Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 29-44. âyetlerinde sırasıyla Hüdhüd aracılığıyla Seba Melikesi Belkıs’a mektup gönderdiğini, Belkıs’ın yönetimindeki ileri gelenlerle istişaresini, Hz. Süleyman’ın kendisine gönderilen hediyelerle ilgili değerlendirmesini, Belkıs’ın tahtının getirilişini ve Belkıs’ın tahtıyla ilgili sözlerini, bir de Müslüman oluş beyanını dile getirmektedir.

a) Hz. Süleyman ve Seba Melikesi

Yüce Allah sûrenin 29-35. âyetlerinde Belkıs’ın, kendisine Besmele ile başlayan ve Hz. Süleyman’dan gelen bir mektup ulaştığını söylediğini ve şöyle bilgilerin onda yer aldığını ifade etmektedir: “Ey ileri gelenler! Bana Süleyman’dan gelen, ‘Rahmân Rahîm Allah’ın adıyla’ diye (başlayan ve) ‘bana baş kaldırmayın; teslim olarak bana gelin’ (diye mesaj içeren) çok önemli bir mektup gönderildi.”

Ardından, Belkıs’ın şöyle dediği ifade edilmektedir: “Ey yöneticiler (ileri gelenler)! Bu işimde bana bir fikir verin! Bana şahit oluncaya (çözüm üretinceye) kadar (sizin görüşünüzü alıncaya kadar, size danışmadan) hiçbir işi kestirip atmam.” Bunun üzerine yöneticilerin de ona şu cevabı verdiği aktarılmaktadır: “Biz kuvvet sahibi ve şiddetli savaş erbabı kimseleriz. Buyruk senindir; artık ne emredeceğine sen karar ver!”

Daha sonra, Belkıs’ın yöneticileri topladığı, onlarla durum değerlendirmesi yaptığı, o dönemdeki hükümdarların bir ülkeye girerken her şeyi perişan ettikleri, halkının şereflilerini (hatırlılarını/büyüklerini) alçalttıkları, bu nedenle Hz. Süleyman’a hediyeler göndererek durumu netleştirmek istediği belirtilmektedir.

ı. Hz. Süleyman’dan Gelen Mektup

قَالَتْ يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا اِنّ۪يٓ اُلْقِيَ اِلَيَّ كِتَابٌ كَر۪يمٌ اِنَّهُ مِنْ سُلَيْمٰنَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ اَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَاْتُون۪ي مُسْلِم۪ينَ “(Belkıs) ‘Ey yöneticiler! Bana Süleyman’dan gelen, ‘Rahmân, Rahîm olan Allah’ın adıyla’ diye (başlayan ve) ‘Bana başkaldırmayın; teslim olarak bana gelin!’ (mesajını içeren) çok değerli bir mektup gönderildi.’ demişti.”

Buradaki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”;يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا yâ eyyuhe’l-meleu hitabı “ey ileri gelenler”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُلْقِيَ ülkıye edilgen fiili “verildi, gönderildi, bırakıldı”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; كِتَابٌ كَر۪يمٌ kitâbun kerîmun tamlaması “önemli, değerli bir mektup”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنْ سُلَيْمٰنَ min süleymâne ifadesi “Süleyman’dandır, ondan geliyor”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “yine muhakkak ki o”; بِسْمِ اللّٰهِ bismillahi ifadesi “Allah’ın adıyladır, Allah’ın adıyla başlıyor”; الرَّحْمٰنِ er-rahmân kelimesi “merhametin kaynağı(ndan)”;الرَّح۪يمِ er-rahîm sözcüğü “merhametli (olandan)”;اَلَّا تَعْلُوا ellâ ta‘lû ifadesi “baş kaldırmayın (diye)”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; وَاْتُون۪ي ve’tûnî emri “ve bana gelin”; مُسْلِم۪ينَ müslimîne kelimesi ise “müslümanlar olarak, teslim olanlar olarak” demektir.

Burada Belkıs’ın Hz. Süleyman’dan gelen mektup hakkında verdiği bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.قَالَتْ يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا اِنّ۪يٓ اُلْقِيَ اِلَيَّ كِتَابٌ كَر۪يمٌ “(Belkıs) ‘Ey yöneticiler! Bana çok değerli bir mektup gönderildi.’ demişti.” Hz. Süleyman’ın mektubunu alan Sebe’ Melikesi Belkıs, çevresindeki yönetici ileri gelenlere hitap ederek, kendisine değerli, çok önemli bir mektup gönderildiğini haber vermektedir. Belkıs’ın bu mektuba كَر۪يم kerîm demesinin muhtemel sebepleri, bir kral tarafından gönderilmesi, içeriğinin önemli bilgilerden oluşması veya kapatılmış olarak gönderilmesi olabilir.(1) Zira bir mektubun mühürlenerek kapatılması, taşıdığı önemin bir göstergesi olarak kabul edilirdi. Bu konuda Hz. Peygamber’e nispet edilen bir de rivayet vardır.(2)

Bu âyetten günümüze dair bazı sonuçlar elde edebiliriz. Birine mektup yazıp onu kapatmadan gönderenler, mektubun muhatabını hafife alıyor demektir. Kapalı mektuplar aynı zamanda bilgi mahremiyetinin de bir sembolü olarak görülmelidir. Mektubunu kapatmadan gönderenler, daha sonra “benim mektubumu başkaları neden okudu?” diye şikayetlerinde haklı görülmezler.

2. اِنَّهُ مِنْ سُلَيْمٰنَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ “Süleyman’dan gelen, ‘Rahmân, Rahîm olan Allah’ın adıyla’ diye (başlamaktadır).” Belkıs bu cümlesinde mektubun Hz. Süleyman’dan geldiğini beyan ederek, merhametin kaynağı ve bizzat mahlukata rahmetiyle muamele eden Yüce Allah’ın adıyla başladığını haber vermektedir. Daha önce Neml sûresinin 24. âyetinde geçen dûnillâhi ifadesini “Allah’tan başka” değil de “Allah’n peşi sıra” şeklinde çevrirmemizin sebebi işte bu âyetteki ifadedir.

Anlaşılıyor ki Belkıs ve halkı Yüce Allah’ı hiç bilmeyen, O’nu tanımayan bir millet değillerdi; aksine Allah’ı bilmelerinin yanında başka varlıklara da taparak bir şirk inanışı içerisine girmişlerdi. Hz. Süleyman da onlara bildikleri türden bilgilerle hitap etmiş, ilk defa duyacakları sözlerle mektubuna başlamış değildi. Öyle olsaydı verdiği cevaplarda Belkıs’ın buna dair birtakım açıklamaları veya red cevapları söz konusu edilirdi ki buna dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz.

Bu âyette geçen Besmele ile Tevbe sûresinin başında Besmele bulunmaması arasında herhangi bir şekilde irtibat kurmanın hiçbir anlamı yoktur. Buradaki Besmele, Hz. Süleyman’ın mektubunun başıdır; Tevbe sûresinin başında Besmele bulunmamasının sebebi ise sûrenin ilk âyetlerinin uyarı, ültimatom ve seyf/kılıç âyetleriyle başlamış olmasıdır.

Bu ifadeden hareketle, günümüz şartları için şunları söyleyebiliriz: Mektupların başında kimden geldiği açıkça yazılmalı ve mektuplar tehditkâr ifadelerle değil, merhamet vurgusu içerecek şekilde Yüce Allah’ın adıyla yani “selam”la başlatılmalıdır. Ayrıca isimsiz veya imzasız mektubun ya da dilekçenin itibara alınmaması gerektiğini de buradan öğrenebiliriz.

3. اَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَاْتُون۪ي مُسْلِم۪ينَ“Bana başkaldırmayın; teslim olarak bana gelin, (diye mesaj içermektedir).” Bu âyette Hz. Süleyman’ın mektubundan bir cümle yer almaktadır.

a) Bu cümle daha önce kendilerini hiç tanımadığı için Hz. Süleyman’ın kendi iktidarına yönelik olarak Sebe’lilere yönlendirilmiş olamaz. Çünkü Hüdhüd aracılığıyla ilk defa kendilerinden bilgi almış ve o bilgiyi doğrulatmak için kendilerine mektup göndermişti. Bu ifade, Sebe’lilerin kendi iktidarına boyun bükmeleri ve ona teslim olmalarıyla ilgili değildir; çünkü aralarında böyle bir ortam, düşmanlık, savaş vs. yaşanmış değildi. Dolayısıyla meseleyi Hz. Süleyman ve Belkıs arasındaki bir iktidar mücadelesi gibi görmek doğru olmasa gerektir.

b) Yüce Allah’ın peşi sıra Güneş’e taptıkları ve bir müşrik inancına sahip oldukları için, Hz. Süleyman onları tevhide davet etmiş olmalıdır. Tıpkı Hz. Mûsâ’nın Firavun’a ve onun adamlarına dediği gibi “Allah’a karşı büyüklük taslamayın; ben size apaçık bir delil ile geldim”(3) hitabı gibi, burada da Hz. Süleyman hükümranlığının bir gereği olarak değil, bir peygamberin tebliğ ilkesi olarak Sebe’lileri Yüce Allah’a karşı sorumlu davranmaya davet etmiş olmaktadır. Esasında mektubun başında yer alan Besmele de orada verilecek mesajların Yüce Allah adına verilmişliğinin bir göstergesidir.

