‘Ankebût Suresi

Burada Yüce Allah’ın rızık vericiliği ve her şeyi bilmesi gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَيَقْدِرُ لَهُ “Allah kullarından rızkı dilediğine açarak (bol) da verir, ona kısarak (dar) da verir.” Yüce Allah hicret öncesinde müslümanlara moral vermeye devam etmekte, bütün canlıları kendisinin rızıklandırdığını, dolayısıyla rızık endişesiyle hicretten geri durmamaları gerektiğini onlara beyan etmek üzere, insanlara verilen mal ve servetin onların kendi maharetlerinin sonucu olmadığını, rızkı verenin Allah olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Bu bağlamda kime ne kadar rızık verileceğini Allah’ın takdir ettiği, bunun bazen bolca bazen de kısılarak, bazılarına bol, bazılarına dar olabileceği, nihayet maksadın imtihan olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Biz buradaki muhatabın aynı kişi olduğu ve kişinin iki farklı şekilde de rızıklandırılabileceği kanaatindeyiz. Ancak âyet metin olarak farklı kişilere verilen farklı rızıklar şeklinde de yorumlanmaya müsaittir. Aynı mesajın yer aldığı “Allah dileyene/dilediğine/layık gördüğüne rızkını bollaştırır da daraltır da” mealindeki Ra‘d 13/26 ve Sebe’ 34/36’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah kâfirlerin veya müşriklerin sahip oldukları dünya malına bakıp da aldanmamaları gerektiğini ortaya koymak üzere, rızkı dilediğine/layık olana veya dileyene/layık gördüğüne geniş verebileceği gibi daraltarak da verebileceğini ifade etmektedir.

Geniş rızık veya dar rızık farklı insanlara verilmiş olabileceği gibi aynı kişinin bir süre geniş ve bol rızka sahip kılınıp bir süre sonra da rızkının daraltılabileceği unutulmamalıdır. Kendisine fazla rızık verilen kişi bunu mutlak anlamda kendi adına hayır sanmamalı, kısık rızık verilen de bunu bir ceza gibi algılamamalıdır. Sonuçta rızık nasıl verilmiş olursa olsun, Fecr 89/15-16’da da belirtildiği gibi, muhatabın rızıkla imtihanda olduğu beyan edilmektedir. Konunun infakla ilişkisi bağlamında Talâk 65/7’de de rızkı kısılan kişilerden söz edilmektedir.

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın dilediğine yani layık gördüğüne verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olur. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Az da olsa çok da olsa rızık bir imtihan konusudur ve bunun kime ne kadar verileceğinin kararını da sadece ve sadece Yüce Allah vermektedir. Yüce Allah rızkı dileyen veya kendisinin dilediği kullarına geniş de verebilir dar da. Kişi rızık elde etmek için gayret sarf ediyorsa rızkı diliyor demektir. Ancak sonuçta ona rızkı veren Yüce Allah olduğu için kulun rızıkla buluşturulmasında Allah’ın dilemesinin belirleyici olduğunda hiçbir şüphe yoktur.

2. اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah rızık verici olduğunu ele aldığı ‘Ankebût 29/60. âyetin sonunda da olduğu gibi, burada da her şeyi kendisinin bildiğini, hem kimlere rızık verilmesi gerektiğini, hem de ne kadar rızık verileceğini gayet iyi bildiğini, böylece O’na güvenmek gerektiğini beyan ederek hicret öncesinde müslümanlara dolayı ifadelerle moral vermeye devam etmektedir.

ııı. Yağmurun Etkisini Görmeyip İbret Almamaları

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “Onlara ‘Gökten su indirip onunla ölümünün ardından yeri canlandıran kimdir?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah.’ derler. De ki: Hamd (övgü) Allah içindir; esasında onların çoğu akıl etmezler.”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum fiili “ve eğer onlara sorarsan”; مَنْ نَزَّلَ men nezzele ifadesi “kim indirdi”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مَآء mâen kelimesi “suyu, yağmuru”; فَاَحْيَا fe ahyâ fiili “ve böylece diriltmiş (olan kimdir)”; بِهِ bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا min ba‘di mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; لَيَقُولُنَّ leyekûlünne ifadesi “muhakkak ki (şöyle) derler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قُلِ kul emri “de ki”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillahi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; بَلْ bel edatı “esasında”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili ise “aklını çalıştırmamaktadırlar” demektir.

Burada müşriklerin çarpık ilah algısı ve gerçeklerden savrulmaları ile hamdin Yüce Allah’a aidiyeti gündeme getirilmektedir.

1. وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ “Onlara ‘Gökten su indirip onunla ölümünün ardından yeri canlandıran kimdir?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah.’ derler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin çarpık ilah anlayışını ortaya koymak üzere, ‘Ankebût 29/61. âyette verilen bilgilere ilave olarak bu defa aynı konuyla ilgili soruyu daha başka bir alana çekmektedir.

Bu çerçevede Hz. Peygamber’in bütün canlıların hayatiyetini devam ettirebilmeleri için vazgeçilmez önemde olan yağmuru kimin yağdırdığını, onun sayesinde ölü/kurak toprağı kimin dirilttiğini sorması halinde müşriklerin aynı şekilde “Allah” cevabını vereceklerini bildirmektedir.

Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’ın rızık vericiliğini itiraf ettikleri beyanlarıyla ilgili olarak Yûnus 10/31’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Ölü toprakla ilgili olarak Yâsîn 36/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar.” Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti elbette mecazdır. Ölü toprak, kuru/kurak toprak demektir;(3) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir.

