıklara yemin etmekte, göğün yörüngelere sahip kılınan yapısına dikkat çekmekte, yalancıların korkunç akıbetine dikkat çekmekte, yalancıların cehalette debelenmelerine ve sonundaki cehennem akıbetlerine gönderme yapmaktadır.

a) Yeminler ve İnkarcıların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde esip savuranlara, ağırlık taşıyanlara, kolayca süzülenlere, işleri ayıranlara yemin etmekte, bunun beraberinde insanlara vaadedilen akıbetin kesinlikle doğru olduğunu ve mahşerdeki hesabın mutlaka yaşanacağını bildirmektedir.

Ardından, yörüngeleri olan göğe yemin edilerek müşriklerin çelişkili sözler söylediği şu şekilde dile getirilmektedir: “Yörüngeleri olan göğe andolsun ki siz ihtilaflı (çelişkili) söz(ler) içindesiniz.”

ı. Dört Sıfata Yemin

وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا فَالْمُقَسِّمَاتِ اَمْرًا “Yemin olsun: Esip savuranlara, ağır yükü (vahyi) taşıyanlara, kolayca süzülenlere, işi ayıranlara ki.”

Buradaki وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا ve’z-zâriyâti zerven ifadesi “esip savuranlara yemin olsun”;فَالْحَامِلَاتِ fe’l-hâmilâti kelimesi “taşıyanlara da”; وِقْرًا vıkran sözcüğü “ağır yük”; فَالْجَارِيَاتِ fe’l-câriyâti kelimesi “akıp gidenlere de”; يُسْرًا yüsran sözcüğü “kolayca”; فَالْمُقَسِّمَاتِ fe’l-mukassimâti kelimesi “ayıranlara da”; اَمْرًا emran sözcüğü ise “işi, işleri” demektir.

Burada çeşitli boyutlarıyla insanları ilgilendiren ve onlar için önemli olan şeylere yapılan yeminler gündeme getirilmektedir.

Yâsîn 36/1 ve Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın, bir üslup olarak Kur’ân’da çeşitli varlıklara yemin ettiği bilinmektedir. Yeminlerde, mesajın etkili olmasını sağlamak, Araplardaki yemin geleneğini devam ettirmek, yemin edilen varlıkların önemini ortaya koymak gibi gerekçeler söz konusudur. Aynı gerekçeler bu sûredeki yeminler için de geçerlidir. Yemin edilen varlıklar çeşitlilik arz etse de, maksat hemen hemen aynıdır.

Yorumlarımıza, sûrenin ilk âyet grubunu oluşturan yemin edilen şeyler hakkındaki genel kanaatleri aktarmakla başlayacağız. Öncelikle belirtelim ki, âlimlerimize göre, bu dört âyetteki nitelikler aynı varlıklara da, farklı varlıklara da ait olabilir. Bazı âyetlerde bir grup varlığın, diğerlerinde başka varlıkların kastedilmiş olması muhtemeldir.

Konuyla ilgili olarak önce genel yaklaşımları, ardından Râzî’den naklederek kısmen dağınık gibi görünen görüşleri ele alacağız. En sonunda ise kendi tercihimizi delilleri ve gerekçeleriyle ifade etmeye çalışacağız.

1. Genel Yaklaşımlar

a)وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا “Esip savuranlara yemin olsun.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde zâriyât denen şeye yemin etmektedir. Âyetteki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesi “savuranlar”, ذَرْوًا zerven sözcüğü ise “uçuşan şey” demektir.

ı. Bunun toprağı ve benzeri şeyleri tozutup savuran “rüzgârlar” olduğu ifade edilmektedir.(1) Nitekim Kehf 18/45’te bu kelimenin tezrû şeklinde fiil kalıbında “Onu rüzgârlar tozutup savurur” ifadesi geçmektedir. Yaygın olarak kabul edilen görüş budur. Bu kapsamda dinamit gibi sonradan bulunmuş ve bulunacak şiddetli patlayıcı, tahrip edici ve yakıcı bütün sebepler bu kavrama dâhil edilmektedir.

ıı. Burada maksadın “yıldızlar” olduğu da beyan edilmektedir. Bu durumda söz konusu kelimeden yıldızların hızlıca gitmesi kast ediliyor demektir.

ııı. Bunların “melekler” olduğu da belirtilmektedir. Bu çerçevede maksadın volkanları püskürten, yaratıkları kırıp geçiren, dağıtıp yayan, yayıp açan melekler olduğu da ifade edilmektedir.

ıv. Hatta bu kelimeden maksadın yeni nesiller meydana getiren “doğurgan kadınlar” olduğu da ifade edilmektedir.(2)

b) فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا “Ağırlık taşıyanlara (yemin olsun).” Âyette geçen الْحَامِلَات el-hâmilât kelimesi “taşıyanlar”, وِقْرًا vıkran sözcüğü ise “ağır yük” demektir. Burada sözü edilen şeyin “bulutlar” olduğu,(3) hatta bunun “rüzgarlar”, “hamile kadınlar” veya “bütün bunların sebepleri” olabileceği belirtilmektedir.(4)

c) فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا “Kolayca süzülenlere (yemin olsun).” Burada geçen الْجَارِيَات el-câriyât kelimesi “akıp gidenler”, يُسْرًا yüsran sözcüğü ise “kolayca” demektir. Buna göre maksadın “gemiler”,(5) “bulutlar”, “rüzgarlar”, “yıldızlar”, “gezegenler”, hatta “trenler”, “otomobiller” vs. olduğu beyan edilmektedir.(6)

d) فَالْمُقَسِّمَاتِ اَمْرًا “İş(ler)i ayıranlara (yemin olsun).” Buradaki الْمُقَسِّمَات el-mukassimât kelimesi “ayıranlar”, اَمْرًا emran sözcüğü ise “iş, işler” demektir. Buna göre maksadın Hz. Cebrâîl, Mîkâîl, İsrâfîl ve Ölüm meleği anlamında “melekler”(7) olduğu genel kabul olarak zikredilmektedir.

2. Râzî’nin Yaklaşımı

Burada yorumunu yapmakta olduğumuz şeylerin neler olabileceğiyle ilgili olarak Râzî şu bilgileri vermektedir:

“Bu sûrede yemin edilen dört şeyin, ayrı ayrı şeyler olması mümkün olduğu gibi, dört durumu olan tek bir şey olması da mümkündür.

Bunlar, Hz. Ali’den rivayet edilen şu haberlerdeki gibidir: “Zâriyât, ‘(tozutup savuran) rüzgârlar’; hâmilât ‘(yağmur taşıyan) bulutlar’; câriyât ‘(akıp giden) gemiler’; mukassimât da “(rızıkları paylaştıran) melekler’dir.