Söylenmek istenen şudur: “Sakın ha bana (yani Yüce Allah’a) meydan okumaya kalkışmayın; bana (yani Yüce Allah’a) teslimiyet gösterin!” Maksat Allah’ın birliğini kabul etmeleri ve O’nun buyruklarına teslimiyet göstermeleridir. Çünkü peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davetle emrolunmuşlardır;(4) onlar da bunun gereğini yerine getirmişlerdir.

c) Burada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta daha vardır ki o da peygamberlerin risaletlerinin yöresel değil, evrensel dolduğudur. Nitekim Güneş’e secde ettikleri ifade edilen Sebâ’lıların bu sapkın yoldan vazgeçmeleri için Hz. Süleyman onlara müslüman olmaları noktasında mektup göndermiş, böylece onun tebliğ ettiği risalet öğretilenin sadece kendi kavmiyle sınırılı olmadığını, diğer insanları da ilgilendirdiğini ortaya koymaktadır.

Âl-i İmrân 3/3-4’teki ifadeler Tevrat ve İncil’in bütün insanlar için hidayet kaynağı olduğunu gösterdiği gibi, Hz. Süleyman’ın bu mektubu da risalet ilkelerinin evrensel olduğunun çok net bir örneği ve delilidir. Yüce Allah bir ırka, bir şehre, bir millete değil, bütün mesajlarını bütün insanlığa yönelik olarak göndermiştir.

Bazı peygamberlerin mesajlarının yöresel motifler içermesi ve yöresel kalmış olması onların evrensel mesajlar içermesine engel değildir. Dahası En‘âm 6/91’de Hz. Mûsâ’ya indirilen el-Kitâb’ın bütün insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı olduğu beyan edilmekte, böylece risalet öğretilerinin evrensel olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bakara 2/124’te Hz. İbrâhim’le ilgili zikredilen durum da aynıdır.

ıı. Durum Hakkında Belkıs’ın Arayışı

قَالَتْ يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا اَفْتُون۪ي ف۪يٓ اَمْر۪ي مَا كُنْتُ قَاطِعَةً اَمْرًا حَتّٰى تَشْهَدُونِ “(Belkıs:) ‘Ey yöneticiler! Bu işimde bana bir fikir verin! Bana şahit oluncaya (çözüm üretinceye) kadar hiçbir işe kesin karar vermeyeceğim.’ demişti.”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”;يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا yâ eyyuhe’l-meleu hitabı “ey ileri gelenler”; اَفْتُون۪ي eftûnî emri “bana fikir verin”; ف۪يٓ اَمْر۪ي fî emrî ifadesi “benim işim hakkından, benim işimle ilgili”; مَا كُنْتُ mâ küntü fiili “ben (şöyle) değilim”; قَاطِعَةً kâtı‘aten kelimesi “kesip atan”; اَمْرًا emr sözcüğü “işte, herhangi bir işle ilgili”; حَتّٰى تَشْهَدُونِ hattâ teşhedûni ifadesi ise “bana görüşünüzü ortaya koyuncaya kadar” demektir.

Burada Melike’nin yöneticilerin fikrini sorması ve onların kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Bu âyette Sebe’ melikesi Belkıs, çevresindeki ileri gelen yöneticilere kendisine gelen mektupla ilgili olarak ne yapması gerektiği noktasında fikirlerini sormaktadır. Zira yine onun ifadesine göre, onların görüşünü almadan, katkılarını dinlemeden, onların şahitliğine müracaat etmeden herhangi bir işi kestirip atmadığını, kesin bir karar vermediğini kendilerine beyan etmektedir.

Bilindiği üzere, peygamberlerin bir sıfatı da şahitlikleridir.(5) Şâhid, bir işin çözümünde örnek olan, sorunun çözümünün bir parçası kişi demektir. İşte burada da melike Belkıs, kavminden ileri gelenlerin görüşünü sormakta, onların şahitliğine müracaat etmektedir. Çünkü onların şahitliği kendilerince problem gördükleri bir konuyu çözüme kavuşturmada etkili bir müdahale olarak görülmekteydi.

Çevredeki insanları çözümün parçası yapmak, bir anlamda yönetimin paylaşılması demektir ve devlet idaresinde de katılımcılık denen çok önemli bir unsurdur. Belkıs’ın tavrı bütün bu değerleri bildiğinin ve onlardan yararlandığının bir göstergesidir.

Bu âyette devlet idaresinde veya herhangi bir işin yapılmasında ya da toplumu ilgilendiren konuların çözümünde muhataplarla fikir alış verişinde bulunmanın, ortak akıl üretmenin, istişareye başvurmanın ne kadar önemli olduğuna değinilmektedir.

Âl-i İmrân 3/159 ve Şûrâ 42/38’de de bu konuda bilgiler verilmekte, toplumsal problemlerin çözümünde “şûrâ”nın, fikir alış verişinde bulunmanın önemine dikkat çekilmektedir. O kadar ki önemine binaen Kur’ân’ın 42. sûresi de Şûrâ ismiyle anılmaktadır.

ııı. Yöneticilerin Belkıs’a Cevabı

قَالُوا نَحْنُ اُو۬لُوا قُوَّةٍ وَاُو۬لُوا بَاْسٍ شَد۪يدٍ وَالْاَمْرُ اِلَيْكِ فَانْظُر۪ي مَاذَا تَاْمُر۪ينَ “(Yöneticiler) şöyle demişti: “Biz kuvvet sahibi ve şiddetli savaş bilen kişileriz. Emir senindir; artık ne emredeceğine sen karar ver!”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; اُو۬لُوا قُوَّةٍ ûlû kuvvetin tamlaması “kuvvet sahibi(yiz)”;وَاُو۬لُوا بَاْسٍ شَد۪يدٍ ve ûlû be’sin şedîdin tamlaması “ve şiddetli, güçlü şavaş erbabı(yız)”; وَالْاَمْرُ ve’l-emru kelimesi “ve buyruk”; اِلَيْكِ ileyki ifadesi “sanadır, sana kalmıştır”;فَانْظُر۪ي fenzurî emri “bak, sen karar ver”; مَاذَا تَاْمُر۪ينَ mâ zâ te’murîne ifadesi ise “neyi emredeceğine” demektir.

Burada yöneticilerin Melike Belkıs’a verdikleri cevapla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Belkıs’ın ileri gelen yöneticileri, fiziksel anlamda yani savaş gereçleri bağlamında ordu bakımından çok güçlü ve savaşçı bir topluluk olduklarını ifade ederek, son kararın kendisine ait olduğunu, düşünüp istediği kararı verebileceğini ona beyan etmişlerdi.

Bu âyette devlet başkanının istişare kararı gereği fikrini sorduğu insanların kanaatlerini söylemelerinin ardından, son kararı yine de yöneticiye bırakma duyarlılığı görülmektedir. Sebe’ ülkesinin ileri gelenleri, aslında verdikleri bu cevapla kendilerine güvendiklerini, bir anlamda Hz. Süleyman’ın ordusuyla savaşabileceklerini Melike’ye bildirmek istemişlerdi. Kuvvet ve savaşçılık vurgusunun başka bir anlamı olmasa gerektr.

İnsanlar fikirlerini söylerler; ancak baştaki insanların da söylenenler arasından tercihte bulunması veya yeni bir fikir ortaya atıp onu uygulamadaki serbestisi de unutulmamalıdır. İşte Sebe’ ülkesindeki ileri gelenler bunu ortaya koymuş, kendi fikirlerini beyanın ardından son kararın Melike’ye ait olduğunu, bir anlamda vereceği her emre uyacaklarını ifade etmişlerdi.

Fikri sorulan kişi bunu mutlak doğru ve uygulanması gereken değerde görmemeli, son kararı asıl sorumlu makama bırakmalıdır. Devlet idaresinde bu tür bir işleyiş çok daha doğru sonuçlar verebileceği gibi, herkesin konumuna razı bir duruş ortaya koymaları gerektiğini de göstermektedir.

ıv. Belkıs’ın Değerlendirmesi ve Hediye Göndermesi

قَالَتْ اِنَّ الْمُلُوكَ اِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً اَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوٓا اَعِزَّةَ اَهْلِهَآ اَذِلَّةً وَكَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ وَاِنّ۪ي مُرْسِلَةٌ اِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ “(Belkıs) şöyle demişti: Hükümdarlar bir şehre girdikleri zaman orayı perişan eder ve halkının itibarlılarını alçaltırlar. (Herhâlde) onlar da böyle yapacaklar(dır). Ben (şimdi) onlara bir hediye ile elçi göndereceğim; bakalım elçiler ne (gibi bir sonuç) ile dönecekler!”