Kur’ân’da meyt/el-meyteh “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(4) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”,(5) meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(6) için de kullanılmaktadır.

Burada مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا min ba‘di mevtihâ “ölümünden sonra” ifadesi yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü toprak” benzetmesi harika bir ifade olmuştur. Bu anlamın gereği olarak mahşerdeki diriltilmeye inanmayanlara da dolaylı olarak bir mesaj verildiğini söyleyebliriz.

‘Ankebût 29/61. âyette de belirttiğimiz üzere, konunun işlendiği âyetlerde müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le harfi, hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfi pekiştirici mana vererek onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmak istenmektedir.

2. قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “De ki: Hamd (övgü) Allah içindir; esasında onların çoğu akıl etmezler.” Aynı konu içeriğinde olmak üzere, benzeri Lokmân 31/25’te de geçen bu ifadede Yüce Allah müşriklerin vereceğini bildirdiği “Allah yaratmıştır” cevabını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitabına devam etmekte ve onlara yönelik olarak “Hamd, övgü Allah’a mahsustur” diyerek tebliğini sürdürmesini istemektedir.

Hamdin sadece Yüce Allah’a olduğunun ifade edilmesi, müşriklerin putlara itibar etmemeleri gerektiğini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır. Yaratan kim ise hamde layık olan da odur. Bir taraftan yaratıcının Yüce Allah olduğunu itiraf edip öte taraftan kulluk için putlara itibar edip hamd ve övgüyü onlara yönlendirmek son derece anlamsız ve faydasız bir durum olarak kendilerine aktarılmak istenmektedir.

Esasında söz konusu cevabı veren müşriklerin bu cevabı verirken nasıl bir duygu karmaşası içerisinde bulundukları ortaya konulmakta, yaratıcı Allah inancına sahip olmanın aynı zamanda mantıksal olarak O’na her konuda tam teslimiyeti de beraberinde getirmesi gerektiğini anlamadıkları, dolayısıyla kaba bir düşünce alışkanlığına kapılarak veya ağız alışkanlığıyla böyle bir cevap verdikleri anlaşılmaktadır. İşte bu yüzdendir ki Yüce Allah âyetin sonunda onların pek çoğunun gerçeği yani ne dediklerini anlamadıklarını beyan etmektedir.

b) İnkârcıların Nankörlükleri

Yüce Allah, sûrenin 64-67. âyetlerinde inkarcıların akletmeleri durumunda bu dünya hayatının sadece bir oyun ve eğlenceden başka bir şey olmadığını, âhiret yurdundaki hayatın ise asıl hayat olduğunu anlayabileceklerini ifade etmekte, bunu bilmemelerini eleştirmektedir.

Ardından, inkarcıların gemiye bindikleri zaman, dini yalnız Yüce Allah’a has kılarak (ihlâsla) Allah’a yalvardıkları, fakat onları sâlimen karaya çıkarınca hiç zaman kaybetmeden, alelacele Allah’a ortak koşmakta oldukları, sonuçta kendilerine verilen nimetlere karşı nankörlük ettikleri, sefa sürseler de yakında gerçeği bilecekleri ifade edilmektedir.

Daha sonra, inkarcıların şu gerçeği hatırlamaları için şöyle bir uyarıda bulunulmaktadır: “Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, bizim (Mekke’yi) güven içinde saygın bir yer yaptığımızı görmediler mi? Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip hâlâ bâtıla mı inanıyorlar!”

ı. Dünyaya Göre Âhiretin Gerçekliği

وَمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَاِنَّ الدَّارَ الْاٰخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُۢ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Bu dünya hayatı, eğlenceden ve oyundan başka bir şey değildir. Şüphesiz ki ahiret yurdu(na gelince), işte asıl hayat odur. Keşke bilmiş olsalardı!”

Âyetteki وَمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ ve mâ hâzihi’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “ve bu dünya hayatı (şöyle) değildir”; اِلَّا لَهْوٌ illâ lehvun istisnası “eğlenceden başka bir şey”; وَلَعِبٌ ve le‘ıbun sözcüğü “ve bir de oyun(dan başka bir şey)”;وَاِنَّ الدَّارَ الْاٰخِرَةَ ve inne’d-dâra’l-âhırate tamlaması “ve muhakkak ki âhiret yurdu”;لَهِيَ lehiye ifadesi “işte elbette asıl odur”; الْحَيَوَان el-hayevânu sözcüğü “gerçek hayat”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “keşke (şöyle) olsalardı”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, keşke bilselerdi” demektir.

Burada dünya hayatının oyun ve eğlence oluşuyla âhiret hayatının gerçek hayat olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ “Bu dünya hayatı, eğlenceden ve oyundan başka bir şey değildir.” Bu ifadenin benzeri En‘âm 6/32’de de geçmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) de geçen لَهْو lehv kelimesi ise “eğlence”, aynı şekilde başka âyetlerde(8) de yer alan لَعِب le‘ıb kelimesi ise “oyun” manasına gelmektedir.

Burada مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak cümleye bir “vurgu” manası katılmaktadır ki böylece dünya hayatının bundan başka bir şey olmadığı ortaya konulmaktadır. Bu ifadenin innemâ edatı kullanılarak aynı şekilde vurgulu olarak Muhammed 47/36 ve Hadîd 57/20’de de geçtiğini belirtmek gerekir.

Yüce Allah ilgili âyetlerde bu yakın hayatın yani dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğunu bildirmektedir. Bu bağlamda özellikle Hadîd 57/20. âyetin mealini hatırlatmak istemekteyiz: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su (yağmur) gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış, arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir.”