Doğruya en yakın olan diğer bir görüşe göre, bu kelimeler rüzgârların dört değişik sıfatıdır. Buna göre zâriyât, tozutup savurarak bulutları inşâ eden, bir araya getiren rüzgârlardır; hâmilât, yağdığında büyük sellere sebebiyet verecek kadar olan, su buharlarından oluşmuş bulutları taşıyan rüzgârlardır. Bu bulutlar dağlardan daha ağırdırlar. Câriyât, böyle yağmurla yüklendikten sonra bu bulutları sürükleyip taşıyan rüzgârlardır. Mukassimât ise, yağmurları beldelere taksim eden, dağıtan rüzgârlardır.

Şöyle de denilebilir: Bu dört kelime, yeniden dirilişin tam ve mükemmel şekli olan dört şey karşılığında zikredilmiş olan dört husustur: Çünkü bedenin dağılmış parçalarının bir kısmı toprağın içinde, bir kısmı denizlerin diplerinde, bir kısmı da havada bulunur ki bunlar bedenlerden kopup ayrılmış çok küçük ve buharımsı parçalardır.

Buna göre zâriyât, “yerden savrulup havaya karışmış parçaları toplayanlar” manasına olur. Zira zâriyeh, “toprağı yerden savurup kaldıran şey” anlamına gelir. Hâmilâti vıkran ifadesi, havadaki bu parçaları toplayarak bir yük olarak onu taşıyan şeylerdir. Esasında rüzgârlar, toprağı sırtına alıp taşıyamaz; aksine onu, bulutların hilafına bir yerden bir yere atarlar, savururlar. Çünkü bulut, tozu yüklenir ve onu kendisinden bir şey düşmeyen bir yük gibi havada taşır.

Câriyât ise, küçük parçaları sulardan derleyip toparlayan şeye işarettir. Zira ağır gemileri denizlerin dalgalarından sahillere taşıyan şey, parçaları da denizlerden karalara taşımaya kadirdir. Şu halde parçaları, yerden, havadan ve denizlerin ortasından toplayıp bir biraraya getirmenin mümkün olduğu ortaya çıkar. Bunlar biraraya getirilince, geriye bunlara bir ruh (can) üfürülmesi kalır. Ruh da Yüce Allah’ın emrindendir, O’nun işlerindendir. Nitekim Yüce Allah, ‘Sana ruhu sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrinden (işlerinden)dir’(8) buyurmuştur.

İşte bundan dolayı Yüce Allah, sanki ‘Ruhları bedenlere Allah’ın emriyle taksim eden, üfleyen o meleklere yemin olsun ki’ buyurmuştur. Bu meleklere mukassimât “taksim edenler, dağıtanlar” denilmiştir. Çünkü insan, maddi cüzleri açısından kesindir ki, birbirinden farklı değillerdir. Zira herkesin bir başı, ayakları vs. vardır.

İnsanlar, sayı ve değer bakımından birbirlerine yakındırlar. Fakat ileri derecedeki farklılık ruhlardadır. Çünkü ruhlardan iyi olanlar ile kötü olanlar arasında hayli farklılık vardır. Bu farklı (olanları) taksimat da ancak hür bir taksimatla ve hür bir memur tarafından yapılabilir. İşte bundan dolayı Yüce Allah böyle buyurmuştur.”(9)

3. Farklı Bir Yorum

Râzî’nin âyetlere getirdiği bu yorumdan sonra bir başka yorumu daha burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Zâriyât; “toplu bir şeyi yere düşmesi için havaya atmak” anlamındaki zervden. Bu ve müteakip üç âyetteki sıfatların nitelediği isim veya isimler belirtilmemiştir. Âyetlerin birbirine fâ ile bağlanması, nitelenen isimlerin mahiyetinin aynı olduğunu gösterir. Hz. Ali’ye atfedilen zâriyât sıfatının “rüzgâr”ı nitelediği yorumu sonrakiler tarafından da kabul görmüştür. Nitelenen is- min “melekler” veya “silahlar” olduğu yorumu da yapılmıştır (Krş: Elmalılı).”

“Bizce hepsi de mevsufsuz sıfatlarla başlayan Sâffât, Murselât, Âdiyât ve Nazi‘ât sûreleri gibi bu sûrenin girişi de vahiyle ilişkilidir. “Yere saçılan” (zerv) tohum, meyvesi iman ve salih amel olan vahiydir. 2. âyetteki “ağır yük” âyetlerin taşıdığı “mana”dır. 3. âyet vahyin ağırlığına rağmen yürekleri kolayca teslim almasına delâlet eder. Yeminin cevabı olan 5 ve 6. âyetlerde konu Hesap Günü’ne getirilip bağlanmaktadır. Rüzgâr ile Hesap Günü arasında doğrudan bir bağlantı yoktur. Oysa âyetler birbirine fâ ile bağlandığı için pasajın konusu tek olmak durumundadır. İşbu sebeple, ilk dört âyetteki sıfatların vahyi nitelediği kanaatindeyiz.”(10)

4. Konuya Bizim Yaklaşımımız

Bu değerlendirmeleri ele aldıktan ve aktardıktan sonra konuya dair bizim yaklaşımımızı da şu şekilde ortaya koymak istiyoruz.

Burada yemin edilen dört varlığın neler olduğunun açıkça zikredilmeme nedeni, Kur’ân âyetleri üzerinde düşünmenin bitmemesi gerektiğini göstermek olabilir. Çünkü “kesin anlamı şudur” denemeyeceği için, bu tür âyetler hakkında sözün bitmeyeceğini belirtmekte yarar vardır. Bunların farklı varlıklar mı olduğu, yoksa aynı şeyin değişik özelliklerini mi ifade ettikleri noktasında çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Biz peşpeşe yemin edilen varlıklar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğu gerçeğinden hareket ederek yorumlar yapmaya çalışacağız.

a) Sûrenin başındaki bu tür kelimelerin verdiği anlam hakkında sözünü ettiğimiz ihtimallerden çok farklı olarak, bir de kelimeyi “Kur’ân ve vahiy” ile ilişkilendiren yaklaşım vardır.(11) Buna göre, benzer sıfatların kullanıldığı Sâffât, Nâzi‘ât, Zâriyât, Murselât ve ‘Âdiyât sûrelerinin doğrudan veya dolaylı olarak vahiy ile ilişkisi vardır. Nitelendirileni verilmeyen sıfatlarla başlayan bu sûrelerde de vahye işaret edilmektedir, diyebiliriz. Bu işaretin “vahyin âyetleri”, “onu getiren melekler”, “onun geldiği peygamberler” ya da “gelen vahyin ona inanan veya onu inkâr eden muhatapları” olması işin özünü değiştirmez.(12)

Bu son yaklaşım doğrultusunda bakıldığında Sâffât sûresinin ilk âyetlerinde “vahyin insanları düzene sokan, kötülüklerden vazgeçirip istikamet sahibi kılan ve uyarmak için peş peşe gelen yönüne” işaret edildiği görülecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât sûresinin ilk âyetlerinde de “vahyin hidayeti gönüllere saçan, ağır iman yükü taşıyan, kolayca kalpleri fetheden ve ilâhî emirleri paylaştıran yönüne” değinilmektedir.