Buradaki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”;اِنَّ الْمُلُوكَ inne’l-mulûke kelimesi “muhakkak ki hükümdarlar”; اِذَا دَخَلُوا izâ dehalû fiili “girdikleri zaman”; قَرْيَةً karyeten sözcüğü “herhangi bir ülkeye, şehre”;اَفْسَدُوهَا efsedûhâ fiili “orayı perişan ederler”;وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve yapmış olur, kılmış olurlar”; اَعِزَّةَ e‘ızzete kelimesi “ulularını, şereflilerini”; اَهْلِهَا ehlihâ ifadesi “oranın halkının”; اَذِلَّةً ezilleten sözcüğü “alçaltmış, düşük”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlik ifadesi “herhalde, işte böyle”; يَفْعَلُونَ yef‘alûne fiili “yaparlar”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مُرْسِلَةٌ mürsiletün sözcüğü “elçi göndericiyim, göndereceğim”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”;بِهَدِيَّةٍ bihediyyetin kelimesi “bir hediye ile”; فَنَاظِرَةٌ fe nâzıratün sözcüğü “bakacağım”; بِمَ bime sorusu “ne ile”; يَرْجِعُ yerci‘u fiili “dönecek”; الْمُرْسَلُونَ el-mürselûne kelimesi ise “elçiler” demektir.

Burada Belkıs’ın durumla ilgili bir değerlendirmesi ve Hz. Süleyman’a göndermeyi düşündüğü bir hediyesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتْ اِنَّ الْمُلُوكَ اِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً اَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوٓا اَعِزَّةَ اَهْلِهَآ اَذِلَّةً وَكَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ “(Belkıs) şöyle demişti: Hükümdarlar bir şehre girdikleri zaman orayı perişan eder ve halkının itibarlılarını alçaltırlar. (Herhâlde) onlar da böyle yapacaklar(dır).” Kavminin ileri gelen yöneticilerinden aldığı “savaş isteği veya savaşa meyl” cevabının ardından, sorumlu bir devlet başkanı edasıyla yeniden bir durum değerlendirmesi yapan Sebe’ Melikesi, “sulh”tan, yani barıştan yana tavır sergilemiştr.

Bu amaçla, döneminin devletleri hakkındaki genel bilgileri kullanarak, Hz. Süleyman ve ordusu için de şöyle demişti: Krallar/hükümdarlar bir şehre veya ülkeye girdiklerinde orayı fesada uğratırlar; perişan ederler; düzenlerini bozarlar; tarumar ederler. Ülkenin ileri gelenlerini, hatırlılarını, şereflilerini, soylu ve onurlu insanlarını zelil ederler, hor hakir duruma düşürürler, alçaltırlar, aşağılarlar. Bunlar da böyle yapacaklardır.

Devlerlerarası ilişkilerde herhangi bir haber veya davet ya da tehditle karşılaşıldığında hemen meydan okumaya dayalı cevaplar verilmemeli, daha dikkatli ve teenni ile hareket eden bir üslup takip edilmelidir. Kralların veya hükümdarların bir ülkeye girmeleri muhtemelen orayı işgal etmeleri anlamına geleceği için, tedbirli davranmak ve problemi zararsız veya en az zararla gidermek doğru yönetimin gereğidir. Bunun için heyecana kapılmadan, sakin bir edayla halkı bilgilendirmek ve sonrasında diğer adımları atmak gerekmektedir.

Âyetin sonunda yer alan وَكَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ “(Herhalde) onlar da böyle yapacaklar(dır)” sözünü Belkıs’ı destekler mahiyette Yüce Allah’ın söylediği ifade edilse de,(6) her iki âyetteki bütün cümlelerin Belkıs’a ait olma ihtimali daha kuvvetlidir. Çünkü Belkıs krallarla ilgili genel tutumu ve buna karşı kendisinin nasıl bir yol takip edeceğini ifade etmektedir.

2. وَاِنّ۪ي مُرْسِلَةٌ اِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ “Ben (şimdi) onlara bir hediye ile elçi göndereceğim; bakalım elçiler ne (gibi bir sonuç) ile dönecekler!” Belkıs, Hz. Süleyman’ın yönetimine hediye götüren elçiler göndereceğini ve onların geri dönüşünü bekleyeceğini ifade etmektedir.

Buradaki بِمَ bime ifadesi, bimâ manasındadır. Çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, Arapçada mâ soru edatının başına cer harflerinden biri gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(7)فيم fîme,(8) مِمَّ mimme,(9) لِمَ lime(10) ve بم bime(11) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır. İşte buradaki kullanım da bunun bir örneğidir.

Belkıs’ın hediye olarak ne gönderdiği bu âyette belirtilmemiş olsa da, bir sonraki âyette bunun ekonomik değeri olan bir şey/bir mal olduğu anlaşılmaktadır. Belkıs bunu gönderirken muhtemelen muhatabını denemek istemektedir. Bunun sonucunda Hz. Süleyman’ın bir kral mı yoksa bir peygamber mi olduğunu anlayacağı, eğer dünyayı seven ve tercih eden biri ise hediyeyi kabul edeceği, değilse reddeceği sonucuna varmak istemekteydi.(12)

Burada asıl önemli olan nokta, hediyelerin nelerden oluştuğu değildir; mühim olan şey Belkıs’ın herhangi bir konuda aceleyle ve heyecanla değil, teenni ile hareket etmesidir. Sebe’ melikesi hediyelerle birlikte elçiler gönderdikten sonra onların dönüşünü bekleyeceğini ifade ederek, muhtemel bir hatanın önüne geçme iradesi ortaya koymuştur.

b) Hz. Süleyman’ın Hediyeler İçin Verdiği Cevap

Yüce Allah sûrenin 36-37. âyetlerinde Hz. Süleyman’ın kendisine gönderilen hediyeleri kabul etmediğini ve şunu şöylediğini ifade etmektedir: “Siz bana mal ile yardım mı ediyorsunuz? Allah’ın bana verdiği size verdiğinden daha hayırlıdır. Hediyenizle (ben değil), aksine siz sevinirsiniz.”

Ardından, Hz. Süleyman’ın kendisine gönderilen elçiye hitap ederek şunları söylediği bildirilmektedir: “(Ey elçi!) Kavmine dön; (onlara Allah’ın şöyle dediğini bildir): Kendilerine asla karşı koyamayacakları orduyla geleceğiz; onları aşağılanmış bir şekilde hor ve hakir olarak oradan çıkaracağız.”

ı. Hz. Süleyman’ın Hayır Tanımı

فَلَمَّا جَآءَ سُلَيْمٰنَ قَالَ اَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَآ اٰتٰينِ‌يَ اللّٰهُ خَيْرٌ مِمَّآ اٰتٰيكُمْ بَلْ اَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ “(Elçiler, hediye ile) Süleyman’a gelince o şöyle demişti: Siz bana mal (hediye) ile yardım mı ediyorsunuz? Allah’ın bana verdiği size verdiğinden daha hayırlıdır. Hediyenizle (ben değil), aksine siz sevinirsiniz.”

Âyettekiفَلَمَّا جَآءَ fe lemmâ câe fiili “geldiği zaman”; سُلَيْمٰنَ süleymâne kelimesi “Süleyman’a”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اَتُمِدُّونَنِ etümiddûneni sorusu “siz bana yardım mı ediyor, destek mi veriyorsunuz”; بِمَالٍbimâlin kelimesi “herhangi bir mal ile, herhangi bir servet ile”; فَمَآ اٰتٰينِ‌يَ fe mâ âtâniye ifadesi “bana verdiği şeyler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; خَيْر hayrun sözcüğü “daha hayırlı(dır)”; مِمَّآ اٰتٰيكُمْ mimmâ âtâküm ifadesi “size verdiklerinden”;بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; بِهَدِيَّتِكُمْ bihediyyeteküm ifadesi “sizin hediyenizle”; تَفْرَحُونَ tefrahûne fiili ise “sevinmektesiniz” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın elçilere hitabı ve onu gönderenlere yönelik mesajı gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا جَآءَ سُلَيْمٰنَ قَالَ اَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ “(Elçiler, hediye ile) Süleyman’a gelince o şöyle demişti: Siz bana mal (hediye) ile yardım mı ediyorsunuz?” Belkıs’ın gönderdiği elçiler Hz. Süleyman’a geldiklerinde beklemedikleri bir cevapla karşılaşmışlardı. Belkıs denemek amacıyla hediye göndermiş, hediyeyi kabul edip etmemesine göre onun kral mı peygamber mi olduğuna karar verecekti. İşte Hz. Süleyman tam da imtihana uygun olarak nebi bir hükümdarın vereceği tepkiyi vermişti.

Önceki âyette el-murselûne “elçiler” kelimesi çoğul getirilmişken burada جَآءَ câe fiili tekil gelmiştir. İkisi arasında herhangi bir zıtlık söz konusu değildir; çünkü Hz. Süleyman devam eden cümlelerde hitaplarını tümiddûne, âtâküm, entüm, hediyyetiküm, tefrahûne, ileyhim vs. şeklinde sürekli çoğul olarak zikretmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, جَآءَ câe fiilinin tekil getirilme sebebi, gelen elçilerden birisinin temsilci veya reis olması nedenine bağlıdır veya hediyeyi bir kişi sunmuştur.

Hz. Süleyman bir peygamber edasıyla karşısındaki elçilerin ona getirdiği ekonomik değeri olan hediyeyi almayacağını beyan etmiş ve kendisinin fakir zannedilip yardıma muhtaç olarak görülmesini şiddetle reddetmiştir. “Bana mal ile yardım mı ediyorsunuz?” cümlesi böyle bir şeyi asla kabul etmeyeceğini ortaya koyan bir eleştiri ve alay cümlesidir. Zira onun amacı Sebe’lileri tevhide ve Yüce Allah’a teslimiyete davet etmekti. Oysa karşılaştığı bu tavır onun amacına hiç de uygun değildi.