Bu âyetin bir benzeri de Yûnus 10/24’te şu şekildedir: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su (yağmur) gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü ziynetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.”

Dünya hayatının kısa bir geçimlik olduğu, âhiret yurdunun ise ebedi kalınacak yer olduğu Mü’min 40/39’da da dile getirilmektedir.

İşte bütün bu ve benzer âyetler dünya hayatının ebedi olmadığını, abartılmaması gerektiğini, bir oyun ve eğlence mesabesindeki yapısını göstermektedir. İnsanlar dünyaya orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem vermeli, âhirete de orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem ve değer vermelidirler.

2. وَاِنَّ الدَّارَ الْاٰخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُۢ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki ahiret yurdu(na gelince), işte asıl hayat odur. Keşke bilmiş olsalardı!” Yüce Allah dünya hayatının eğlence ve oyundan başka bir şey olmadığını beyan ettikten sonra, asıl hayatın âhiret yurdunda olduğunu, bunu bilmelerinin arzu edildiğini ifade etmektedir. Âhiret yurdunun gerçek hayat oluşu bu âyette الْحَيَوَان el-hayevânu kelimesiyle karşılanmakta, çünkü Sâffât 37/59 ve Dühân 44/56’da da belirtildiği gibi oradaki hayatta ölüm ve kesinti olmayacağı haber verilmektedir.(9)

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/32’de âhiret hayatıyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Âhiret yurdu duyarlı olanlar için muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâlâ aklınızı çalıştırmıyor musunuz?” Bu ifadenin mesaj açısından benzerleri A‘râf 7/169 ve Yûsuf 12/109’da da geçmekte, kalıcı yurdun âhiret olduğu ve bu yurdun muttakiler için yaratılacağı, bu nedenle de aklın çalıştırılması gerektiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Bu arada atırlatalım ki dünya hayatıyla âhiretin karşılaştırılması Firavun’a karşı hakikati haykıran mümin yiğit kişi tarafından Mü’min 40/39’da şöyle beyan edilmektedir: “Ey kavmim! Dünya hayatı mutlak surette geçici (bir eğlence)dir. Âhiret(e gelince) işte asıl kalınacak yurt orasıdır.”

ıı. İnkarcıların İkiyüzlülüğü

فَاِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ اِلَى الْبَرِّ اِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Gemiye bindikleri zaman, dini yalnız O’na özgü kılarak Allah’a yalvarırlar. Fakat onları karaya kurtarınca (çıkarınca), bir de bakarsın ki kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (Allah’a) ortak koşmaktadırlar. (Bir süre daha) yararlansınlar (bakalım)! İleride (gerçeği) bilecekler!”

Âyetteki فَاِذَا رَكِبُوا fe izâ rakibû fiili “bindikleri zaman”; فِي الْفُلْكِ fi’l-fülk ifadesi “gemiye”; دَعَوُا de‘avû fiili “yalvarırlar”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “has kılarak, ihlaslı bir şekilde”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ينَ ed-dîne ifadesi “dini”; فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ fe lemmâ neccâhum fiili “(Allah) onları kurtarınca, çıkarınca”; اِلَى الْبَرِّ ile’l-berri ifadesi “karaya”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يُشْرِكُونَ yüşrikûne fiili “şirk, ortak koşmaktadırlar”; لِيَكْفُرُوا liyekfurû ifadesi “nankörlük yapmak için, sonunda nankörlük ederler”; بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ bimâ âteynâhum ifadesi “onlara verdiklerimize”; وَلِيَتَمَتَّعُوا ve liyetemette‘û ifadesi “yararlansınlar (bakalım)”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fesevfe ya‘lemûne fiili ise “ileride (gerçekleri) bileceklerdir, anlayacaklardır” demektir.

Burada inkarcı insanların sıkıntılı ve huzurlu zamanlarda ortaya koyduğu nankörlük örneği gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ اِلَى الْبَرِّ اِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ “Gemiye bindikleri zaman, dini yalnız O’na özgü kılarak Allah’a yalvarırlar. Fakat onları karaya kurtarınca (çıkarınca), bir de bakarsın ki kendilerine (Allah’a) ortak koşmaktadırlar.” Yüce Allah inkarcıların nankörlüklerini ortaya koymak üzere deniz yolculuğuna çıktıkları, yani gemiye bindikleri zaman dini sadece Allah’a has kılarak O’na yalvardıklarını, fakat sıkıntıdan kurtarılıp karaya çıkartıldıklarında hemen şirk koşmaya başladıklarını haber vermektedir.

a)فَاِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “Gemiye bindikleri zaman, dini yalnız O’na has kılarak (ihlâsla) Allah’a yalvarırlar.” Burada insanların yaptığı bazı yolculuklarla ilgili bir hususa dikkat çekilmektedir.

“Dalgalar onları (ölüm karanlıklarının) gölgeleri gibi kuşattığı zaman, dini tamamen O’na has kılarak (ihlâsla) Allah’a yalvarırlar” mealindeki Lokmân 31/32’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah nankör insanların yaptıkları deniz yolculuklarındaki tutarsızlıkları dile getirmekte, korkunç karanlıklar gibi deniz dalgalarının kendilerini kuşattığı esnada ikiyüzlülük yaparak dini sadece ve sadece Yüce Allah’a has kıldıklarını, şirk ve inkardan uzaklaşarak samimi bir görüntü verdiklerini, muvahhid bir insan görüntüsünde dua ve niyazda bulunduklarını haber vermektedir. Ancak sağ ve salim olarak kurtarıldıktan sonra bu dua ve niyazlarını unutarak eski hallerine geri döndüklerini bildirerek kendilerini kınamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır. Önemine binaen ve hemen herkesin hayatında bir çeşit karşılaştığı, hayatın akışında çeşitli defalar gözlemledikleri bu ve benzer olaylarla ilgili bilgiler içeren bir kısım âyeti hatırlatmanın yararlı olacağı kanaatindeyiz.

