Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 58-68. âyetlerinde Hz. Yusuf’un kıssasının bir başka aşamasını gündeme getirmekte, kardeşlerinin kıtlık sebebiyle Mısır’a tahıl almaya gidişlerini ve sonrasında Hz. Yakup’dan Bünyamin’i yanlarında götürmek için izin isteklerini beyan etmektedir.

a) Kardeşlerin Tahıl Almak İçin Mısır’a Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin Mısır’a yanına geldiklerinde onu tanımadıklarını, Hz. Yûsuf’un ise onları tanıdığını, onların yüklerini tastamam yaptığını, bir sonraki seferde kardeşleri Bünyamin’i beraberinde getirmelerini, aksi takdirde hiç yanına yöresine uğramamalarını, kardeşlerinin ise onu babalarından isteyeceklerini ve bunu başaracaklarına inandıklarını söylediğini haber vermektedir.

ı. Hz. Yûsuf’u Tanıyamamaları

وَجَآءَ اِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ “Yusuf’un kardeşleri gelip huzuruna girmişlerdi. (Yusuf) onları tanımış, onlar ise onu tanımamışlardı.”

Âyettekiوَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; اِخْوَةُ يُوسُفَ ıhvetü yûsufe tamlaması “Yûsuf’un kardeşleri”; فَدَخَلُوا fe dehalû fiili “girmişlerdi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun yanına”; فَعَرَفَهُمْ fe ‘arafehum fiili “o onları tanımıştı”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar ise”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; مُنْكِرُون münkirûne kelimesi ise “tanımayanlar(dı), tanımamışlardı” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin onun yanına gelmesi gündeme getirilmektedir.

Kıssada yer almasa da aşağıda söyleyeceklerimizin o dönemde yaşandığı anlaşılmaktadır. Kur’ân, bütün peygamberlerin kıssasını anlatmadığı gibi bir peygamberin kıssasının her tarafını, bütün ayrıntılarını da anlatmamış, sadece ibret ve ders içerikli yönlerini ele almıştır. Bu çerçevede yaşananların hepsi değil, bir kısmı aktarılarak gerekli bilgilendirmeler yapılmıştır.

Yüce Allah, Hz. Yûsuf kıssasının çok önemli başka bir aşaması hakkında bilgi vermekte ve onun Mısır’ın yönetiminde görev yaptığı zamanlarda yaşananların bir kısmını ele almaktadır. Hz. Yûsuf Kral’ın yanında ve muhtemelen de Maliye Bakanı olarak göreve başlamıştı. Devletin hazineleriyle ilgili koruyucu ve bilgili olduğunu beyan ederek önemli bir güven kazanan Hz. Yûsuf bir süre devletin işlerini başarıyla yürütmüş, tarıma önem vererek yaşanacak sıkıntılarla ilgili olarak ön tedbirleri de almıştı. Bu çerçevede tarıma önem vermiş, üretimi arttırmış, gerekli stokları da hazırlatmış, depoları doldurtmuştu.

Daha önce Kral’ın gördüğü rüyaya getirdiği yorumda da dile getirdiği gibi, yedi yıllık kıtlık dönemi başlamış, çevredeki insanlar devlet hazinesinden ürün satın almaya başlamışlardı. Bu arada kıtlığın hüküm sürdüğü Kenan ilinde yaşamakta olan Hz. Yakup da durumdan etkilenmiş, Bünyamin hariç diğer 10 çocuğunu ürün almaları için Mısır’a göndermişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olayın bu aşamasından başlanmaktadır.

Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin yanına geldiklerini, Hz. Yûsuf’un onları tanıdığını, ancak kardeşlerin onu tanımadığını beyan etmektedir. Bu tanımada Hz. Yûsuf muhtemelen gelenlerin kimler olduğunu sormuş, onlar da Hz. Yakup’un oğulları olduklarını söyleyince elbette ağabeylerini tanımış olabilir. Bir başka ihtimal olarak belli yaşlardan sonra insanların simalarında büyük değişiklikler olmaması nedeniyle Hz. Yûsuf ağbeylerini hatırlayıp tanımış olabilir. Onların Hz. Yûsuf’u tanıyamamaları ise onun çocukluktan sonra tanınmayacak şekilde bir değişim geçirmesi olabilir. Bu iki ihtimalin ilki akla daha yatkındır; zaten konunun bu aşaması çok önemli olmadığı için Yüce Allah bu detayı vermemiştir.(1)

Yûsuf sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 15. âyetinde şöyle buyrulmuştu: “Onu götürüp de kuyunun dibine bırakmaya ittifakla karar verdikleri zaman (Yûsuf’a) ‘Andolsun ki sen onların bu işlerini onlar farkına varamadan, kendilerine haber vereceksin’ diye vahyetmiştik.” İşte bu âyette haber verilen olay yavaş yavaş gerçekleşmeye başlamış ve Hz. Yûsuf’un başına gelenlerin seyri bu defa onun leyhinde bir mahiyete dönüştürülmeye başlanmıştı. Kardeşler muhtemelen perişan ve gariban bir şekilde Hz. Yûsuf’un makamına gelmişler, devam eden âyetlerde de açıklanacağı üzere Hz. Yûsuf ise onları tanımanın verdiği heyecanla yüklerini hazırlatmaya başlamıştı.

ıı. Hz. Yûsuf’un Kardeşlerine Çok İyi Davranması

وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُون۪ي بِاَخٍ لَكُمْ مِنْ اَب۪يكُمْ اَلَا تَرَوْنَ اَنّ۪يٓ اُو۫فِي الْكَيْلَ وَاَنَا۬ خَيْرُ الْمُنْزِل۪ينَ “(Yusuf) yüklerini hazırlatınca (onlara) şöyle demişti: (Bir dahaki sefer) baba bir kardeşinizi (Bünyamin’i) de bana getirin! Görmüyor musunuz, ben ölçeği tam dolduruyorum ve misafirperverlerin en iyisiyim.”

Âyetteki وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ ve lemmâ cehhezehum fiili “onlara (elemanlarına) hazırlattığı zaman”;بِجَهَازِهِمْ bicehâzihim tamlaması “onların yüklerini”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; ائْتُون۪ي ü’tûnî emri “bana getirin”;بِاَخٍ لَكُمْ biehın leküm ifadesi “sizin kardeşinizi”; مِنْ اَب۪يكُمْ min ebîküm ifadesi “sizin babanızdan, baba bir”; اَلَا تَرَوْنَ elâ teravne ifadesi “görmüyor musunuz?”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُو۫فِي ûfî fiili “tam tartıyorum, tam yapıyorum, tastamam veriyorum”; الْكَيْلَ el-keyle kelimesi “ölçüyü”; وَاَنَا ve ene zamiri “ve yine ben”; خَيْرُ الْمُنْزِل۪ينَ hayru’l-münzilîne tamlaması ise “ikram edenlerin en hayırlısı(yım)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin yükünü hazırlatıp onlardan küçük kardeşlerini getirmeleri isteği gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُون۪ي بِاَخٍ لَكُمْ مِنْ اَب۪يكُمْ “(Yusuf) yüklerini hazırlatınca (onlara) şöyle demişti: (Bir dahaki sefer) baba bir kardeşinizi (Bünyamin’i) de bana getirin!” Hz. Yûsuf kardeşlerinin yüklerini tastamam hazırlatmış, muhtemelen her şeyden fazla fazla vererek onların gönlünü almaya çalışmış, onlar tam ayrılırlarken de kendilerine seslenerek “Bir dahaki sefer geldiğinizde baba bir kardeşinizi de beraberinizde getirin” demişti.