2. فَمَآ اٰتٰينِ‌يَ اللّٰهُ خَيْرٌ مِمَّآ اٰتٰيكُمْ “Allah’ın bana verdiği size verdiğinden daha hayırlıdır.” Hz. Süleyman bu âyette nimetin kaynağında mutlak anlamda Yüce Allah’ın bulunduğunu beyan etmekte ve “Bana da size de nimet veren kudret Allah’tır; nimeti başkalarına nispet etmemek gerekmektedir” mesajını vermek istemektedir.

Hz. Süleyman Yüce Allah’ın kendisine verdiği “peygamberlik, hükümdarlık, hikmet, din, İslâm, ilim” gibi değerlerin, onlara verdiği dünyalıklardan çok daha hayırlı olduğunu ifade etmekte, buradaki ifadesiyle iyi-kötü, hayır-şer kavramlarına yeni bir açılım getirmektedir.

Buna göre “iyi ve hayır” Yüce Allah’ın verdikleridir; “kötü ve şer” ise Allah kaynaklı olmayan veya O’nun reddettiği şeylerdir. İşte “vahyin bak dediği yerden bakanlar” Hz. Süleyman gibi hayrın Yüce Allah’ın verdiklerinde olduğunu görebilirler ve böylece dünyevî şeylere aldanıp âhiretlerini perişan etmezler. Benzer bir karşılaştırmayı Hûd 11/86’da Hz. Şu‘ayb da Medyenlilere hitabında dile getirmişti.

3. بَلْ اَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ “Hediyenizle (ben değil), aksine siz sevinirsiniz.” Hz. Süleyman kendisine gelen elçilerin şahsında onları gönderen Belkıs’a da mesaj vermektedir. Ona göre bu tür gönderiler birer iyilik arayışından ziyade, “rüşvet”” gibi yanlış uygulamalardır. Elbette bir peygamberin böyle bir şeye alet olması kesinlikle beklenmemelidir.

Hz. Süleyman bu tepkisiyle dünyevî hediyelerle onu getiren veya gönderen zihniyetin sahiplerinin mutlu olabileceğini, risalet öğretilerine sahip kılınan peygamberlerin hiçbir şekilde böyle bir şeye itibar etmeyeceklerini muhataplarına ifade etmek istemiştir.

Yönetici vs. durumundakilere verilen şeyler her ne kadar verenler tarafından “hediye” olarak isimlendirilse de bunun aslında bir anlamda “rüşvet” olduğu düşünülmelidir. Nitekim Hz. Süleyman da böyle düşünmüş olacak ki gelen hediyeyi kabul etmemiştir.

Hz. Süleyman bu tepkisinde kendisinin para, mal veya servet gibi dünyevî şeylerle satın alınamayacağını ortaya koymuş, Yüce Allah’ın ihsan ettiği değerlerin dünyevî mal-mülk, servet, makam, mevki, şan, şöhret vs.den çok daha hayırlı olduğunu beyan etmiştir.

ıı. Hz. Süleyman’ın Son Uyarısı

اِرْجِعْ اِلَيْهِمْ فَلَنَاْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لَا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَآ اَذِلَّةً وَهُمْ صَاغِرُونَ “(Süleyman şöyle demişti: Ey elçi)! Onlara (kavmine) dön (ve onlara de ki): Kendilerine asla karşı koyamayacakları orduyla geleceğiz; onları aşağılanmış bir şekilde hor ve değersiz olarak oradan çıkaracağız.”

Âyetteki اِرْجِعْ irci‘ emri “dön”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kavmine”; فَلَنَاْتِيَنَّهُمْ fe lene’tiyennehum fiili “onlara elbette geleceğiz”;بِجُنُودٍ bicünûdin kelimesi “(şöyle) ordularla”;لَا قِبَلَ lâ kıbele ifadesi “asla karşı konulamayacak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendilerine”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”;وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ ve lenuhrıcennehum fiili “ve onları mutlaka çıkaracağız”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; اَذِلَّة ezilleten sözcüğü “alçaltmış olarak, hor görülmüş olarak”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; صَاغِرُون sâğirûne kelimesi ise “hakir görülenler halinde” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın Belkıs’ın tarafına gönderdiği mesajın içeriği gündeme getirilmektedir.

Hz. Süleyman, kendisine gelen elçilerin başkanına hitap ederek, getirdikleri hediyelerle geri dönmelerini istemiş, rüşvet manasında gördüğü hediyeleri reddetmiştir.

Âyetlerde Belkıs’ın gönderdiği hediyelerin ne olduğu konusunda açık bilgiler olmadığı gibi, kendilerini çok güçlü ve savaşçı bir millet olarak gören Belkıs’ın adamlarının Hz. Süleyman’a nasıl tehditler savurduğu noktasında da herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Ancak âyetin devam eden cümlesinde “karşı konulamaz orduyla onların üzerine yürüyeceğiz; aşağılanmış bir şekilde kendilerini hor ve hakir olarak oradan çıkaracağız” ifadesi bize bir fikir vermektedir.

Bir peygamberin sebepsiz yere bir milletin üzerine yürümesi, onları yurtlarından çıkarma tehdidinde bulunması olacak şey değildir. Belli ki o mektubun içerisinde veya başka yollarla çeşitli tehditkâr ifadeler Hz. Süleyman’a ulaştırılmış, fiziki güçlerine aşırı bir şekilde güvenen Sebe’liler Hz. Süleyman’ın tebliğine ve davetine itibar etmemişlerdi.

Kendilerine savaş açmayı gerektirecek suçlardan birisi inanca yönelik baskı ve zulümdür. Anlaşılıyor ki Hz. Süleyman Sebe’lilerde böyle bir haksız uygulamanın olduğu haberini almış, inanca ve inancını yaşamaya engel olma anlamındaki fitnenin ortadan kaldırılması için harekete geçeceğini kendilerine bildirmiştir.

Âyetin sonunda yer alan اَذِلَّةً ezilleh kelimesi ile وَهُمْ صَاغِرُونَ ve hum sâğırûne hâl cümlesi, Sebe’lilerin başkalarını aşağıladığını, onları hor ve hakir kıldıklarını gösterebilir. Onlar muhtemelen inananlara böyle şiddet uyguladığı için Hz. Süleyman da benzer bir uygulamayı kendilerine yapacağını haber vermiştir.

Âyetlerde ayrıntıların zikredilmemiş olması, söylediğimiz türden olayların hiç yaşanmadığını göstermez. Aksine, vahyin bütünündeki mesajlardan hareket ederek parça parça âyetleri yorumlamak durumundayız. Aksi takdirde, vahyin içerisinde çelişkiler veya peygamberlerin davranışlarında birbirine zıt uygulamalar kaçınılmaz olur.

Eğer “Bu ifadeler Hz. Süleyman’a aittir ve o da hata yapmıştır” denirse bunu da kabul edemeyiz. Çünkü peygamberlere nispet edilen hatalı davranışlar Yüce Allah tarafından açıkça uyarıya konu edinilmiş ve yapılanın hata olduğu beyan edilerek doğrunun ne olduğu kendilerine bildirilmiştir.

Burada böyle bir uyarı da yoktur; söylenen yanlış olduğu için, doğrusunun ne olduğuyla ilgili herhangi bir bilgi âyette zikredilmemektedir. Kaldı ki Hz. Süleyman buradaki sözünü bir tehdit amaçlı söylemiştir ve karşı taraf Yüce Allah’a teslimiyet kararı verdiği için de zaten sözünü ettiği şeyleri yapmasına gerek kalmamıştır.

c) Belkıs’ın Tahtının Getirilmesi

Yüce Allah sûrenin 38-40. âyetlerinde Hz. Süleyman’ın Belkıs’ın tahtının getirilmesi için muhataplarına teklif götürdüğünü, buna karşılık bir cinin kısa zamanda getirebileceğini dile getirdiğini şu şekilde aktarmaktadır:

“Ey ileri gelenler! Onlar teslimiyet gösterip bana gelmeden önce hanginiz o (Melike)nin tahtını bana getirebilir? Cinlerden bir ‘ıfrît, ‘Oturduğun yerden kalkmandan önce onu sana getiririm. Ben bu konuda güvenilir bir güce sahibim’ diye cevap vermişti.”

Ardından, Allah katından bilgisi olan kişinin bunu çok daha kısa zamanda getirebileceği, taht yanına getirilince bunun kendisini imtihan için Allah’ın bir ikramı olduğunu itiraf ettiği şu ifadelerle belirtilmektedir:

“Kendisinde Kitâb’dan bir bilgi olan kimse ise, ‘Gözünü açıp kapamandan önce onu ben sana getiririm’ demişti. (Süleyman, Melike’nin) tahtını yanında yerleşmiş görünce şunu söylemişti: Bu, şükür mü edeceğimi yoksa nankörlük mü yapacağımı denemek üzere Rabbimin (bana uyguladığı) lütfundandır. Şükreden, ancak kendisi için şükretmiş olur; kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ğaniyy’dir (zengin ve ihtiyaçsızdır); kerîm’dir (çok ikram sahibidir).”