En‘âm 6/40-41: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o (Son) Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

Yûnus 10/12: “İnsana bir zarar geldiği zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize hiç dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterildi.”

Yûnus 10/22: “Sizi karada ve denizde gezdiren O’dur. Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgârla alıp götürdükleri ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, ona (gemiye) şiddetli bir fırtına gelip çatar; her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar da işte o zaman) dini yalnız Allah’a halis kılarak ‘Andolsun eğer bizi bundan kurtarırsan mutlaka şükredenlerden olacağız’ diye Allah’a yalvarırlar.”

Nahl 16/53-55: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

İsrâ’ 17/67: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider. Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.”

Zümer 39/8: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak ki cehennem ehlindensin!”

Zümer 39/49: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

Me‘âric 70/19-21: “Gerçekten (nankör) insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj açıktır: Sıkıntılı ve dar zamanlarda insanlar Yüce Allah’ı hatırlar, O’na dua ve niyazda bulunurlar; hatta başka ilah kabullerinden sıyrılıp tek Allah’a yalvarırlar. Ancak sıkıntı bitince maalesef eski hallerine geri dönmekle tam bir ikiyüzlülük ve çifte standart örneği vererek bir çeşit nankörlük sergilemiş olurlar. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden kısmında da bu noktada bilgiler yer almaktadır.

b) فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ اِلَى الْبَرِّ اِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ “Fakat onları karaya kurtarınca (çıkarınca), bir de bakarsın ki (Allah’a) ortak koşmaktadırlar.” Yüce Allah nankör insanların sıkıntıdan kurtarıldıklarında nasıl davrandıkları beyan etmekte, karaya çıkartıldıklarında hemen şirk koşmaya devam ettiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/32’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) onları karaya çıkararak kurtardığı vakit içlerinden bir kısmı orta (yolu) tutar.” Âyetin bu cümlesinde insanların sıkıntılı hallerden kurtarılınca sergiledikleri tutum hakkında bilgi verilmektedir.

Benzer ifadeler Nahl 16/55’te şu şekilde zikredilmektedir: “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar!”

Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Rûm 30/33’te şöyledir: “Sonra (Allah), katından onlara bir rahmet (nimet ve bolluk) tattırınca, bakarsınız ki onlardan bir grup yine Rablerine ortak koşuyorlar.”

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine rağmen, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri, sıkıntıdan kurtarılmaları için yalvarıp yakardıkları büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince bunların eski nankörlüklerine ve şirklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak geniş açıklamalarımızı “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize hiç dua etmemiş gibi geçip gider” mealindeki Yûnus 10/12’de yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Önemine binaen bazı noktaları tekrar vurgulamakla yetinmek istiyoruz.

Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir. Yûnus 10/21’de bu nankör insan tipinin kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Yüce Allah’ın âyetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı beyan edilmektedir. Ayrıca, söz konusu nankör tipin Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği bildirilmektedir.

Benzer bir nankörlük ifadesi İsrâ’ 17/68’de şu şekilde yer almaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak daha önce de hatırlattığımız üzere Zümer 39/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak ki cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39/49’da da şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta, sıkıntılı durumdan kurtarıldıktan sonra inkârcıların eski şirklerine geri döndükleri haber verilmektedir.

Âyetteki اِذَا izâ edatı “anilik” manasında mufâca‘a yani “bir de bakarsınız ki” gibi bir mana vermekte ve nankörlerin hiç zaman kaybetmeden şirke geri döndüklerini göstermektedir. Bu yüzden, duyarlı müminlerin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği kendilerine öğretilmek istenmektedir.

2. لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için. (Bir süre daha) yararlansınlar (bakalım)! İleride (gerçeği) bilecekler!” Benzerleri Nahl 16/55 ve Rûm 30/34’te de geçen bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a)لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (böyle yaparlar).”” Bu ifadeyle ilgili dört farklı tercüme ihtimali vardır:

ı. Rûm 30/34’te de beyan edildiği üzere, bu ifadenin başındaki lâm/li harfi “gerekçe” bildiren ta‘lîl edatı(10) olabilir ki bu durumda tercüme şöyle olur: “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar).”

ıı. Söz konusu edat Nahl 16/39, Kasas 28/8 ve Rûm 30/41 gibi örneklerde de olduğu gibi âkıbet yani “sonuç” bildiren bir mana da verebilir. Buna göre anlam “Sonuçta kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük ederler” şeklini alır. Her iki tercüme de metne uygundur ve her ikisi de doğrudur.