Kalıbı bu olmasa da, peyderpey indirilen vahiylere veya Kur’ân’ın indiği gönüllere yeminin yer aldığı Vâkı‘a 56/75’teki mevâkı‘ kelimesiyle kastedilen anlam da bu olsa gerektir. Dahası, Tekvîr 81/15-18’de, Necm ve Târık sûrelerinin ilk âyetlerinde kastedilen anlamın da vahye dikkat çekmek üzere “Kur’ân” olduğu kanaatindeyiz. Buna göre, en-necm “vahiy parçacıkları”, et-târık ve en-necmü’s-sâkıb da “cehalet karanlıklarını delip geçen vahiy aydınlığı”dır. “Vahy”e necm, yani “yıldız” denmesinin sebebi, karanlıkları aydınlatması nedeniyledir.

Bu örnek âyet grupları, meselenin olumlu örneklerini oluşturmaktadır. Buna karşılık ‘Âdiyât sûresinin ilk âyetlerinde ise, vahye karşı düşmanlık yapan, etrafına kin ve öfke saçan, sabahlara kadar çatlarcasına kıskançlık histerilerine kapılan, sonuçta ortalıkta düşmanlıklarıyla tozu dumana katan ve Müslümanları can evinden vurmaya çalışan azgınlara, yani vahiy ve hakikat düşmanlarına değinilmektedir.

Yukarıdaki anlamlara uygun olarak “Nâzi‘ât” sûresinin ilk âyetlerinde de benzer bir durumun olduğunu ve vahiy eksenli bir anlamın kastedilmiş olmasında hiçbir sakınca bulunmadığını belirtmek isteriz. Daha önce naklettiğimiz görüşler arasında bulunan “kâfirlerin canlarının zorla çıkartılması” anlamının dışında, meselenin olumsuz bir tarafından söz edilmediği görülmektedir.

Olumlu bir anlam vermesi doğrultusunda özel bir varlığın isminin zikredilmemesi, söz konusu en-nâzi‘ât sıfatının bu anlamdaki özelliklere sahip bütün varlıkları kapsadığını gösterebilir; buna bir engel yoktur. Ancak biz, naklettiğimiz başka bazı kullanımları da dikkate alarak, maksadı vahiy ile yani Kur’ân âyetleri ile ilişkilendiren görüşü benimsemekteyiz.

b) Çeşitli kereler söylediğimiz üzere, Kur’ân’da yeminlerin kendilerinden sonraki kısımla yakın irtibatı vardır; hatta eğer yeminler birden çok şeylere yapılıyorsa bu defa o şeylerin de birbirleriyle anlam ilişkisi mevcuttur. Kaldı ki burada aslında yemin edilen ilk şey ez-zâriyâttır; sonrasındakiler ise tıpkı Sâffât 37/2-3 ve Murselât 77/2, 4-5’te de olduğu gibi ona fâ/fe harfiyle bağlanmış kelimeleridir ki buradan hareketle dört âyette gözetilen maksadın ayrı ayrı şeyler değil de aynı şeyin değişik boyutları veya özellikleri olduğu anlaşılmaktadır.

Burada sözü edilen kelimelerin birbiriyle anlam irtibatını vahiy ve onun etkinlikleriyle ilişkili olarak gördüğümüzde hem 5 ve 6. âyetlerde sözü edilen ve âhiretteki sorgulamayla ilgili içerikler yerli yerine oturmakta, hem de Zâriyât sûresinin dokuzuncu âyetindeki عَنْهُ ‘anhu “ondan” ifadesindeki hu zamirinin yeri bulunmuş olmaktadır. Zira o âyette konu vahiy ile ilişkilendirilmekte ve insanların ondan çevrilmesi eleştirilmektedir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlere benzer şekilde yemin ifadeleri ve sonrası bağlamında Murselât sûresinin ilk âyetlerinde şöyle buyrulmaktadır: “Birbiri ardından gönderilenlere, esip savuranlara, yaydıkça yayanlara, (hak ile bâtılı) birbirinden iyice ayıranlara ve (doğru yolda olanlara) özür dilemek (yani tevbe etme imkânı vermek) veya (bâtıl yolda olanlara da) uyarıda bulunmak için gerçeği hatırlatanlara yemin olsun ki, size vaadedilen şey mutlaka gerçekleşecektir.”

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/1-3’te de şu blgiler yer almaktadır: “Saf saf dizilenlere, engel olanlara ve zikir okuyanlara yemin olsun.” Burada maksadın vahiy olarak kabul edilmesi diğer görüşlere göre daha önceklikli olmalıdır. Buna göre âyetlerin saf halinde dizili olmaları Yüce Allah tarafından belirlenmiş ve insanlarca değiştirilemeyecek olan konu farklılıklarıdır.

Konuların saf hali belirli alanlarda dizili olan insanlara benzetilmektedir. Âyetlerin “menedicilikleri” insanları kötü ve olumsuz fiiillerden engellemeleridir. “Zikir okumaları”na gelince bu da iyi ve güzel amellere yönelmenin farz olduğuna delalet eden âyetleri aktarmak üzere barındırmasıdır. Âyetlerin okuyucu olması İsrâ 17/9’daki gibi “tek doğruya hidayet etmesi” gibidir.(13)

d) Bu ihtimaller çerçevesinde baktığımızda daha önce Sâffât 37/1-3’te, ardından Murselât 77/1-5, Nâzi‘ât 79/1-5’de de yer aldığı üzere, maksadı “vahiy” ile ilişkili görmenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Bu durumda vahyin konular itibariyle düzenli yapısına ve insanları düzene sokmasına, insanları kötülüklerden engelleyen özelliklerine ve nihayet mecazi anlamda gerçeği hatırlatan aktarımlarına dikkat çekildiğini söyleyebiliriz. İlk âyetteki vâv harfinden sonra diğer âyetlerin başına fâ/fe harfinin getirilmesinin muhtemel sebebi iki, üç ve dördüncü âyetteki mesajın ilk âyetin sonuçları olmasıdır.