Âyette geçen اَخٍ لَكُمْ مِنْ اَب۪يكُمْ ehın leküm min ebîküm ifadesi Hz. Yûsuf’un küçük kardeşi olan Bünyamin’in kendi öz kardeşi olup, diğerleriyle annelerinin ayrı olduğunu ortaya koymaktadır. Zaten Yûsuf sûresinin 8. âyetinde yer alan “(Kardeşleri şöyle) demişlerdi: Yûsuf ile kardeşi (Bünyamin) babamıza bizden daha sevgilidir” sözünden de bu durum anlaşılmaktadır. Esasında Hz. Yûsuf onları tanımasına rağmen “kardeşimi getirin” dememiş, böylece onu getirmeme ihtimallerini devre dışı bırakmayı amaçlamıştır.

2. اَلَا تَرَوْنَ اَنّ۪يٓ اُو۫فِي الْكَيْلَ وَاَنَا۬ خَيْرُ الْمُنْزِل۪ينَ “Görmüyor musunuz, ben ölçeği tam dolduruyorum ve misafirperverlerin en iyisiyim.” Âyetin başındaki اَلَا تَرَوْنَ elâ teravne ifadesi “görmüyor musunuz?” “iyi görün”, “düşünün” gibi anlamlar vermektedir. Âyette yer alan اُو۫فِي الْكَيْلَ ûfi’l-keyle ifadesi gereği Hz. Yûsuf kardeşlerine hitap ederken “ölçüyü tam yaptığını” söylemişti. Buradaki maksat muhtemelen nüfus başına değil, sadece gelenlerin sayısınca ürün verilirken, onlara yanlarında getirmedikleri babalarını ve küçük kardeşleri Bünyamin’i de hesap ederek mal verdiğini hatırlatmak istemiş olabilir.

Burada başka bir ihtimal daha vardır ki o da şudur: Hz. Yûsuf yanına gelenlere ancak o sayıda ürün verebildiğini beyan etmiş, daha fazla kişi gelseydi ürünü de ona göre fazla verebileceğini, ancak mevcut kişiler sayısınca ölçeği tam olarak vermek zorunda kalmıştı. Böylece fazla ürün verememiş, fakat onlara çok iyi davranmış, geri kalan ilişkilerinde onlara çeşitli ikramlarda bulunmuş, misafirperverlik göstermiştir ki bir dahaki seferde küçük kardeşi getirmiş olsunlar.

Âyetin sonunda yer alan الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi “ikram edenler, ağırlayanlar, misafir edenler” gibi anlamlar içermektedir. N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmekte; نُزُل nüzül kalıbında bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(2) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(3) anlamına gelmektedir. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler, ağırlayanlar, misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam ikinci bir yorum olarak Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

Durum böyle olunca, Hz. Yûsuf kendisinin muhataplarına en iyi ikram eden kişi olduğunu ve onları çok iyi ağırladığını beyan etmiş, ürün ölçümünde fazla verememiş olsa da misafirperverlikte azami dikkati göstermiş ve cömertlik ortaya koymuş olmaktadır ki Hz. Yûsuf da bu sözüyle bu noktaya dikkat çekmiş olabilir. Eğer küçük kardeşlerini bir dahaki seferde yanlarında getirmezlerse ne yapacağını ise bir sonraki âyette dile getirmektedir.

ııı. Bünyamin’in Getirilmesini İstemesi

فَاِنْ لَمْ تَاْتُون۪ي بِه۪ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْد۪ي وَلَا تَقْرَبُونِ “Onu bana getirmezseniz, artık benim yanımda size verilecek hiçbir ölçek (tahıl) yoktur; (bu durumda sakın) bana (yanıma) yaklaşmayın!”