ııı. Ayrıca bu lâm/li harfinin tehdit manası da söz konusudur. Bu durumda âyetin tercümesi şöyle olur: “Kendilerine verdiğimiz nimetlerleri inkar edip dursunlar bakalım. Bir süre daha keyfinize göre hayat sürün bakalım; zira sizi ne feci bir akıbetin beklediğini nasılsa yarın bir gün anlayacaksınız.”(11)

ıv. Bu ifadeye şöyle mana vermek de bağlama ve vakaya uygundur: “(Sanki) kendilerine bahşettiğimiz (nimetler)e karşı nankörlüklerini göstermek istiyorlar. Madem (böyle düşünüyorlar,) bu (kısa) ömrün tadını çıkarsınlar; ama zamanı geldiğinde (gerçeği) görecekler.”(12)

Yüce Allah sıkıntılarını giderdiği inkârcıların şirke geri dönüş gerekçesini beyan etmekte ve kendilerine verdiği çeşitli nimetlere böylece nankörlük ettiklerini, ancak bir süre yaşasalar da sonuçta feci akıbeti anlayacaklarını haber vermektedir.

b) وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “(Bir süre daha) yararlansınlar (bakalım)! İleride (gerçeği) bilecekler!” Yüce Allah nankörlerin bu samimiyetsiz tutumunu aktardıktan sonra, kendilerine zaman tanıdığını, ancak eninde sonunda yanlış bir yolda olduklarını ve akıbetlerinin son derece feci olacağını anlayacaklarını haber vermektedir.

Âyetteki وَلِيَتَمَتَّعُوا ve liyetemette‘û “eğlensinler, faydalansınlar, avunsunlar” kelimesi bir emir sigası olsa da Fussılet 41/40’da da olduğu gibi maksat muhatapları tehdit edip,(13) gidişatlarının yanlış olduğunu kendilerine hatırlatmak, sonrasında ise gerçekleri yani feci akıbetlerini zamanı gelince ölüm anlarında veya mahşerde anlayacaklarını, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının bulunmayacağını ifade etmektir.

ııı. Nimetlere Karşı Şükürsüzlükleri

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا اٰمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ اَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ يَكْفُرُونَ “Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, (Mekke’yi) güven içinde saygın bir yer yaptığımızı görmediler mi? Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip batıla mı inanıyorlar!”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi “görmediler mi, bakmazlar mı, hiç mi düşünmediler”; اَنَّا ennâ ifadesi” muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık”; حَرَمًا haramen kelimesi “saygın”; اٰمِنًا âminen sözcüğü “güvenli”;وَيُتَخَطَّفُ ve yütehattafu edilgen fiili “ve kapılmakta, sürülmektedir”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanlar”; مِنْ حَوْلِهِمْ min havlihim ifadesi “onların kendi çevrelerinden”; اَفَبِالْبَاطِلِ efebi’l-bâtıli sorusu “batıla mı”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman etmektedirler”; وَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ ve binı‘metillâhi tamlaması “Allah’ın nimetini ise”; يَكْفُرُونَ yekfürûne fiili ise “inkar (mı) ediyorlar, inkar ediyorlar öyle mi” demektir.

Burada inkarcıların Yüce Allah’ın nimetlerine nasıl nankörlük ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا اٰمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ “Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, (Mekke’yi) güven içinde saygın bir yer yaptığımızı görmediler mi?” Yüce Allah nankörlere yani özellikle vahyin indirildiği dönemin ilk muhatapları olan Mekke’li müşriklere hitap etmekte, çevrelerinde yaşanan sıkıntılara rağmen onlara sunduğu çok önemli bir başka nimeti hatırlatmaktadır. Buna göre, onların yaşadığı Mekke’nin güvenli kılındığı, oysa çevrede yaşananların korkunç bir mahiyet arz ettiği, bu çerçevede insanların kaçırıldığı, eşkıyanın insanlara saldırdığı ve yurtlarından kovuldukları hatırlatılmaktadır.

Bu konuyu Kasas 28/57’de geniş bir şekilde ele almıştık; burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Kasas 28/57’de şöyle buyrulmaktadır: “(İnkârcılar), ‘Biz seninle beraber doğru yola uyarsak, yurdumuzdan atılırız’ demişlerdi. Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik? Fakat onların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Yüce Allah Mekke’li müşriklerin Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a iman etmemeleriyle ilgili olarak çok tuhaf ve yüzeysel bir bahane ileri sürdüklerini haber vermektedir.

Rivayet edildiğine göre, Hâris b. Osman b. Âmir b. Nevfel b. Abdi Menâf (günün birinde) Hz. Peygamber’e gelip onun asla yalan konuşmadığını söylemiş, ancak eğer kendisine iman ederlerse inkârcı Arapların kendilerini topraklarınıdan süreceğini ileri sürmüştü.(14) İbn Abbâs’tan gelen bir başka rivayete göre ise, bunu bir kişi değil, Kureyş’ten bir grup dile getirmiş, âyet de bu tür sözler üzerine indirilmiştir.(15) Âyetteki ifadelerin çoğul kalıpta getirilmiş olması İbn Abbâs’ın görüşünün daha isabetli olduğunun bir delilidir.

Kasas 28/57’de nutehattafü şeklinde benzer olarak bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُتَخَطَّفُ yütehattafu edilgen fiili yırtıcı kuşların av kapması gibi “süratle çarpıp alınmak” manasında “hızlıca çarpılmak” anlamını vermekte, dolayısıyla eğer iman ederlerse yerlerinin ve yurtlarının hemen ellerinden alınacağını, dolayısıyla sürülecekleri korkularını fade etmektedir.

Bu fiille aynı kökten gelen tahtafu fiili Hacc 22/31’de “gökten düşerken kuşların kapıp götürdüğü bir şey” benzetmesinde de kullanılmaktadır. Ayrıca Medine’ye hicret eden Mekke’li Müslümanların orada hicret öncesi dönemde yurtlarından sürgün edilme korkularıyla ilgili olarak Enfâl 8/26’da yetehattafe fiili kullanılmaktadır.