ı. Hz. Süleyman’ın Teklifi ve İfrit’in Cevabı

قَالَ يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا اَيُّكُمْ يَاْت۪ين۪ي بِعَرْشِهَا قَبْلَ اَنْ يَاْتُون۪ي مُسْلِم۪ينَ قَالَ عِفْر۪يتٌ مِنَ الْجِنِّ اَنَا۬ اٰت۪يكَ بِه۪ قَبْلَ اَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِكَ وَاِنّ۪ي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ اَم۪ينٌ “(Süleyman devamla) şöyle demişti: ‘Ey yöneticiler! Onların teslimiyet gösterip bana gelmesinden önce hanginiz o (Belkıs)’ın tahtını bana getirebilir?’ Cinlerden bir ifrit ‘Oturduğun yerden kalkmadan önce onu sana getiririm. Ben bu konuda güçlüyüm, güvenilirim!’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا yâ eyyuhe’l-meleu hitabı “ey ileri gelenler, ey yöneticiler”; اَيُّكُمْ eyyuküm sorusu “sizden hanginiz”; يَاْت۪ين۪ي ye’tînî fiili “bana getirecek, bana gelecek”;بِعَرْشِهَا bi‘arşihâ ifadesi “onun tahtını, onun tahtı ile”; قَبْلَ kable edatları “önce”;اَنْ يَاْتُون۪ي en ye’tûnî ifadesi “bana gelmeden”; مُسْلِم۪ينَ müslimîne kelimesi “teslim olanlar olarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; عِفْر۪يتٌ ‘ıfrîtün sözcüğü “bir ifrit, bu adı taşıyan cin”;مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni kelimesi “cinlerden”;اَنَا۬ ene zamiri “ben”; اٰت۪يكَ âtîke ifadesi “sana getireceğim, sana getiririm”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;قَبْلَ اَنْ تَقُومَ kable en tekûme tamlaması “sen kalkmadan önce”;مِنْ مَقَامِكَ min makâmike ifadesi “senin oturduğun yerden”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun üzerine, onunla ilgili”;لَقَوِيٌّ lekaviyyün ifadesi “elbette güçlü(yüm)”; اَم۪ينٌ emînun kelimesi ise “güvenilir(im)” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın Belkıs’ın tahtının getirilmesiyle ilgili isteği ve buna karşı cinlerden birinin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَآ اَيُّهَا الْمَلَؤُ۬ا اَيُّكُمْ يَاْت۪ين۪ي بِعَرْشِهَا قَبْلَ اَنْ يَاْتُون۪ي مُسْلِم۪ينَ “(Süleyman devamla) şöyle demişti: Ey yöneticiler! Onların teslimiyet gösterip bana gelmesinden önce hanginiz o (Belkıs)’ın tahtını bana getirebilir?” Hz. Süleyman önceki âyetteki ifadelerinin ardından muhtemelen olumlu cevaplar almıştır. O cevapların nelerden oluştuğu çok önemli olmadığı ve bu ümmete örneklik teşkil edecek herhangi bir boyut arz etmedikleri için âyette söz konusu ifadelere yer verilmemiştir.

Yönetimindeki devlette ileri gelen kişilerin kaba ve kendine aşırı güvenden oluşan tavırlarını frenleyen Belkıs, Hz. Süleyman’ın tebliğine ve davetine icabet etmiş, feraset göstererek büyük bir facıanın önüne geçmeyi başarmıştır.

Belkıs’ın ve halkının hakka ve hakikate teslimiyet göstereceklerini öğrenen Hz. Süleyman, çevresindeki ileri gelenlere hitap etmiş ve “onun tahtı”nı kimin getirebileceğini sormuştur. Böyle bir isteğin muhtemel sebebi, güçlü bir hükümranlığa sahip olduğunu gösterecek şekilde misafirini karşılamak olabilir.

Neml 27/23. âyetin tefsirinde de ifade ettiğimiz gibi “taht” için mecazi anlamda “hükümranlık, yönetim erki” manasını tercih edersek, o zaman Belkıs’ın yönetim biçimine dair bilgilerin getirilmesinin istendiğini söyleyebiliriz; ancak maksadın ilki olduğu kanaatindeyiz.

2. قَالَ عِفْر۪يتٌ مِنَ الْجِنِّ اَنَا۬ اٰت۪يكَ بِه۪ قَبْلَ اَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِكَ وَاِنّ۪ي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ اَم۪ينٌ “Cinlerden bir ifrit ‘Oturduğun yerden kalkmadan önce onu sana getiririm. Ben bu konuda güçlüyüm, güvenilirim!’ demişti.” Hz. Süleyman çevresindeki ileri gelenlere ilgili sözünü iletince cinlerden bir ifrît, bu istenileni çok kısa bir sürede, yani Hz. Süleyman oturduğu yerden kalkmadan yapabileceğini, bunun için yeterli ve güvenilir gücünün bulunduğunu ifade etmiştir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عِفْر۪يت ‘ıfrît kelimesi “çok güçlü”, “kuvvetli”, “her işinde maharetli”, “(cinlerin) reisi”, “yoldan çıkmış”, “inatçı”, “dâhî” gibi anlamlara gelmektedir.(13) Önceki âyette geçtiği üzere, Hz. Süleyman çevresindeki ileri gelenlere hitap etmişti.

Buradan anlaşılıyor ki ifrît adındaki cin de kendi grubu içerisinde hatırlı ve belirli bir konumu olan birisiydi. Cinlerden ordusu olan Hz. Süleyman’ın kontrolündeki varlıklar arasında bulunan ifrît’in kendine güveni tamdı ve tahtı getirme noktasında son derece güvenilir bir güce sahip olduğunu beyan etmişti.

İfrît’in sözü bir iddiadan ibaretti ve onu yapabilip yapamayacağı denenmemişti. Dolayısıyla, yapılmayan veya denenmeyen bir işin nasıllığı üzerinde kafa yormanın anlamsız olduğunu, gereksiz şeyleri aktarmanın faydasız olduğunu düşünmekteyiz. Hz. Süleyman oturduğu yerden henüz kalkmadan bir işi yapmak elbette çok iddialı bir çıkıştır; ancak bir sonraki âyette dile getirilen husus buna göre çok daha hızlı ve çok daha iddialı bir durum arz etmektedir.

ıı. Kitaptan Bilgisi Olan Kişinin Cevabı

قَالَ الَّذ۪ي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ اَنَا۬ اٰت۪يكَ بِه۪ قَبْلَ اَنْ يَرْتَدَّ اِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَاٰهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هٰذَا مِنْ فَضْلِ رَبّ۪ي لِيَبْلُوَن۪يٓ ءَاَشْكُرُ اَمْ اَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِه۪ وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ رَبّ۪ي غَنِيٌّ كَر۪يمٌ “Kendisinde Kitaptan bir bilgi olan kimse ise ‘Gözünü açıp kapamadan önce onu ben sana getiririm!’ demişti. (Süleyman, Belkıs’ın) tahtını yanında yerleşmiş görünce şunu söylemişti: Bu, şükür mü edeceğimi yoksa nankörlük mü yapacağımı denemek üzere Rabbimin (bana verdiği) iyiliklerindendir. Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur; kâfir olana gelince, şüphesiz ki benim Rabbim ğaniyy’dir (zengin ve ihtiyaçsızdır); kerîm’dir (çok ikram sahibidir).”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ي عِنْدَهُ ellezî ‘ındehû ifadesi “yanında bulunan kişi”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “ilim, bilgi”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi kelimesi “kitaptan”;اَنَا۬ ene zamiri “ben”; اٰت۪يكَ âtîke ifadesi “sana getiririm, getireceğim”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; قَبْلَ اَنْ يَرْتَدَّ kable en yertedde tamlaması “geri dönmeden önce”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;طَرْفُكَ tarfuke tamlaması “senin bakışın”; فَلَمَّا رَاٰهُ fe lemmâ raâhu fiili “onu gördüğü zaman”; مُسْتَقِرًّا müstekırran sözcüğü “yerleşmiş”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “onun yanında, yanıbaşında”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “işte bu”;مِنْ فَضْلِ رَبّ۪ي min fadli rabbî tamlaması “benim Rabbimin lütfundan(dır)”; لِيَبْلُوَن۪ي li yeblüvenî fiili “beni denemek, imtihan etmek için”;ءَاَشْكُرُ eeşkürü sorusu “şükredecek miyim”; اَمْ اَكْفُرُ em ekfuru ifadesi “yoksa nankörlük mü edeceğim”;وَمَنْ شَكَرَ ve men şekera ifadesi “ve her kim şükrederse”;فَاِنَّمَا يَشْكُرُ fe innemâ yeşkürü ifadesi “elbette ve elbette şükretmiş olur”; لِنَفْسِه linefsihî ifadesi “kendi nefsi için, kendisi için”; وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “ve her kim de nankörlük ederse, kâfir olursa”; فَاِنَّ رَبّ۪ي fe inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; غَنِيٌّ ğaniyyun kelimesi “ihtiyaçsız(dır), zengin(dir)”;كَر۪يمٌ kerîmun sözcüğü ise “çok ikram sahibi(dir)” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın Belkıs’ın tahtının getirilmesiyle ilgili sorduğu soruya kitaptan bilgisi olan birinin verdiği cevap ve Hz. Süleyman’ın konuya dair ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ الَّذ۪ي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ اَنَا۬ اٰت۪يكَ بِه۪ قَبْلَ اَنْ يَرْتَدَّ اِلَيْكَ طَرْفُكَ “Kendisinde Kitaptan bir bilgi olan kimse ise ‘Gözünü açıp kapamadan önce onu ben sana getiririm!’ demişti.” Kitâbî bilgisi olan kişi ise ifrît’in vaad ettiğinden çok daha kısa bir sürede tahtı getirebileceğini beyan etmişti.

a) Bu kişinin kim olduğuyla ilgili çeşitli ihtimaller üzerinde durulmaktadır.