Vahyin saf ve düzenleyici yapısı insanları kötülüklerden engellemeye ve onların gerçeklerden öğütler almasına vesile olacaktır. Vahyin böyle bir içerikte düzenlenmesinin sebebi ve hedefi onun dönüştürücü misyonudur. İlk indirildiği dönemde insanları nasıl değiştirip dönüştürdüyse, bu özelliğini devam ettirmekte olduğu için yeniden aynı etkileri meydana getireceği bilinmeli ve ondan bu doğrultuda istifade edilmelidir.

e) “Vahy”in emr kelimesiyle anlam ilişkisine sahip olduğu bir gerçektir.

ı. Yüce Allah, Dühân 44/1-5’te, apaçık olan ve hakikati açıklayan kitaba, yani Kur’ân’a yemin ettikten sonra, onu mübarek bir gecede, yani Kadir Gecesi’nde indirmeye başladığını belirtmekte ve vahiy ile uyarıda bulunduğunu ifade etmektedir. Vahyin indirildiği gecede, katından verilen bir emirle her işin ayrıştırılarak bir hükme bağlandığını da belirtmektedir. Böylece “vahiy” ile “işlerin idaresi” arasında bir anlam ilişkisi kurulmaktadır. Yüce Allah, işlerin idaresi vahyin ışığında sürsün diye, kitaplar veya vahiy göndermiş ve peygamberler görevlendirmiştir.

ıı. Benzer şekilde Kadr sûresinde de yer aldığı üzere, meleklerin vahiy indirdiği Kadir Gecesi’nde ve elbette vahyin indirildiği bütün zaman ve mekânlarda, her işle ilgili olarak insanlara bilgiler verilmekteydi. Vahyin indirilmesi, bir anlamda insanların her bir işiyle ilgili mesajın gönderilmesi anlamına gelmekteydi.

Vahiy demek iş demek, emir demek, buyruk demektir. İlâhî makamdan gelen vahyin kâinatın işleyişi ve insanın bu işleyişteki konumunu belirlemek diye bir özelliği vardır. Dolayısıyla vahyin söz konusu edildiği her yerde, işleyişten ve ilâhî iradenin sisteme koyduğu ilkelerden ve kararlardan da söz ediliyor demektir.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât sûresinin ilk âyetlerinde de aynı mantık görülmektedir. İndirildiğinde gönüllerdeki hidayet tohumlarını hareketlendiren, ona ağır anlamlar yükleyen, gönüllere kolayca akan, sonunda ilâhî emirleri hayatın her alanıyla ilişkilendiren ve onları taksim eden vahyin bu özelliklerine yemin edilmekte, Kur’ân’ın bu yönüne dikkat çekilmektedir. Aynı mantık Nâzi‘ât’ın ilk âyetlerine de hâkimdir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

ıı. Mahşerin ve Hesabın Gerçekliği

اِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ وَاِنَّ الدّ۪ينَ لَوَاقِعٌ “Size vadedilenler elbette doğrudur. Hesap da mutlaka gerçekleşecektir.”

Buradaki اِنَّمَا تُوعَدُونَ innemâ tû‘adûne edilgen fiili “mutlak surette size vaad edilen şey”; لَصَادِقٌlesâdıkun sözüğü “elbette doğru(dur), gerçek(tir)”; وَاِنَّ الدّ۪ينَ ve inne’d-dîne kelimesi “muhakkak ki borç, hesap”; لَوَاقِعٌ levâkı‘un sözcüğü ise “elbette gerçekleşecek olan(dır), gerçekleşecektir” demektir.

Burada önceki dört âyette yer alan yeminlerin neden yapıldığı yani yeminlerin cevabı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ “Size vaadedilenler (verilen sözler) kesinlikle doğrudur.” Yüce Allah muhataplarına seslenmekte ve kendilerine vaad edilenlerin hepsinin doğru olduğunu beyan etmektedir. Burada vaade konu olan şeyin ne olduğu bir sonraki âyette “hesap” şeklinde verilmekte, bu bağlamda Son Saat, kıyamet ve âhiret süreci söz konusu edilmektedir.

2. وَاِنَّ الدّ۪ينَ لَوَاقِعٌ “Hesap da mutlaka gerçekleşecektir.” Yüce Allah bu âyette ise “din”in yani “hesab”ın mutlak sûrette gerçekleşeceğini bildirmekte, böylece muhatapların hesap verme bilinciyle bu hayatı yaşamaları gerektiğine dikkat çekmek istemektedir. Bu âyette geçen الدّ۪ين ed-dîn kelimesi bilinen anlamda “din” değil, Fâtiha 1/4’te de geçtiği gibi “borç”, “hesap” manasına gelmektedir.

a) Murselât 77/7’de bu iki âyet tek âyet şeklinde şöyle dile getirilmektedir: “Size vaadedilen şey mutlaka gerçekleşecektir.” Yüce Allah, vahyine yemin ederken, aslında kendi kelâm sıfatına yemin etmekte ve ona dikkat çekmektedir. Nitekim çeşitli âyetlerde yer aldığı gibi,(14) Yüce Allah peyderpey indirdiği vahyine yemin etmekte, onun değerine vurgu yapmakta ve gerçeği fark edebilenler için bunun çok büyük bir yemin olduğunu beyan etmektedir. İşte Yüce Allah, vahyine yaptığı yeminlerin asıl sebebini yemin sonrası âyette veya âyetlerde zikretmektedir.

ı. Bu cümle اِنّ inne edatıyla başladığı ve isim cümlesi olarak getirildiği için te’kidli, yani pekiştirilmiş bir anlam vermektedir. Ayrıca وَاقِع vâkı‘un kelimesinin başındaki lâm/le edatı da bu mesajı güçlendirmektedir. Maksat, vaadedilen hakikatin mutlaka gerçekleşeceği mesajını vermektir.

ıı. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde “insanlara vaadedilen şeyin, yani kıyâmete dair bilgilendirmelerin doğru olduğunu ve hesaba çekilmenin mutlaka gerçekleşeceğini” beyan etmektedir. Murselât 77/7’de ise iki âyeti içerecek şekilde “Size vaadedilen şey mutlaka gerçekleşecektir” buyurmaktadır.

ııı. Âyetteki maksadı “mahşer” olarak algılamak da mümkündür. Nitekim bazı müfessirlerin bu kanaatte olduğu nakledilmektedir. Onlara göre vaadedilen şey, insanların mahşerde karşılaşacakları hayır ve şer anlamındaki her şeydir.(15)

b) Bu âyetteki muhataplar, dar anlamda kıyâmeti ve mahşeri inkâr eden “müşrikler”, geniş anlamda ise “bütün insanlık”tır. Mesajı evrensele taşıdığımızda bu âyetlerin herkesi ilgilendirdiğini ve insanları bilgilendirmeyi amaçladığını ifade etsek de sûrenin devamındaki âyetler muhatap kitlenin öncelikle “inkârcılar” olduğunu ortaya koymaktadır. Mekke’de indirildiği kesin olan bu sûrede böyle bir öncelemenin olması gayet normaldir.