Yüce Allah Mekke’li inkârcıların bu yersiz bahanelerini cevaplamakta ve kendilerine yaptığı büyük bir iyiliği “cevap” olarak hatırlatmaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/67’de yer alan bilgiye göre, “Mekke civarında yaşayanların başkaları tarafından kaçırıldığı veya yerlerinden yurtlarından edildiği, Yüce Allah’ın ise onları güvenli ve dokunulmaz bir yer olarak Mekke’ye yerleştirdiği” anlaşılmaktadır.

Çevrelerinde bu tür olayların yaşandığını bilip gören Mekke’li müşriklerin Hz. Peygamber’e iman etmeleri durumunda kendilerinin de aslında güvenli kılınan bir yer olan Mekke’den uzaklaştırılacakları endişesi, gerçeği yansıtmamaktadır.

Kureyş sûresinde verilen bilgilerden anlaşıldığı üzere, Yüce Allah onların kış ve yaz seyahatlerini güvene kavuşturmuş, açlıklarını gidermiş ve onları korkulardan emin kılmıştır. Zaten güvenilir bir şehre dönüştürülmüş olan ve bu yönüyle civardaki şehirlerden farklı olan Mekke’de yaşayan inkârcıların iman etmeleri durumunda oradan sürüleceklerini düşünüp endişelenmeleri son derece yersiz ve anlamsız bir bahaneden başka bir şey değildir.

Harem-i Şerîf’in de içinde bulunduğu bu şehir Arapların saygı duyduğu, orada bulunanlara sataşılmadığı, çevrede olup biten onca huzursuzluğa rağmen Mekke’nin bundan uzak tutulduğu bilinmektedir.

Bakara 2/125’teki bilgi gereği Beyt-i Harâm, yani Kâbe Hz. İbrâhim’den beri bir güven ve toplanıp sevap kazanma yeri olarak tanıtılmıştır. Dahası Âl-i İmrân 3/97’de “Kâbe’ye girenlerin güvende olacakları” beyan edilerek, o mekânın ayrıcalığı muhataplara hatırlatılmaktadır.

Esasında Mekke’nin bu özelliği Hz. İbrâhim’in duasının kabulünden beri devam etmekteydi(16) ve onlar bunu biliyorlardı. Kendilerine çok daha yakın olan Fil vakası da bunun br delili ve ispatı durumundaydı. Bütün bu gerçeklere rağmen ileri sürdükleri bahanenin savunulabilir ve sığınılabilir bir tarafı yoktur.

2. اَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ يَكْفُرُونَ “Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip batıla mı inanıyorlar!” Bu cümlenin hum zamiri ilavesiyle aynısı Nahl 16/72’de de geçmekte, daha önce yorumladığımız ‘Ankebût 29/52’de de şu bilgiler verilmektedir: “Bâtıla inanıp Allah’ı inkâr edenler (var ya), işte ziyana uğrayacaklar onlardır.” Bakara 2/256’da ise bunun tersi yani tâğût denen şeytan ve onun gibileri inkar edip Allah’a güvenenlerin hiç kopmayacak şekilde sapasağlam bir kulpa yapıştıkları ifade edilmektedir.

Âyette geçen الْبَاطِل el-bâtıl adı verilen şeyler Yüce Allah’ın dışındaki varlıklar bağlamında her şeydir. Bu çerçevede onlara tapınmak ve mahşerde onların şefaatini beklemek de elbette bâtılın içinde yer almaktadır. Bu ister inanç anlamında olsun, isterse uygulamayla ilgili olsun, Allah’tan başkasına nispet edilen her şey bâtıldır.

Bu haliyle bakıldığında Yüce Allah’a nispet edilen şeyler birer nimettir; diğerleri ise bâtıldır; âyette bu iki kavramın karşılıklı olarak kullanılmasının sebebi de bu olsa gerektir. Âyette geçen نِعْمَة nı‘meh “nimet” kelimesi tekil olsa da manasının çoğul olduğunu belirtmekte yarar vardır.

Yüce Allah, insanlara bu muhteşem ödülleri vermesine, dahası hayatı devam ettirmeleri için tertemiz rızıklarla onları rızıklandırmasına rağmen, müşriklerin hiçbir şey yaratamayan varlıkları Allah’a ortak koşmalarını şiddetle kınamaktadır.

Nimetleri hatırlatmanın amacı hiçbir faydası ve zararı olamayan, hiçbir şey yaratamadığı gibi bizzat kendileri de yaratılmış olan, dahası bir sonraki âyette de ifade edileceği gibi göklerden ve yerden hiçbir rızık vermeye güçleri yetmeyen varlıkların Yüce Allah’a ortak koşulmaması gerektiği, vahyin üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir.

Vahye göre insanların en büyük görevi “tevhidi korumaları”dır. Bu nedenle, tevhidi zedeleyecek herhangi bir inanış veya uygulamanın Yüce Allah’ın gazabını gerektireceği akıldan çıkartılmamalıdır. Unutulmamalıdır ki Nisâ’ 4/48 ve 116’ya göre şirk üzere ölmek Yüce Allah’ın affetmeyeceği tek günahtır ve böyle bir ölüm feci bir akıbettir.

c) İftiranın Sonuçları ve Yüce Allah Yolunda Fedakârlık

Yüce Allah, sûrenin 68-69. âyetlerinde kendisine karşı yalan uyduran yahut kendisine hak gelmişken onu yalan sayandan daha zalimin olamayacağını, cehennemde kâfirlere yer olacağını beyan etmektedir.

Son âyette ise şu büyük müjdeye yer verilmektedir: “Bizim uğrumuzda cihad edenleri elbette kendi yollarımıza eriştireceğiz. Muhakkak ki Allah iyi davrananlarla beraberdir.”