ı. Bir görüş olarak bunun Hz. Süleyman olduğu ileri sürülmüştür ki “yanında kitâbî yani kitaptan bilgi bulunması” dolayısıyla bu görüş dikkat çekicidir. Zira âyette sözü edilen “kitâbî bilgi” vahiy kaynaklı bilgi olsa gerektir. “Katında kitaptan bir ilim” bulunmakla meşhur olan o şahıs Hz. Süleyman diye kabul edilirse, karşısında konuştuğu ise cinlerden İfrît olur. Bir anlamda onun iddiasına karşı bir meydan okuma devreye konulmuş demektir.

ıı. Bazıları bu kişinin Asâf b. Berhıyâ olduğu kanaatindedir.

Ancak Hz. Süleyman, kitabı ondan çok daha iyi biliyordu; çünkü Hz. Süleyman peygamberdir. Bu nedenle, bu lafzı, Hz. Süleyman’a hamletmek daha uygundur. Esasında böyle büyük bir başarıyı vahyin muhatabı olan peygambere değil de başkasına vermek, risaletin konumunu düşürür ki bu doğru olamaz. Dahası, eğer bu kişi Hz. Süleyman değilse o kişiye Hz. Süleyman’ın muhtaçlığı söz konusu olur ki halk nazarında bu anlaşılabilir bir durum olamaz. Zaten âyetin devam eden cümlesindeki “şükür mü edeceğimim, yoksa nankörlük mü diye bu benim imtihanımdır” ifadesi de olağanüstülük oluşturan bu nimetin Hz. Süleyman’a verilmiş olmasını gerektirir.(14)

b) Bunun pratikte nasıl bir bilgi olduğunu elbette açıklama imkânına sahip değiliz. Ancak alışılmışın dışında çok kısa sürelerde farklı şeylerin yapılabildiği bir dünyada yaşamaktayız. 100 yıl öncesine göre bugün sahip olduğumuz dijital bilgiler ve imkânlar sebebiyle o gün imkânsız görülebilen şeyler bugün sıradanlaşmıştır. Bilgi ve teknoloji gelişimi şimdilerde ulaşılanın çok üstünde ve ötesinde yeni imkânlar sunabilecek bir mahiyet arz etmektedir. Burada mesele, söz konusu kişinin bu işi yaparken nasıl bir teknoloji kullandığını bilememizdedir.

c) İnsanlık sanıldığı gibi teknolojide ilk defa bir ilerleme kaydetmiş değildir. Bilimin çeşitli dallarında çeşitli zirvelerin yaşandığında hiçbir şüphemiz yoktur. Şimdilerde tarihini bilemediğimiz, ancak kendilerine baktığımızda şaşkınlığımızı gizleyemediğimiz nice eserler görmekteyiz.

Bunlar bugün önümüzde bulunmalarına rağmen, nasıl yapıldıkları noktasında ikna edici bilgilere henüz ulaşabilmiş değiliz. Bu nedenle, burada sözü edilen “gözünü açıp kapayıncaya kadar tahtın getirilmesi” ifadesi insanlık için ulaşılabilir bir hedef olarak belirlenmiş de olabilir. Bu bir imkândır; insanlar sebeplere sarılarak bu zor, hatta imkânsız gibi gördüklerine ulaşabilirler.

2.فَلَمَّا رَاٰهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هٰذَا مِنْ فَضْلِ رَبّ۪ي لِيَبْلُوَن۪يٓ ءَاَشْكُرُ اَمْ اَكْفُرُ (Süleyman, Belkıs’ın) tahtını yanında yerleşmiş görünce şunu söylemişti: Bu, şükür mü edeceğimi yoksa nankörlük mü yapacağımı denemek üzere Rabbimin (bana verdiği) iyiliklerindendir.” Hz. Süleyman tahtı yanıbaşında görünce bunun ilâhî bir ikram olduğunu beyan etmiştir.

a) Bu ikram Neml 27/15. âyette dile getirilen “Mümin kullarından çoğuna bizi üstün kılan Allah’a hamd olsun” ifadesine de uygundur. Çünkü her iki âyette de feddale/fadl kelimesi kullanılmıştır. Tahtın uzak bir yerden çok kısa sürede getirilmiş olması sıra dışı bir olaydır ve böyle bir olay da ancak peygamberlerin peygamberliğinin delilleri arasında sayılabilecek türden bir nimettir.

Tahtın getirilmesi Hz. Süleyman’ın imtihanı olarak sunulmaktadır. İmtihana konu şey Hz. Süleyman’ın elinden çıkmış bir olağanüstülük ise anlamlıdır. Başkalarının ortaya koyduğu bir maharetin peygamberle ilişkisi çok kolay anlaşılabilir bir durum değildir; sadece dolaylı bir ilişki kurmak mümkündür ki zorunluluklar olmadıkça böyle bir yola tevessül etmemek gerekmektedir.

b) Yüce Allah böyle büyük bir nimeti ihsan ederken, Hz. Süleyman bunun bir imtihan olduğunu anlamış, Rabbinin onu şükür veya nankörlük noktasında denemekte olduğunu beyan etmiştir. Burada imtihana konu şey, kendisine sunulan bunca nimeti Yüce Allah’tan mı bildiği, yoksa kendi çabasının sonucu mu olduğu noktasındadır.

Nimeti kendinden bilmek en büyük kayıptır ve elbette bir peygamber böyle bir aldanmaya mağlup olmayacaktır. Nimete şükür kulluk ve risalet gereğidir; nimete karşı küfür ise onu verenin Yüce Allah olduğu gerçeğinin üzerini örtmektir. Bu noktada Hz. Süleyman çok önemli bir hususun altını şu cümleleriyle çizmektedir:

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(15) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(16) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(17) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(18) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(19)

3. وَمَنْ شَكَرَ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِه۪ وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ رَبّ۪ي غَنِيٌّ كَر۪يمٌ “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur; kâfir olana gelince, şüphesiz ki benim Rabbim ğaniyy’dir (zengin ve ihtiyaçsızdır); kerîm’dir (çok ikram sahibidir).” Hz. Süleyman Neml sûresinin 19. âyetinde duasına konu edindiği şükrün ne anlama geldiğini ve şükür ile şükürsüzlüğün nasıl sonuçlar doğuracağını bilmekteydi. İşte bunun sonucu olarak şükür ve küfür kavramlarını tam da yerinde tespitlerle tanımlamaktadır.

a) Lokmân 31/12’de de geçtiği üzere, şükreden kişi sadece ve sadece kendisi için ve kendi yararına şükretmiş olur. Çünkü cümlede tercih edilen ifadelerde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” bir teknik söz konusudur. Unutulmamalıdır ki şükredenin şükrünün Yüce Allah’a bir yararı olmadığı gibi, küfredenin küfrünün de Allah’a hiçbir zararı olamaz. Bu durumda şükrün sonucu yine şükredenin kendisinedir.

b) Küfredene gelince o da şunu bilmelidir: Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(20) Zira gerçek zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(21) Gerçek zenginliğin yanında Yüce Allah aynı zamanda sınırsız cömerttir ve ikram sahibidir. Benzer içerikte yani küfrün sahibine zararının olacağı şekilde bir mesaj Rûm 30/44’te de söz konusudur.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir. (Bununla beraber) O, kullarının küfrüne razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder. Hiçbir günahkâr diğerinin günahını çekemez. Nihâyet hepinizin dönüp gidişi, Rabbinizedir. Yaptıklarınızı O size haber verir. Çünkü O, kalplerde olan herşeyi hakkıyla bilendir.”

c) Yüce Allah kerim bir kudret olarak yarattığı insanoğluna sınırsız bir şekilde ikram etmekte, bunun bir sonucu olarak da peygamberlere bu ikramı en geniş şekilde sunmaktadır. Bu genel sünneti gereği Hz. Süleyman’a da Belkıs’ın tahtını getirtmiş, çok sıra dışı bir nimetle onu buluşturarak risalet görevinde de imtihanını devam ettirmekte olduğunu göstermiştir.

Anlaşılan o ki, bir insan peygamber bile olsa imtihana muhataptır ve mahşerde bu görevi nedeniyle sorgulanacaktır.(22) Hz. Süleyman bu bilinçle sahip kılındığı nimetlerin verilme nedenini bildiğini göstermiş ve yapılacak kulluk görevlerinin bizzat kişilere fayda sağlayacağını ilan etmiştir.

d) Belkıs’ın Tahtıyla İmtihanı ve Teslimiyeti

Yüce Allah sûrenin 41-44. âyetlerinde Hz. Süleyman’ın Belkıs’ın getirilen tahtıyla ilgili şöyle dediğini hatırlatmaktadır: “Tahtını değiştirin; bakalım doğruyu bulabilecek mi, yoksa doğruyu bulamayanlardan mı olacak?”