Yüce Allah, hem Sâffât, hem Zâriyât hem de Murselât sûresinin ilk grup âyetinde, vahiyle ilgili çeşitli kavramlara ve vahyin hayattaki etkilerini bildiren çeşitli ifadelere yemin ederek, onların önemini hatırlatmaktadır. Asıl amacını ise “kıyâmet ve mahşerin gerçekleşeceğini muhataplara haber vermek” şeklinde belirlemektedir. Vahyin hayatı inşa eden yapısı gereği, inançlı ve istikametli insanlar yetiştirmeyi amaçladığı rahatlıkla söylenebilir.

ııı. Göğe Yemin ve İnkarcıların Çelişkileri

وَالسَّمَآءِ ذَاتِ الْحُبُكِ اِنَّكُمْ لَف۪ي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ “Yörüngeleri bulunan göğe yemin olsun ki şüphesiz siz çelişkili söz(ler) içindesiniz.”

Buradaki وَالسَّمَآءِ ve’s-semâi kelimesi “göğe yemin olsun ki”; ذَاتِ الْحُبُكِ zâti’l-hubüki ifadesi “yıldız kümelerine sahip”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَف۪ي قَوْلٍ lefî kavlin ifadesi “(şöyle) bir sözde(siniz)”; مُخْتَلِفٍ muhtelifin kelimesi ise “çelişkili, ihtilaflı, değişik” demektir.

Burada göğün muhteşem yapısına yemin edilmekte ve bu gerçekliğe rağmen insanların çelişkiler içerisindeki sözleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالسَّمَآءِ ذَاتِ الْحُبُكِ “Yörüngeleri olan göğe andolsun.” Bu ifade Burûc 85/1’deki gibi göklerin yapısı hakkında bir bilgi içermektedir. Yüce Allah sûrenin ilk dört âyetinde dile getirdiği yeminlerden sonra bu defa müstakil olarak göğe yemin ederek onun bir özelliğini dile getirmektedir.

Burada geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” manasına gelirken, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْحُبُك el-hubük sözcüğü ise “yıldız kümeleri”, “hareketli ve çok katmanlı yollar”, “yıldız yörüngeleri” gibi manalar içermektedir. Bu kelime habike veya hıbâk’in çoğuludur ve dikkat ve özenle sağlam sanatlı bir şekilde dokunmuş yol, menevişli güzel kumaş demektir. Ayrıca rüzgar hoş estiği zaman denizde veya kumda meydana gelen kıvrımlara da bu ad verilmektedir. Dahası bu kelimenin “güzel” manasına geldiği de ifade edilmektedir.(16)

Buradan hareketle, maksadın yıldızların yörüngeleri manasında özel yollar olduğu ağırlıklı görüştür. Ancak bazı âlimlerimiz ilim ve bilgiye götüren, yaratanın birliğine, kudretine, ilmine ve hikmetine delalet eden aklî yollar diye anlamış, konuyu bilgiyle ilişkilendirmişlerdir.

Yeminlerin kendilerinden sonraki mesajla uyumlu olacağı ilkesinden hareketle, buradaki maksadı insanların çelişkili sözler söylemesi ve vahiyden çevrilmeleriyle ilişkilendirmek gerekmektedir. Yeminde verilmek istenen mesaj, muhteşem bir yapıya sahip kılınmış olan göğe, yani göğü bu şekilde yaratan yüceler yücesi kudret şahit olsun ki inkarcı muhataplar çelişkiler yumağında debelenip duruyorlar.

Bizim bu yaklaşımımızda السَّمَآء es-semâ’ kelimesi esasında bilinen ve görünen haliyle “gök” manasında değil de bunca muhteşem sistemlerin yaratıcısı olarak “yüceler yücesi kudret”in şahitliğine dikkat çekilmektedir. O büyük kudret şahittir ki O’ndan gelen bilgilere göre insanların sahip olduğu kanaatler elbette çelişkiler yumağı olmaktan başka bir mahiyet arz etmezler.

2. اِنَّكُمْ لَف۪ي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ “Siz ihtilaflı (çelişkili) söz(ler) içindesiniz.” Yüce Allah sözlerin gerçek olanına dikkat çektikten, yani ilahi makamdan gelen sözlerin hakikat içerdiğine değinip bunu yemine konu edindikten sonra, inkarcıların yani müşriklerin nasıl çelişkiler içerisinde olduklarını bildirmektedir. Âyette kast edilen “çelişkili sözler” müşriklerin Hz. Peygamber, Kur’ân, vahyin verdiği bilgiler vs. hakkındaki asılsız suçlamaları olarak yorumlanmaktadır.

Mutlak yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul etmelerine rağmen, başka varlıklara tapmaları, Hz. Peygamber’e yönelik on çeşit suçlamada bulunmaları ve vahye karşı olumsuz ve alaycı bir tavır içerisine girmeleri bu bağlamda dile getirilebilir. Önemine binaen onların hem vahye hem de Hz. Peygamber’e yönelik sözlerini hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Müddessir 74/24’te de ifade ettiğimiz üzere, keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmiş oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(17) “öncekilerin masalları”,(18) “geçmişten gelen büyü”,(19) “açık bir büyü”(20) veya “bir beşer sözü”(21) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(22) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(23) “onu şeytanların indirmediği”ni,(24) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(25) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı da olmadığı”nı beyan etmektedir.(26)

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(27) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(28) “şâ‘ır (şâir)”,(29) “sâhır (büyücü)”,(30) “meshûr (büyülenmiş)”,(31) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(32) “müfterî (iftiracı)”,(33) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(34) “kezzâb (çok yalancı)”,(35) “dâllûn (sapkın(lar)”(36) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(37) diyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah inkârcıların ve müşriklerin nasıl korkunç bir çelişki içerisinde bulunduklarına işaret etmektedir.

b) Yeminler ve İnkarcıların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde Kur’an’dan veya imandan savrulanların kendi aleyhine savrulmuş olacağını bildirmekte, “Kahrolsun o koyu yalancılar! Onlar koyu bir cehalet içerisinde kalmış gafillerdir” buyurmaktadır.

Ardından “Hesap gününün ne zaman olduğunu soruyorlar” sözleriyle mahşerle alay edenlere şu şekilde cevap verileceği bildirilmektedir: “O gün onlar ateş üzerinde deneneceklerdir. (Onlara) ‘Azabınızı tadın! Acele gelmesini beklediğiniz şey budur işte!’ (denecektir.)”