ı. Yüce Allah’a İftiranın Zulüm Oluşu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُ اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْكَافِر۪ينَ “Allah’a yalan uyduran veya kendisine gelmişken gerçeği yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Cehennemde kâfirlere yer mi yok!”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu sorusu “daha zalim kim olabilir ki, daha zalim kimmiş ki”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmenifterâ ifadesi “iftira eden(ler)den”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah’ın aleyhine”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اَوْ كَذَّبَ ev kezzebe fiili “veya yalanlamış (olandan)”;بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, hakikati, gerçeği”; لَمَّا جَآءَهُ lemmâ câehû ifadesi “ona geldiğinde”; اَلَيْسَ eleyse ifadesi “değil midir, yok muymuş”; ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme ifadesi “cehennemde”; مَثْوى mesven kelimesi “yer, barınak”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirler, inkarcılar için” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin veya vahyi yalanlayanların en zalimler olduğu ve varacakları yerin de cehennem ateşi olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُ “Allah’a yalan uyduran veya kendisine gelmişken gerçeği yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah müşriklerin ve inkarcıların nankörlüklerini ifade ettikten sonra, bu defa sözü Allah’a yalan iftira edenlere getirmekte ve kendilerine hak ve hakikatin bilgisi olan Kur’ân geldikten sonra onu yalanlayanlardan daha zalim hiç kimsenin olamayacağını beyan etmektedir.

a) Âyetin bu ilk kısmının benzerleri En‘âm 6/21, A‘râf 7/37 ve Yûnus 10/17’de de geçmektedir. Yüce Allah’a yalan isnadında bulunmak, yani O’na yalan iftira etmek de O’nun indirdiği âyetleri yalanlamak da en büyük zulümdür. Yalan konuşmak öz itibariyle bir haksızlıktır; iftira atmak bunu zalimce yapmaktır. Yüce Allah’a karşı yalan isnadında bulunmak ise iftiranın en zalimce yapılanıdır. Bu nedenledir ki, Yüce Allah elçi bile olsa kendisine yalan isnadında bulunanları affetmeyeceğini ve onlara korkunç bir ceza vereceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hâkka 69/44-46’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.” Buradaki tehdit, Yüce Allah’ın dediğini dememiş gibi veya demediğini demiş gibi sunmayla ilgilidir. Böyle bir davranış, en ağır cezayı gerektirmektedir.

A‘râf 7/37’de belirttiğimiz üzere, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğu anlam boyutunu cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(17) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir.

b) Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(18) Bu nedenle, Yüce Allah’a yalan iftira etmek, yapılmaması gerekeni yapmak olduğu için, bu bir zulümdür ve bunu yapanlar da zalimlerdir.

c) Bu arada âyetteki اَوْ ev edatına da bilinen anlamda “veya” değil de “yani” manası da verilebilir. Bu durumda maksat, Allah’a yalan isnat edenlerin aslında O’nun âyetlerini yalanlayanlar olduğunu ortaya koymaktır.

d) Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(19) ve zalimlerin ta kendileri(20) olarak tanıtılmaktadır. Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Allah hakkında yalan konuşursa, mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

e) Konunun hassasiyetini ortaya koymada son derece önemli olan Hûd 11/18. âyeti de burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki! Onlar (kıyamet gününde) Rablerine arz edilecekler; şahitler de ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyeceklerdir. Dikkat edin (bilin ki), Allah’ın lâneti o zalimlerin üzerinedir!”

Yüce Allah bağlam gereği, gerek kendisine karşı uydurma ilahlık isnadı konusunda, gerekse hakkında kendisinin herhangi bir şey söylemediği bir konuda O’na yalan iftirasında bulunan kişileri en zalimler olarak tanıtmaktadır. Bu çerçevede, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu mesele vahyin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek ve Hz. Peygamber’in O’na yalan isnadında bulunduğunu iddia etmektir. Hâkka 69/44-46’da doğrudan elçiye hitap ederek, eğer Yüce Allah’a herhangi bir yalan iftira ederse onu güçlü bir şekilde yakalayıp şah damarını kesip parçalayacağını haber vermektedir.

Bu âyetin anlam alanında ve mesaj dünyasında sadece vahyin indirildiği dönemin inkârcıları ve müşrikleri yoktur. Bunlarla birlikte bu âyetin mesajı evrensel manada herkesi ilgilendirmektedir. Kendi uydurdukları yalanları Yüce Allah’a isnat edenler de aynı şekilde en zalimlerdir; konuyu sadece Mekkeli müşriklerin iftirasıyla sınırlı tutmak doğru bir okuma biçimi değildir.

Unutulmamalıdır ki Yüce Allah adına konuşanlar O’nun kitabından konuşmak zorundadırlar. Sözlerin en güzeli Kur’ân’dır; çünkü en güzel söz en Güzel’in sözüdür ki o da kitâbullâhtır vesselâm. Şimdilerde Allah adına saatlerce, günlerce, aylarca, yıllarca konuşup da Yüce Allah’ın kitabını temel referans olarak belirlemeyenler de bu âyetteki korkunç hitabın muhatabı olduklarını özellikle unutmamalıdırlar.

f) Yüce Allah’a yalan isnat etmek elbette vahyin kaynağıyla ilgili anlaşılabilir; ancak bağlam gereği bunun Yüce Allah’a ortak koşmak, O’na çocuk isnat emekle de bir ilgisi olabilir.(21) Bu nedenle Yüce Allah’ı kendisine layık olmayacak yakıştırmalardan münezzeh kılmak Müslüman olmanın gereğidir; O’nu söylemediği şekillerde tanımak veya tanıtmaya çalışmak da elbette bir zulümdür; hatta zulmün en büyüğüdür.

g) Bu cümlede yer alan الْحَقّ el-hakk kelimesi Zümer 39/32’deki kullanım gereği es-sıdk kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu kelime “doğruluk”, “gerçek”, “vahiy”, “Kur’ân”(22) gibi manalara gelmekte ve vahyin bütün içeriği olarak anlaşılması gerekmektedir. Nitekim Zümer 39/33’te de geçen bu kelimenin Hz. Peygamber’in getirdiği gerçeklik yani vahiy, Kur’ân olduğu ortaya konulmaktadır.

2. اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْكَافِر۪ينَ “Cehennemde kâfirlere yer mi yok!” Bu ifadenin aynısı Zümer 39/32’de de geçmektedir. Yüce Allah kendisine yalan isnat eden ve gönderdiği vahyini yalanlayanları “kafirler” olarak tanımakta ve onların cehennemde olacaklarını haber vermektedir. Kur’ân’da 13 kez geçen مَثْوى mesvâ kelimesi üç âyette(23) olumlu içerikte, 10 yerde(24) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(25) gibi anlamlar içermektedir.

Burada cümle her ne kadar soru edatıyla başlamış olsa da maksat muhatapların dikkatini çekmek ve kâfirlerin kalacakları nihai yerin, mekânın cehennem olacağını vurgulamaktır. “Kâfirler için cehennemde yer mi yok!” demek “Kâfirler için cehennemde elbette yer vardır” demektir. Esasında Kâf 50/30’da yer alan şu ifade cehennemde hak eden herkes için yer olduğunun delilidir: “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ diyeceğiz. O da, ‘Daha var mı?’ cevabını verecektir.” Benzer bir mesaj Me‘âric 70/17’de de söz konusudur.

ıı. Allah Yolunda Fedakârlığın Ödülü

وَالَّذ۪ينَ جَاهَدُوا ف۪ينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَاِنَّ اللّٰهَ لَمَعَ الْمُحْسِن۪ينَ “Bizim uğrumuzda cihad edenleri (fedakârlıkta bulunanları) elbette kendi yollarımıza ulaştıracağız. Şüphesiz ki Allah güzel davrananlarla beraberdir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ جَاهَدُوا vellezîne câhedû ifadesi “fedakarlık yapmış olanlar”; ف۪ينَا fînâ ifadesi “bizim uğrumuzda”; لَنَهْدِيَنَّهُمْ lenehdiyennehum fiili “mutlak surette onlara göstereceğiz, rehberlik edeceğiz, onları ulaştıracağız”; سُبُلَنَا sübülenâ tamlaması “bizim yollarımızı, yollarımıza”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَمَعَ الْمُحْسِن۪ينَ leme‘a’l-muhsinîne ifadesi ise “elbette muhsinlerle, iyilik edenlerle birlikte(dir)” demektir.

Burada “Allah yolunda” fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın nasıl karşılık vereceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ جَاهَدُوا ف۪ينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا “Bizim uğrumuzda cihad edenleri (fedakârlıkta bulunanları) elbette kendi yollarımıza ulaştıracağız.” Yüce Allah kendi yolunda fedakârlık yapanlara, canla başla çalışanlara nasıl yardım edeceğini, onları yalnızlığa terk etmeyeceğini beyan etmekte, uğrunda çalışıp çaba sarf edenlere bütün yollarını, yani hem dünyada hem de mahşerde bütün başarı ve mutluluk yollarını göstereceğini, onları o yollara eriştireceğini müjdelemektedir.

Burada geçen سُبُل sübül kelimesi Allah’a giden “yollar” olmaktan ziyade, canla başla çalışanlara verilecek “başarılar ve ödüller” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü Allah’a giden yol sırât-ı müstakîm adında “dosdoğru yol”dur, tek yoldur, cennet yoludur.(26) Bu yolun içerisinde ucu cennete açılan çeşitli vesileler de elbette vardır. Bu çerçevede Yüce Allah’ın bütün emirlerini yerine getirebilme ve yasaklarından kaçınabilme imkanlarını da bu “yollar” kapsamında değerlendirebiliriz.

‘Ankebût 29/6. âyette de ifade ettiğimiz üzere, cihâd kavramı “cehd etmek, çalışmak ve üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(27) “fedakârlık yapmak”,(28) “zorlamak”(29) ve “bütün güç”(30) anlamlarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde anlamlar içeren c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(31) anlamını da kazanmıştır.

Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız. Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(32) bu takdirde onun anlamında söz konusu anlamlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” manası da devreye girmektedir.

2. وَاِنَّ اللّٰهَ لَمَعَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah güzel davrananlarla beraberdir.” Yüce Allah kendi yolunda fedakarlık yapanları “muhsinler” diye tanıtmakta, onların bu çabalarını çok düzgün bir şekilde gerçekleştirdiklerini, iyi ve erdemli davrandıklarını, işlerini gayet güzel ve düzgün bir şekilde gerçekleştirdiklerini ifade etmektedir. İşte durumu böyle olan insanlara en büyük ödül Yüce Allah’ın onlarla birlikte olacağı, onlara yardım edeceği gerçeğidir.(33)

Kur’ân’da 34 kez(34) geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne/muhsinûne kelimesi ile bir kez geçen el-muhsinât sözcüğü(35) gereği, ihsân terimini kısaca hatırlatmalıyız. Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette ihsân kavramı şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(36)

Demek ki ihsân, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamaktır.

Rabbimizden niyazımız, bizi de muhsin kullarından olabilmede başarılı kılmasıdır.