Âyetteki فَاِنْ لَمْ تَاْتُون۪ي fe in lem te’tûnî ifadesi “eğer bana getirmezseniz”; بِه bihî ifadesi “onu”; فَلَا كَيْلَ fe lâ keyle ifadesi “hiçbir ölçü yok, olmaz”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; عِنْد۪ي ‘ındî tamlaması “benim yanımda”; وَلَا تَقْرَبُونِ ve lâ takrabûni emri ise “bana (yanıma) yaklaşmayın” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerine bir daha seferki gelişleriyle ilgili tenbihi gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf yanına gelen, durumlarını anlatan, ürün isteğinde bulunan ve istediklerini kendilerine tastamam verdiği, hatta kendilerini çok iyi bir şekilde ağırladığı kardeşlerine yanından ayrılırlarken hitap etmiş ve bir sonraki seferde yanlarına en küçük kardeşlerini de alıp getirmelerini istemişti. Bu uyarısına bir cümle daha ilave etmiş ve belli ki şunu söylemek istemiştir:

“Eğer küçük kardeşinizi yani Bünyamin’i bana getirmezseniz benden yakınlık ve iltifat görmeniz bir tarafa, bende size verecek hiçbir ölçek zahire, tahıl olmayacaktır; dahası yanıma yöreme de sakın yaklaşmayın, semtime uğramayın, gözüme görünmeyin, ülkeme ayak basmayın.” Hz. Yûsuf, kardeşlerinin bu söyleneni yapmamaları durumunda artık paralarıyla bile ondan hiçbir tahıl ürünü alamayacaklarını belirtmiş, ülkenin yönetimi onun elinde bulunduğu için kendi kontrolünde bulunan hiçbir yerden de böyle bir ürün alamayacaklarını onlara bildirmek istemişti.

Önceki âyetteki ifadelerde bir dahaki gelişlerine yönelik teşvik varken, bu son sözünde ise açık bir tehdit söz konusudur. Âyetin sonundaki تَقْرَبُونِ takrabûni ifadesinin sonunda تَقْرَبُونيِ takrabûnî şeklinde bir “mütekellim yâ’sı” vardı; ancak kesra harekeyle yetinildiği için düşürülmüştür.(4)

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Yûsuf çok önemli bir yönetici olmasına ve o günün şartlarında dilediği her şeyi yapabilecek imkâna ve kudrete sahip olmasına rağmen, kardeşini zorla getirtme şeklinde bir zorbalık yapmayı tercih etmemiş, bir yöneticinin öncelikle nasıl davranması gerektiği noktasında çok önemli bir davranış modeli ortaya koymuştur. Muhataplar öncelikle teşvik edilmeli, gönülleri alınmalıdır; bu işe yaramayacak veya sıkıntılı bir durum varsa bu defa da onlara eziyet edecek bir yol değil, herhangi bir imkânı kendilerine sunmamayı tercih etmek gerekmektedir; âyetten gündelik hayata dair çıkarabileceğimiz sonuçlardan birisi de budur.

ıv. Kardeşlerin Verdiği Söz

قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ اَبَاهُ وَاِنَّا لَفَاعِلُونَ “(Kardeşleri) şöyle demişlerdi: Onu babasından istemeye çalışacağız; bunu elbette yapacağız.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;سَنُرَاوِدُ senürâvidü fiili “ileride uğraşacağız, isteyeceğiz”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “onunla ilgili”; اَبَاهُ ebâhu tamlaması “onun babasıyla, babasından”; وَاِنَّاve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَفَاعِلُونَ lefâ‘ılûne ifadesi ise “mutlaka yapanlar (olacağ)ız, yapacağız” demektir.

Burada kardeşlerin Hz. Yûsuf’a söyledikleri sözler gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf kardeşlerine hem yumuşak hem de sert uyarılarda bulununca, kardeşleri ülkenin yönetimini elinde bulunduran bir kişiden muhtemelen çekinerek veya tahıl almaya mecbur oldukları için onun dediğini mutlaka yapacakları sözünü vermişlerdi. Çünkü ortalıkta kıtlık vardı ve Mısır’dan aldıkları tahılın devamını almaya herkes gibi son derece muhtaç idiler; dolayısıyla Yûsuf’un dediğini de aynen yerine getirmeye mecburdular.