ı. Yalancıların Savrulmaları

يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ اُفِكَ قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ اَلَّذ۪ينَ هُمْ ف۪ي غَمْرَةٍ سَاهُونَ “Ondan (Kur’an’dan) savrulan kişi (kendi aleyhine) savrulmuş olur. Kahrolsun o koyu yalancılar! Onlar, koyu bir şaşkınlıkta ne yaptığını bilmeyenlerdir.”

Buradaki يُؤْفَكُ yü’fekü edilgen fiili “savruluyor, savrulmaktadır”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; مَنْ اُفِكَ men üfike ifadesi “savrulmuş olan kişi, mahrum kalan veya bırakılan kişi”; قُتِلَ kutile edilgen fiili “kahrolsun”; الْخَرَّاصُونَ el-harrâsûne sözcüğü “koyu yalancılar”; اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ki onlar”; ف۪ي غَمْرَةٍ fî ğamratin kelimesi “aptallıkta, bataklıkta, aymazlıkta”; سَاهُونَ sâhûne sözcüğü ise “debelenenler(dir)” demektir.

Burada hak ve hakikattan sapanların yalancılıkları ve bilinçsizce davranışları gündeme getirilmektedir.

1.يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ اُفِكَ “Ondan (Kur’an’dan veya imandan) savrulan (kendi aleyhine) savrulmuş olur.” Yüce Allah yeminli ifadenin sonrasında inkarcıların çelişkiler içerisindeki hallerine değindikten sonra, hak ve hakikat demek olan vahiyden döndürülüp başka taraflara savrulanların kendi aleyhlerine bu savrulmayı yaşamış olacaklarını dile getirmektedir.

Bu âyette geçen عَنْهُ ‘anhu ifadesindeki hû/hu zamiri bize göre ilk âyetteki kullanıma gitmektedir ki tercihimiz doğrultusunda oradaki maksat da “vahiy”dir. Durum böyle olunca müşriklerin savrulduğu şeyin vahiy olduğu ortaya çıkmış ve zamirin de doğru kaynağı bulunmuş olur.

Âyette geçen يُؤْفَكُ yü’fekü veاُفِكَ üfike edilgen fiilleri aynı kökten gelmekte ve “savrulmak”, “mahrum kalmak veya bırakılmak”, “çevrilmek” gibi anlamlar içermekte ve vahiyden yüz çevirenlerin durumunu “haktan savrulmak” şeklinde özetlemektedir. Bu türden insanlar yalana ve iftiraya şartlanmış oldukları dünyada huzur ve sükündan, mahşerde ise nimet ve ödülden elbette mahrum bırakılacaklardır. Bu türden kanaatlere sahip olanlar elbette öncelikle kendilerini aldatmış olacaklardır.

“Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen bu fiil, “yalanlamak” manasında da yorumlanmaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte,(38) muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir. Bu kelimenin hak ve hakikatten “döndürülmek” manası da vardır.(39)

2.قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ “Kahrolsun o koyu yalancılar!” Yüce Allah risaleti ve vahyi inkar eden, onlar hakkında değişik yalan ve iftralar üretenlerin hakkı yalanladığını ilan etmekte ve onları “kahrolası adamlar” diye paylamaktadır.

a) Müddessir 74/19’da da ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da çeşitli şekillerde dua ve beddua formları vardır. Arapçada dua veya beddua ifadeleri, her zaman emir kalıbında gelmeyebilir; zaman zaman fiil kalıbı kullanımları da tercih edilir ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır. Bu bağlamda bazı örnek âyetler zikredelim:

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ “Allah seni affetsin…”;(40)

يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizi affetsin!”;(41)

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ “Yalancılar kahrolsun”;(42)

قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ “Kahrolası insan, nasıl da nankörlük ediyor”;(43)

فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَۙ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَۙ “Kahrolası, nasıl da ölçüp biçti! Sonra, tekrar kahrolası, nasıl da ölçüp biçti!”(44)

تَبَّتْ يَدَآ اَب۪ي لَهَبٍ وَتَبَّ “Ebû Leheb’in iki eli kahrolsun, kendisi de.”(45) Bu âyetlerde yer alan عَفَا ‘afâ, قُتِلَ kutile ve /تَبَّتْ تَبَّ tebbet/tebbe fiilleri mazı (geçmiş zaman) kalıbında olsalar da beddua, kahır ve lanet içerikli bilgiler vermektedirler. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre Kur’ân’daki bütün قُتِلَ kutile ifadeleri “lanet olsun” demektir.(46)

Bu âyetlerdeki kullanımlara ilave olarak;

غفر الله “Allah mağfiret etsin”;

رحمه الله “Allah ona rahmet etsin” ve

صلي الله عليه “Allah ona (Hz. Muhammed’e) rahmet ve yardım etsin” ifadelerinde olduğu gibi, bu tür dua cümleleri Arapçada geçmiş zaman kalıbıyla da söylenmektedir. Bu nedenle yorumunu yapakta olduğumuz Zâriyât 51/10’da geçen قُتِلَ kutile edilgen fiilleri “kahrolsun, kahrolası” şeklinde anlaşılmalıdır.

b) En‘âm 6/116, Yûnus 10/66 ve Zuhruf 43/20’de de geçen يَخْرُصُونَ yahrusûne ve En‘âm 6/148’de geçen tahrusûne fiili “yalan söylemek, saçmalamak, tahminde bulunmak, fasit vehimler üretmek, bilgisizlikle bâtıl sözler uydurmak”(47) gibi anlamlar vermekte ve müşriklerin tapınmalarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/10’da geçen الْخَرَّاصُون el-harrâsûn kelimesi de bu fiilin mübalağa kalıbında sıfat şeklidir ve inkarcıların ne kadar yoğun bir şekilde yalan konuştukları, nasıl sürekli zan ve yalan ürettikleri, zannın ve yalanın her türlüsünü nasıl devreye soktukları işte bu mübalağa kalıbıyla ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu kelimenin “büyü yapanlar”, “kehanette bulunanlar”, “şüpheye dalanlar” şeklinde manalarının bulunduğu da ifade edilmektedir.(48) Yüce Allah bu sıfatla nitelendirdiği kişilerin nasıl davrandığını bir sonraki âyette açıklamaktadır.

3. اَلَّذ۪ينَ هُمْ ف۪ي غَمْرَةٍ سَاهُونَ “Onlar, koyu bir şaşkınlıkta ne yaptığını bilmeyenlerdir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Onlar koyu bir cehalet içerisinde kalmış gafillerdir.”