Ardından, Melike oraya gelince kendisine, “Senin tahtın da böyle mi?” dendiği, onun da “Sanki o. Bu olaydan önce bize bilgi verilmiş ve biz müslüman olmuştuk” cevabını verdiği, Melike’yi Yüce Allah’ın peşi sıra taptığı şeylerin haktan alıkoyduğu, çünkü onun da inkârcı bir kavme mensup olduğu belirtilmektedir.

Daha sonra, Melike Belkıs’a “Saraya gir!” denildiği, girişte zemini görünce derin bir suyun var olduğunu sandığı, bu yüzden ayaklarını açtığı, yani eteğini yukarı çektiği, Hz. Süleyman’ın kendisine “Bu, billurdan yapılmış bir köşk (zemini)dir” dediği aktarılmaktadır.

Kıssanın sonunda ise Belkıs’ın şu teslimiyet içerikli beyanına yer verilmektedir: “Ey Rabbim! Ben (Güneş’e tapmakla) gerçekten kendime yazık etmişim. (Artık) Süleyman’la beraber âlemlerin Rabbi Allah’a teslim oldum.”

ı. Hz. Süleyman’ın Tahtın Değiştirilme İsteği

قَالَ نَكِّرُوا لَهَا عَرْشَهَا نَنْظُرْ اَتَهْتَد۪يٓ اَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذ۪ينَ لَا يَهْتَدُونَ “(Süleyman) şöyle demişti: Onun (denenmesi) için tahtını değiştirin; bakalım doğruyu bulabilecek mi, yoksa doğruyu bulamayanlardan mı olacak?”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; نَكِّرُوا nekkirû emri “değiştirin”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için, denenmesi için”; عَرْشَهَا ‘arşehâ ifadesi “onun tahtını”; نَنْظُرْ nenzur fiili “bakalım”;اَتَهْتَد۪يٓ etehtedî sorusu “doğruyu bulacak mı, isabet edecek mi, tanıyacak mı”; اَمْ تَكُونُ em tekûnu ifadesi “yoksa (şöyle) mi olacak”; مِنَ الَّذ۪ينَ لَا يَهْتَدُونَ minellezîne lâ yehtedûne ifadesi ise “doğruyu bulamayanlardan” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın Belkıs’ı tahtıyla ilgili bir denemeye tabi tutmasıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Süleyman Belkıs’ın tahtında bazı değişiklikler yapılmasını istemiş, dolayısıyla tahtını tanıyıp tanıyamayacağını denemiştir. Sebe’ ülkesinden getirilen ve Belkıs’a ait olan tahtla ilgili birtakım değişiklikler yapılmasını isteyen Hz. Süleyman, Hüdhüd’ü denediği gibi bu defa da Belkıs’ı denemeye tâbi tutmuştur.

Hz. Süleyman’ın bunu neden yaptığı ilk etapta anlaşılamamaktadır. Akla gelen şudur: Hz. Süleyman tahtı değiştirmeden ona gösterseydi Belkıs elbette onu tanıyacaktı. Biraz değiştirerek bununla Belkıs’ın zekâsını test etmiş, kendi tahtına çok benzer olduğunu gördüğünde, bu işte risalete işaret eden bir hususun olduğunu farketmesini beklemiş olabilir.

2. Arada şu kadar mesafe olmasına ve alışılmış bir iletişim imkânı da bulunmamış olmasına rağmen, kendi tahtına çok benzeyen bir tahtın ona sunulması, burada bir sıra dışılığın bulunduğunu anlamasını sağlamalıydı. Bu sayede kendi nübüvvetini tanımasını arzulamıştır. Çünkü bu durum, hem Yüce Allah’ın kudretine, hem de Hz. Süleyman’ın peygamberliğinin doğruluğuna delalet etmiş olur.

Hz. Süleyman, kendisine has bu maksatlardan dolayı, yine bununla, hakkında tereddütler bulunan Belkıs’ın aklının üstünlüğünü bilmek veya ortaya çıkarmak istemiş olabilir. İşte bundan dolayı ona bu şekilde sormuş olabilir. Bir sonraki âyette de dile getirildiği üzere verdiği cevap beklenen sözleri içermektedir.

ıı. Belkıs’ın Tahtla İlgili Cevabı

فَلَمَّا جَآءَتْ ق۪يلَ اَهٰكَذَا عَرْشُكِ قَالَتْ كَاَنَّهُ هُوَ وَاُو۫ت۪ينَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهَا وَكُنَّا مُسْلِم۪ينَ “(Belkıs oraya) gelince, kendisine ‘Senin tahtın da böyle mi?’ denmiş, o da ‘Sanki o! Bu olaydan önce bize bilgi verilmiş ve biz müslümanlar olmuştuk.’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّا جَآءَتْ fe lemmâ câet fiili “geldiği zaman”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(ona şöyle) söylenmişti”;اَهٰكَذَا ehâkezâ ifadesi “böyle miydi, bu muydu”; عَرْشُكِ ‘arşuki tamlaması “senin tahtın”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; كَاَنَّهُ هُوَ keennehû hüve ifadesi “o sanki o”; وَاُو۫ت۪ينَا ve ûtînâ edilgen fiili “ve bize verilmiştir”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “bilgi”; مِنْ قَبْلِهَا min kablihâ ifadesi “ondan önce, daha önce”;وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz (şöyle) olmuştuk, (şöyle) idik”; مُسْلِم۪ينَ müslimîne kelimesi ise “Müslümanlar, teslimiyet gösterenler” demektir.

Burada Belkıs’ın tahtıyla ilgili sorulan soruya verdiği cevap gündeme getirlmektedir.

1. فَلَمَّا جَآءَتْ ق۪يلَ اَهٰكَذَا عَرْشُكِ قَالَتْ كَاَنَّهُ هُوَ “(Belkıs oraya) gelince, kendisine ‘Senin tahtın da böyle mi?’ denmiş, o da ‘Sanki o!’ demişti.” Bu âyette Belkıs’a getirtilen tahtla ilgili soru sorulmuş, o da bunun kendisininkine benzediğini söylemişti. Bu cevapta “bu odur” veya “bu o değildir” şeklinde kesin ve keskin cevap yerine, “sanki o” veya “ona benzer” şeklinde cevap verilerek, bir konuda teenni ile hareket etmenin önemine dair bir örnek duruş sunulmuştur.

2. وَاُو۫ت۪ينَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهَا وَكُنَّا مُسْلِم۪ينَ “Bu olaydan önce bize bilgi verilmiş ve biz müslümanlar olmuştuk.” Âyetin bu cümlesi iki şekilde anlaşılmaktadır:

a) Tahtla ilgili soruyu cevapladıktan sonra, Belkıs sözlerine devam etmekte ve muhtemelen ulak Hüdhüd’ün getirdiği bilgiler sayesinde bu olaydan önce Hz. Süleyman’ın peygamberliğine dair bilgilendirildiklerini ve bu sebeple de müslüman olduklarını ifade etmiştir. Bu tercihimizde قَبْلِهَا kablihâ tamlamasındaki هَا hâ zamiri “bu mucize” veya “bu halet/bu durum” takdirinde bir kelimeye gitmektedir.(23)

Belkıs’ın demek istediği şudur: Ben, beraberimdeki ileri gelenler ve halkım hep birlikte bu olağanüstü olaydan önce çeşitli şekillerde bu konularda bilgilendirilmiştik ve bunun sonucunda da Hz. Süleyman’ın peygamberliğini kabul ettiğimiz gibi Yüce Allah’a teslimiyeti de gerçekleştirmiştik.

b) Âyetin ikinci kısmındaki ifadenin Hz. Süleyman’a ait olabileceği de ifade edilmekte, Hz. Süleyman’a ve beraberindekilere bu olaydan çok daha önce hakikatin bilgisinin verildiği, dolayısıyla çok önceden beri müslüman oldukları beyan edilmektedir.(24) Biz âyetteki ifadelerin herhangi bir bağlantı kopukluğu oluşturmamak için Belkıs’a ait olduğu kanaatindeyiz ve açıklamalarımızı da bu istikamette yapmaya çalıştık.

ııı. Belkıs’ın Önceki İnanç Durumu

وَصَدَّهَا مَا كَانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنَّهَا كَانَتْ مِنْ قَوْمٍ كَافِر۪ينَ “Onu (Belkıs’ı), Allah’ın peşi sıra taptığı şeyler (gerçeklerden) alıkoymuştu. Şüphesiz ki o da inkârcı bir toplumdandı.

Âyetteki وَصَدَّهَا ve saddehâ fiili “ve onu (Melike’yi) alıkoymuştu”; مَا كَانَتْ تَعْبُدُ mâ kânet ta‘büdü ifadesi “tapmış oldukları şeyler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillahi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’tan başka şeyler”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) olmuştu, (şöyle) o idi”;مِنْ قَوْمٍ min kavmin kelimesi “(şöyle) bir kavimden”; كَافِر۪ينَ kâfirîne sözcüğü ise “kâfirler” demektir.

Burada Belkıs’ın bu imtihandan önceki inanç durumu gündeme getirilmektedir.