Bu nedenle, icabında babalarını kandırma yoluna bile gidebileceklerini hissettirmişlerdi; zirâ نُرَاوِدُ nürâvidü fiilinin böyle bir anlam boyutu da vardır.(5) Âyetin sonundaki وَاِنَّا لَفَاعِلُونَ “bunu mutlaka yapacağız” ifadesi, bir taraftan onu getirmekte kararlılık göstereceklerini, diğer taraftan da “elimizden geleni yapacağız”(6) manasını verebilir.

Bu arada kullandıkları ifade son derece manidardı. Çünkü Bünyamin de onların kardeşi olmasına rağmen ne “kardeşimiz” demişlerdi ne de “babamızdan” ifadesini kullanmışlardı. Tam bir dışlayıcı tavır sergileyerek tıpkı sekizinci âyette dedikleri gibi onu sahiplenmemiş ve “babasından onu isteyeceğiz” diyerek, anneleri ayrı olan kardeşlerini öz kardeşleri gibi görmediklerini ortaya koymuşlardı. Ancak karşılarında bulunan yöneticinin, yani Hz. Yûsuf’un da Bünyamin’in ana-baba bir kardeşi olduğunu bilmedikleri için son derece önemli bir hata yapmışlardı.

Hz. Yûsuf onların bu tavrından ve söylediklerinden şunu anlamış olmalıydı: Vakti zamanında kendisini nasıl dışlamış, kardeşiyle birlikte babalarının o ikisini diğerlerinden daha çok sevdiğini düşünerek onu nasıl öldürme veya uzak diyarlara sürme planları yapmış idiyseler, belli ki küçük kardeşlerine de aynı olumsuz, kötü, dışlayıcı ve ötekileştirici muamaleye devam ediyorlardı.

b) Sermayelerinin Kendilerine İade Edilmesi

Yüce Allah, sûrenin 62-64. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin sermayelerini yüklerine geri koydurduğunu, bu sebeple belki geri gelebileceklerini düşündüğünü, babalarının yanına döndüklerinde bir dahaki sefer için tahıl alabilmelerinin Bünyamin’i de beraberlerinde götürmelerine bağlı olduğunu söylediklerini bildirmektedir.

Ardından, Hz. Yakup’un kendilerine şu cevabı verdiği bildirilmektedir: “Daha önce kardeşi (Yûsuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim! (Ben onu sadece Allah’a emanet ediyorum); Allah en hayırlı koruyucudur. O, acıyanların en merhametlisidir.”

ı. Tekrar Geri Gelmeleri İçin Bir Hediye

وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ ف۪ي رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَآ اِذَا انْقَلَبُوٓا اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “(Yusuf, emrindeki) gençlere demişti ki: Sermayelerini yüklerinin içine koyun! Olur ki ailelerine döndüklerinde bunun farkına varırlar da belki (tekrar) gelirler.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “ve (Yusuf) demişti ki”;لِفِتْيَانِهِ lifityânihî ifadesi “onun gençlerine, hizmetçilerine”; اجْعَلُوا ic‘alû emri “yapın, koyun”; بِضَاعَتَهُمْ bidâ‘atehum ifadesi “onların sermayelerini”; ف۪ي رِحَالِهِمْ fî rihâlihim ifadesi “onların yüklerine”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “belki onlar”; يَعْرِفُونَهَا ya‘rifûnehâ fiili “onu bilirler, anlarlar da”; اِذَا انْقَلَبُوٓا izenkelebû ifadesi “döndükleri zaman”; اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ ilâ ehlihim ifadesi “onların kendi ailelerine”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “belki onlar”; يَرْجِعُونَ yarci‘ûne fiili ise “geri dönerler” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un küçük kardeşine kavuşmak için ortaya koyduğu bir başka fedakârlık gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ ف۪ي رِحَالِهِمْ “(Yusuf, emrindeki) gençlere demişti ki: Sermayelerini yüklerinin içine koyun!” Hz. Yûsuf kardeşleriyle olan konuşmalarını bitirince, onlar ayrılmadan önce muhtemelen gizlice yanındaki adamlarına emredip kardeşlerinin aldıkları ürünler için verdikleri sermayelerini de yüklerinin içine koymalarını istemişti.