Mü’minûn 23/54, 63’te de geçen غَمْرَة ğamrah kelimesi “aptallık”, “bataklık”, “aymazlık”, “gaflet”, “sapkınlık” ve “cehalet” gibi anlamar içermekte, bu arada En‘âm 6/93’te yer alan ğamerât sözcüğü ise “sarhoşluklar”, “bilinçsizlik halleri” manasına gelmektedir. Bir kez de Mâ‘ûn 107/5’te geçen سَاهُون sâhûne sözcüğü ise “debelenenler”, “yanılanlar”, “bilinçsiz ve habersiz olanlar”, “imandan çıkanlar”, “gafil olanlar” manalarına gelmektedir.(49)

Yüce Allah önceki âyette kahrına konu edindiği “gerçeği yalanlayan ve zanna uyanlar”ın bu özelliğini biraz daha açmakta ve onların cehalet içerisinde debelendiklerini haber vermektedir.

ıı. Mahşerle Alay Edişleri ve Bunun Feci Sonu

يَسْـَٔلُونَ اَيَّانَ يَوْمُ الدّ۪ينِ يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَسْتَعْجِلُونَ “Hesap gününün ne zaman olduğunu soruyorlar. O gün onlar, ateş üzerinde arındırılacaklardır. (Onlara) ‘İmtihanınızı(n sonucunu) tadın! Acele gelmesini istediğiniz şey işte budur!’ (denecektir).”

Buradaki يَسْـَٔلُونَ yes’elûne fiili “soruyorlar”; اَيَّانَ eyyâne edatı “ne zamanmış”; يَوْمُ الدّ۪ينِ yevmu’d-dîni tamlaması “hesap günü”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; هُمْ hum zamiri “onlar”; عَلَى النَّارِ ‘ale’n-nâri ifadesi “ateşe”; يُفْتَنُونَ yüftenûne edilgen fiili “denenecekler, atılacaklar”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; فِتْنَتَكُمْ fitneteküm tamlaması “sizin fitnenizi, size uygulanacak azabınızı”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “ki siz (şöyle) idiniz)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تَسْتَعْجِلُونَ testa‘cilûne fiili ise “acele etmekte(ydi)niz” demektir.

Burada hesap günüyle alay edenlerin orada nasıl bir akıbetle karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1.يَسْـَٔلُونَ اَيَّانَ يَوْمُ الدّ۪ينِ “Hesap gününün ne zaman olduğunu soruyorlar.” Yüce Allah inkarcıların mahşer hayatıyla ilgili alaycılıklarını dile getirmektedir. “(İnkârcı insan), ‘kıyâmet günü de ne zamanmış!’ diye sorar” mealindeki Kıyâmet 75/6’da da açıkladığımız üzere, bu ve benzer cümleler inkârcıların alaycılıktaki ısrarlarını göstermektedir.

Kur’ân’da altı kez(50) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan “(Buna karşılık inkârcılar:) ‘Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!’ diyorlar” cümlesindeki yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. İlgili âyetlerde geçen hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(51)

Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Kur’ân’da “Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceği”(52) şeklindeki sorularda kast edilen anlam aynı zamanda kıyâmetle de ilgilidir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz “Hesap Günü de ne zamanmış!”(53) mealindeki âyette yer alan sorunun sorulma amacı da alaycılıktır.

Özellikle bu konudaki bazı âyetlerde yer alan اَيَّانَ eyyâne edatı, sorulan şeyin gerçekleşme ihtimalinin ne kadar uzak olduğunu düşündüklerini göstermektedir.(54) Demek ki bu edat sadece soru anlamı vermemekte, aynı zamanda sorulan kıyâmetin ne kadar uzak ve hatta imkânsız olduğu alayını anlama katmaktadır. Mü’minûn 23/36’da yer alan ve “uzak, çok çok uzak” manasına gelen heyhâte heyhâte kelimelerinin verdiği anlam da buna benzemektedir.

2. يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ “O gün onlar, ateş üzerinde arındırılacaklardır.” Yüce Allah inkarcıların alay ettiği hesap günü anlamında kıyamet-âhiret sürecinin gerçekliğini ifade etmek üzere, o gün insanların ateşe atılacaklarını haber vermektedir. Burada geçen يُفْتَنُونَ yüftenûne edilgen fiili “saflaştırılmak”, “arındırılmak”, “terbiye edilmek”, “denenmek” gibi anlamlar içermekte ve inkarcıların alay ettiği mahşerdeki ateş azabının onlara uygulanacağı ifade edilmek istenmektedir.

“Fitne” kelimesi ve aynı kökten gelen ilgili fiiller, altın veya mücevher herhangi bir madenin cevherinin cürufundan ayrılması için ateşe sunulması işlemidir.(55) Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen يُفْتَنُونَ yüftenûne edilgen fiili عَلَى ‘alâ edatıyla kullanıldığı için inkarcıların henüz ateşe atılmadan önceki hallerinin ele alındığı söylenebilir. Bazı müfessirlerimiz buradaki عَلَى ‘alâ edatının bâ/bi manasına geldiğini söyleyerek maksadın inkarcıların ateşte yakılmaları olduğu görüşünü dile getirmişlerdir.(56)

3. ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَسْتَعْجِلُونَ “(Onlara) ‘İmtihanınızı(n sonucunu) tadın! Acele gelmesini istediğiniz şey işte budur!’ (denecektir).” Bu âyette iki hususa değinilmektedir:

a)ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ “(Onlara) ‘Azabınızı tadın!’ (denecektir.)” Yüce Allah ateş azabına çarptıracağı inkarcılara hitap edileceğini ve imtihan konusu olan azabı tatmalarını, acele gelmesini istedikleri şeyin bu olduğunun kendilerine iletileceğini bildirmektedir. Burada geçen فِتْنَتَكُمْ fitneteküm tamlaması “azabınız”, “sınanmanız, denenmeniz”, “azaba veya sıkıntıya sebep olan küfrünüz, fesadınız” gibi anlamlar içermektedir. Bu doğrultuda onların dünya hayatında denenip imtihanı kaybetmelerine neden olan inkarcılıklarının karşılığı olan azabı tatmaları kendilerine söylenecektir.

Bu arada âyetin başında yer alan ذُوقُوا zûkû emri de inkarcılarla alay edilmek için seçilmiş bir kelimedir. Çünkü “tatmak” iyi ve hoş şeyler için söz konusu edilmesine rağmen, burada azabın veya fitnenin tadılması muhatapların yolunun ve gidişat yanlışlığının bir başka ifade şeklidir.

b) هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَسْتَعْجِلُونَ “(Onlara) ‘Acele gelmesini beklediğiniz şey budur işte!’ (denecektir.)” Yüce Allah alay ettikleri gerçeklerin ve acele gelmesini istedikleri azabın karşılığı olarak mahşerde inkarcılara bu şekilde seslenileceğini haber vermektedir. Benzer bir mesaj içermesi bakımından Mülk 67/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.”