Belkıs’ın önceki âyette zikredilen sözlerinin ardından, bu âyette Yüce Allah veya Hz. Süleyman, onun daha önce tapındığı varlıkların Sebe’ melikesi Belkıs’ı hak ve hakikat yolundan engellediğini, sonuçta kâfir bir toplumda yaşadığını, bu nedenle hakkı bulamadığını beyan etmiştir. Bu izaha göre âyette مَا mâ ile başlayan cümle صَدَّ sadde fiilinin “faili” olarak kabul edilmiş olmaktadır.

Neml sûresinin 24. âyetinde de dile getirildiği üzere, Sebe’ halkı Yüce Allah’ın peşi sıra Güneş’e tapıyordu. Bunun sonucunda şeytan da onlara yaptıkları bu tapınma işlemini süslü gösteriyor ve sonuçta kendilerini hak yoldan engellediği için doğru yolu bulamıyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu duruma dikkat çekilmekte, “Belkıs’ın istikamet bulmamasının nedeni puta tapıcılık” olarak belirlenmektedir. Yönetiminde bulunan halk da aynı durumda olduğu için kendisinin “kâfir bir kavimden olduğu” ifade edilmektedir.

Bazı âlimlerimiz, âyetteki صَدَّ sadde fiilinin failini Yüce Allah veya Hz. Süleyman olarak düşünmektedir. Buna göre Belkıs’ın müslüman olduktan sonra daha önce Allah’ın peşi sıra tapındığı şeylere tapmaktan engellendiği beyan edilmiş olmaktadır.(25) Bu izaha göre ise âyette مَا mâ ile başlayan cümle صَدَّ sadde fiilinin “faili” değil, “mef‘ûlü” olmaktadır. Her iki durumda da asıl mesaj değişmemekte, Belkıs’ın artık istikamet üzere olduğu vurgulanmış olmaktadır.

ıv. Belkıs’ın Saraya Girişteki Şaşkınlığı

ق۪يلَ لَهَا ادْخُلِي الصَّرْحَ فَلَمَّا رَاَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَكَشَفَتْ عَنْ سَاقَيْهَا قَالَ اِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوَار۪يرَ “(Belkıs’a) ‘Saraya gir!’ denmişti. O, (zemini) görünce derin bir su var sanmış ve ayaklarını açmıştı (eteğinin ucunu sıvamıştı). (Süleyman) ‘Bu, billurdan yapılmış bir köşk (zemini)dir.’ demişti.”

Âyetteki ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(şöyle) denilmişti”; لَهَا lehâ ifadesi “ona, onun için”; ادْخُلِي üdhulî emri “gir”; الصَّرْحَ es-sarha kelimesi “saraya, köşke”; فَلَمَّا رَاَتْهُ fe lemmâ raethu fiili “onu, orayı gördüğü zaman”; حَسِبَتْهُ hasibethu fiili “onu sanmıştı, onu zannetmişti”; لُجَّةً lücceten kelimesi “derin su”; وَكَشَفَتْ ve keşefet fiili “ve kaldırmıştı, açmıştı, sıyırmıştı”; عَنْ سَاقَيْهَا ‘an sâkayhâ ifadesi “onun (eteğin bulunduğu) bacaklarından (yukarı)”; قَالَ kâle fiili “(Süleyman) demişti ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; صَرْحٌ sarhun kelimesi “(şöyle) bir saray(dır), köşk(tür)”; مُمَرَّدٌ mümerradün sözcüğü “güçlü şekilde ve ileri bir teknikle yapılmış”;مِنْ قَوَار۪يرَ min kavârîra ifadesi ise “billurdan, kristaldan” demektir.

Burada Belkıs’ın davet edildiği sarayın kapısından girdiğinde karşılaştığı durum ve şaşkınlığıyla ilgili bilgilerle Hz. Süleyman’ın ona verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Kasas 28/38 ve Mü’min 40/36’da da geçen الصَّرْحَ es-sarh kelimesi “saray, köşk, kâşâne” demektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُمَرَّدٌ mümerradün kelimesi “güçlü şekilde ve ileri bir teknikle yapılmış”, İnsân 76/15 ve 16’da da geçen قَوَار۪يرَ kavârîra kelimesi ise “billur, kristal” manasına gelmektedir.

Âyetin bu kısmı Belkıs’ın davet edildiği sarayla ilgili bilgiler içermektedir. Buna göre Melike’ye “Bu saraya gir” denmiş, o da saraya bakınca, muhtemelen içeri girince zeminin altında derin bir su var sanmış, bu nedenle de ıslanmaması için eteğini yukarı çekmeye çalışmıştı. Yaşadığı ve gördüğü şeylerle alakalı olarak şaşkınlık geçiren Belkıs’a hitaben Hz. Süleyman onun şaşkınlığına cevap olarak bu sarayın billurdan yapıldığını, dolayısıyla eteğini yukarı çekmesine gerek olmadığını beyan etmiştir.

Bütün bu ifadeler Hz. Süleyman’ın döneminde ulaşılan teknoloji hakkında az da olsa bilgi vermektedir. Sarayın zemininde belli ki camekanlı bir yapı vardı ve bütünüyle saray da billurdan/kristalden yapılmıştı.

Bugün bile hayranlıkla izlenebilecek bir sanatı ve teknolojik seviyeyi gösteren bu sarayla ilgili tefsirlerimizde yer alan ifadeleri burada nakletmek istemiyoruz. Kısaca söyleyelim ki, o dönemde ulaşılan teknolojik düzey çok ileriydi ve çevresindekiler bile bunun inceliğini bilememekteydi. Bu nedenle, Belkıs’ın şaşkınlık yaşamasına şaşırmamak gerekmektedir.

v. Belkıs’ın İtirafı ve İslam İlanı

قَالَتْ رَبِّ اِنّ۪ي ظَلَمْتُ نَفْس۪ي وَاَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمٰنَ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(Belkıs) şunu söylemişti: “Rabbim! Şüphesiz ki ben (Güneş’e tapmakla) kendime yazık etmişim. Süleyman’la birlikte âlemlerin Rabbi olan Allah’a teslim oldum.”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; ظَلَمْتُ zalemtü fiili “zulmetmiştim, haksızlık etmiştim”; نَفْس۪ي nefsî tamlaması “benim nefsime, kendime”; وَاَسْلَمْتُ ve eslemtü fiili “ve teslim oldum”; مَعَ me‘a edatı “birlikte, beraber”; سُلَيْمٰنَ süleymâne kelimesi “Süleymân’la birlikte”; لِلّٰهِ lillahi ifadesi “Allah’a”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada Belkıs’ın önceki haliyle ilgili kendini kınaması ve Yüce Allah’a teslimiyeti gündeme getirilmektedir.

Belkıs bütün bu kıssanın sonunda daha önce de Neml 27/42. âyette dile getirdiği şekilde imanını itiraf ve ilan etmektedir. Orada sadece Müslüman olduğunu ifade etmişken, burada bu imanını ve İslâm’ını Hz. Süleyman’la birlikte yeniden bir ikrara konu edinmiştir.

Güneş’e tapındığı için tevhidin zıddı olan şirke bulaşmakla da bir zulüm işlediğini farkeden Belkıs, evrensel anlamda herkese hitap etmekte ve şirk içerikli her bir inanç ve eylemin aslında kişinin kendine yazık etmesi manasına geldiğini ilan etmektedir.

Tevhidden ayrılmak adaletten ayrılmaktır ve fıtrata karşı bir zulümdür. Bunun farkına vararak ve her türlü şirkten uzaklaşarak âlemlerin Rabbi Allah’a teslim olmaktan başka çıkar yol yoktur. Hz. Süleyman ve Belkıs kıssasının zihinlere kazımak istediği asıl mesaj budur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 606; Taberî, age., XIX, 153; Zemahşerî, age., III, 352. 2 - Zemahşerî, age., III, 352; Râzî, age., XXIV, 194.
• 3 - Dühân 44/19. 4 - İbrâhim 14/1; Ahzâb 33/46.
  • Duhân 44/19 İbrâhîm 14/1 Ahzâb 33/46
• 5 - Bakara 2/ 143; Müzzemmil 73/15.
  • Bakara 2/143 Müzzemmil 73/15
• 6 - Semerkandî, age., II, 607; Taberî, age., XIX, 154-155; Zemahşerî, age., III, 353.
• 7 - Nebe’ 78/1. 8 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 9 - Târık 86/5. 10 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 11 - Hıcr 15/54; Neml 27/35. 12 - Semerkandî, age., II, 607; Taberî, age., XIX, 155; Zemahşerî, age., III, 353.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 13 - Ferrâ, age., II, 295; Semerkandî, age., II, 609; Taberî, age., XIX, 163; Zemahşerî, age., III, 355.
• 14 - Râzî, age., XXIV, 197.
• 15 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 16 - Zâriyât 51/56. 17 - Furkân 25/77. 18 - Hûd 11/119. 19 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 20 - Teğâbun 64/6. 21 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 22 - Mâide 5/109; A‘râf 7/6.
  • Mâide 5/109 A‘râf 7/6
• 23 - Zemahşerî, age., III, 357.
• 24 - Semerkandî, age., II, 610; Taberî, age., XIX, 167; Zemahşerî, age., III, 357.
• 25 - Semerkandî, age., II, 610; Taberî, age., XIX, 168; Zemahşerî, age., III, 357.