Âyette geçen فِتْيَان fityân kelimesi “gençler, uşaklar, hizmetçiler”(7) manalarına gelmekte ve burada Hz. Yûsuf’un bu tür işlerde kullandığı görevliler manasını içermektedir. Ayrıca Yûsuf 12/19’da geçen بِضَاعَت bidâ‘ah kelimesi de onların tahıl karşılığında ödedikleri para, altın, gümüş vs. cinsinden “sermaye” demektir. Hz. Yûsuf kardeşlerine el altından bu şekilde çok önemli bir iyilikte daha bulunmuştu. Bunun gerekçesini ise şu şekilde dile getirmiştir:

2. لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَآ اِذَا انْقَلَبُوٓا اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Olur ki ailelerine döndüklerinde bunun farkına varırlar da belki (tekrar) gelirler.” Hz. Yûsuf bunca iyiliği yapmasının sebebini, beraberlerinde ana-baba bir kardeşi Bünyamin de varken tekrar gelmeleri şeklinde belirlemiştir. Onlar yüklerini yolda açılmayacak şekilde bağlamışlardı. Nitekim اِذَا انْقَلَبُوٓا اِلٰىٓ اَهْلِهِمْ “Ailelerine döndüklerinde” ifadesi bunu zorunlu kılmaktadır. Evlerine vardıklarında yüklerini açacaklar ve işte hiç de beklemedikleri bir anda sermayelerinin kendilerine verildiğini görerek bir sevinç ve şok yaşayacaklardı. Kıtlık döneminde hem gidip aldıkları tahıl ürünlerini, hem de verdikleri sermeyeyi yanlarında görünce yaşadıkları sevinç her halde tahmin edilmektedir.

Hz. Yûsuf bu iyiliği onlar yanındalarken yapabilecekken bunu tercih etmemişti. Çünkü bu durumda ailelerine döndüklerinde herhangi bir hırsızlık yapmış olma ihtimali veya başka bir fenalık işledikleri gibi bir zan meydana gelebilir ve böylece babalarını üzebilirlerdi. Böyle bir olaya meydan vermeden durumu başlangıçta kendilerine söylememiş, evlerine döndüklerinde görecekleri şekilde sermayelerini yüklerinin içine gizlice koydurmuş, kendilerine büyük bir sürpriz yapmıştı.

Hz. Yûsuf bu şekilde davranınca onun nasıl iyilik ve yardım sever biri olduğu ortaya çıkmış ve yeni isteğini karşılamak için çok daha uygun ve duygusal bir zemin meydana getirilmiş olacaktı. İnsan psikolojisini çok iyi bildiği anlaşılan Hz. Yûsuf böyle bir yol seçerek hem olası yanlış anlamaların önünü kapatmış, hem de kardeşiyle buluşabilmek için son derece elverişli bir zeminin oluşmasına gayret etmişti.

Bu arada Hz. Yûsuf kardeşlerinin ve dolayısıyla babasının böyle bir kıtlık ortamında ekonomik durumlarının elverişli olmadığını düşünerek, tekrar Mısır’a gelebilme imkânlarının olmayabileceğini düşünerek de sermayelerini yüklerinin arasına koydurmuş olabilir.(8) Böylece başlangıçta haber vermeyerek sermayeyi harcayıp bitirmelerinin önünü kesmiş olmayı da hesap etmiş olabilir. Esasında kardeşlerinin olumsuz kişiliklere sahip olduğunu bildiği için bu son ihtimal diğerine göre daha yakın gözükmektedir.