Kâf 50/20’de de belirtildiği üzere, Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43, Mülk 67/27 ve Me‘aric 70/44 gibi âyetlerde kâfirlere “bir azap öncüsü ve hakaret cümlesi” olarak zikredilmekte, dünya hayatında mahşeri inkâr edenleri ayıplayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, “(Buna karşılık inkârcılar:) ‘Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!’ diyorlar.” Kur’ân’da altı kez(57) geçen bu âyette kullanıldığı her yerde Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr edenlerin alaycılıkları söz konusu edilmektedir. Benzer alaycılık ifadeleri Secde 32/28’de el-feth kelimesiyle dile getirilmektedir.

İnkârcılar hem azabı ve kıyamet-âhiret sürecinin gerçekleşeceğini reddediyorlardı; hem de buna inananlarla alay ediyorlardı. İşte kendilerine “acele istediğiniz, alay edip durduğuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” denilecektir.

Ayrıca, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet müşriklerin Enfâl 8/32’de dile getirdikleri “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân), senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver” şeklinde istedikleri azabın cevabı olarak kabul edilebileceği gibi, bir başka ihtimal olarak da bu cümlenin Sâd 38/16’daki acele azap isteğinin cevabı olması da mümkündür. İnkârcıların bu olumsuz ve alaycı tutumlarının dile getirildiği Dühân 44/9’da verilen bilginin cevabı olarak yine Dühân 44/50’de şöyle dile getirilmektedir: “İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.”

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/51’de de şöyle buyrulmaktadır: “Şimdi mi (iman ettiniz)? (Artık çok geç). Halbuki onu (azabın gelmesini) istemekte acele ediyordunuz?” Bu ifade Yûnus 10/50’de dile getirilen “bu suçlular azaptan hangi birini acele istiyorlar” cümlesinin cevabı durumundadır ve cevabı beklenen bir soru değil, muhatapları tehdit eden bir mana vermektedir.(58) Bu cevap tıpkı Firavun’un boğulmak üzereyken söylediği iman sözlerine karşı Yüce Allah’ın söylediği cümlelerde de yer almaktadır.(59)

Yüce Allah bu şekilde vakit geçtikten sonra inananlara seslenmekte ve “Şimdi mi aklınız başınıza geldi de iman ettiniz? Artık çok geç; iş işten geçti. Oysa bu azabı aceleyle istiyordunuz” demek istemektedir. Acele azap istekleri konusunu Meryem 19/84 ve Şu‘arâ’ 26/204’te ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Her peygamberin ümmetinde olduğu gibi bu son ümmette de kıyamet-âhiret süreciyle ilgili inkâr veya tereddüt içerisinde bulunanlar vardır. İşte bu alaycı ve inkârcı mantığın derin bir yanılgı içerisinde bulunduğu ve bunu mahşer sabahı fark edecekleri, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı bu âyette verilmek istenen asıl mesajdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 341; Taberî, age., XXVI, 185-187; Zemahşerî, age., IV, 385.
• 2 - Râzî, age., XXVIII, 193-195; Yazır, age., VII, 252-253. 3 - Semerkandî, age., III, 341; Taberî, age., XXVI, 187; Zemahşerî, age., IV, 385. 4 - Yazır, age., VII, 253.
• 5 - Semerkandî, age., III, 341; Taberî, age., XXVI, 187; Zemahşerî, age., IV, 385. 6 - Yazır, age., VII, 253. 7 - Semerkandî, age., III, 341; Taberî, age., XXVI, 187-188; Zemahşerî, age., IV, 385.
• 8 - İsrâ’ 17/85.
  • İsrâ 17/85
• 9 - Râzî, age., XXVIII, 195.
• 10 - İslâmoğlu, age., s. 1004’te 1. not.
• 11 - Bu ve devam eden dört âyetteki vahiy içerikli yorumları Mustafa İslâmoğlu’nun açılımına borçluyum. 12 - İslâmoğlu, age., s. 1292’de 2. not.
• 13 - Râzî, age., XXVI, 116-117.
• 14 - Necm 53/1; Vâkı‘a 56/75-76; Târık 86/1-3; Fecr 89/1-5.
  • Necm 53/1 Vâkı‘a 56/76 Târık 86/3 Fecr 89/5
• 15 - Semerkandî, age., III, 532; Râzî, age., XXX, 269.
• 16 - Semerkandî, age., III, 342; Taberî, age., XXVI, 189-190; Zemahşerî, age., IV, 386-387; Râzî, age., XXVII, 197.
• 17 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 18 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 19 - Müddessir 74/24. 20 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 21 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 22 - Furkân 25/4-6. 23 - Tekvîr 81/25. 24 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 25 - Hâkka 69/41-42. 26 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 27 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 28 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 29 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 30 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 31 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 32 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 33 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 34 - Dühân 44/14. 35 - Sâd 38/4. 36 - Mutaffifûn 83/32. 37 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 38 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4. 39 - Zemahşerî, age., II, 46; Râzî, age., XXVI, 4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 40 - Tevbe 9/43. 41 - Yûsuf 12/92. 42 - Zâriyât 51/10. 43 - ‘Abese 80/17.
  • Tevbe 9/43 Yûsuf 12/92 Zâriyât 51/10 ‘Abese 80/17
• 44 - Müddessir 74/19-20. 45 - Tebbet 111/1. 46 - Kurtubî, age., XIX, 189.
  • Müddessir 74/20 Tebbet 111/1
• 47 - Semerkandî, age., I, 477; II, 127; Taberî, age., VIII, 10; XI, 139; Zemahşerî, age., II, 58. 48 - Semerkandî, age., III, 342; Taberî, age., XXVI, 192; Zemahşerî, age., IV, 388.
• 49 - Semerkandî, age., III, 342; Taberî, age., XXVI, 192; Zemahşerî, age., IV, 388.
• 50 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 51 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 52 - A‘râf 7/187; Ahzâb 33/63; Nâzi‘ât 79/42. 53 - Zâriyât 51/12. 54 - İslâmoğlu, age., s. 1197’de 6. not.
  • A‘râf 7/187 Ahzâb 33/63 Nâzi‘ât 79/42 Zâriyât 51/12
• 55 - Râzî, age., XXVII, 199. 56 - Semerkandî, age., III, 342; Taberî, age., XXVI, 193-194.
• 57 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 58 - Semerkandî, age., II, 123. 59 - Yûnus 10/91.
  • Yûnus 10/91