Bu ihtimaller çerçevesinde bakıldığında, Hz. Yûsuf yaptığı iyiliği sadece kardeşlerine değil, bütünüyle ailesine yapmış olacağı için ailenin ona karşı muhabbetini kazanmayı da düşünmüş olabilir. Bu haliyle bakıldığında sadece kardeşlerin bir teşekkür borcundan değil, bütün ailenin şükran duygusuyla ona sevgi beslemesi gerektiğinden de söz edilebilir. Durum böyle olursa Bünyamin’in getirilmesinin önü biraz daha açılmış olacaktı. İlâhî bir hikmet gereği olayların bu aşamasında henüz babası Hz. Yakup’la ilgili herhangi bir durum söz konusu edilmemişti.

Esasında bu bağlamda görülmesi gereken çok önemli noktalardan birisi de şudur: Hz. Yusuf Mısır’da hazinelerden sorumlu bir bakan, üst düzey bir yönetici olmasına rağmen, aslında kardeşlerine böyle bir uygulama yapmaya gerek görmeksizin yetkisini kullanarak Bünyamin’i getirtebilirdi. Böyle bir yetkiyi kullanmak ve zorla onu yanına getirtmek varken, bunu yapmak yerine takip ettiği yol onun anlayışını, nezaketini ve ferasetini göstermekte, bütün zamanların insanlarına “bir yöneticinin nasıl davranması gerektiğini” öğretmiş olmaktadır.

ıı. Bünyamin İçin Babalarına Söz Verişleri

فَلَمَّا رَجَعُوٓا اِلٰىٓ اَب۪يهِمْ قَالُوا يَآ اَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَاَرْسِلْ مَعَنَآ اَخَانَا نَكْتَلْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Babalarına döndüklerinde (ona) şöyle demişlerdi: Ey babamız! Böyle bir ölçek (tahıl verilmesi artık) bize yasaklandı. Kardeşimizi (Bünyamin’i) bizimle birlikte gönder de (onun sayesinde) ölçüp alalım! Biz onu mutlaka koruyacağız.”

Âyetteki فَلَمَّا رَجَعُوٓا fe lemmâ race‘û fiili “geri döndükleri zaman”; اِلٰىٓ اَب۪يهِمْ ilâ ebîhim ifadesi “onların kendi babalarına”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَبَانَا yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”; مُنِعَ müni‘a edilgen fiili “menedildi, yasaklandı, engellendi”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden, bize, bizimle ilgili”; الْكَيْلُ el-keylü kelimesi “(böyle) bir ölçek”; فَاَرْسِلْ fe arsil emri “gönder”; مَعَنَا me‘anâ ifadesi “bizimle birlikte”; اَخَانَا ehânâ tamlaması “bizim kardeşimizi”; نَكْتَلْ nektel fiili “tam bir ölçek (daha) alalım”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; لَحَافِظُونَ lehâfizûne kelimesi ise “elbette koruyanlar(ız), koruruz” demektir.

Burada kardeşlerin babalarının yanına döndüklerinde yeni bir yolculuk için gerekli şeyler bağlamında ona söyledikleri sözler gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا رَجَعُوٓا اِلٰىٓ اَب۪يهِمْ قَالُوا يَآ اَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ “Babalarına döndüklerinde (ona) şöyle demişlerdi: Ey babamız! Böyle bir ölçek (tahıl verilmesi artık) bize yasaklandı.” Kardeşleri Hz. Yûsuf’un onların sermayelerini yüklerine koydurduğundan haberdar olmadıkları için bedelini ödediklerini düşündükleri tahıl ürünlerini alıp geri dönmüşler ve babalarının yanına gelmişlerdi. Kardeşler henüz hiçbir şey demeden ve yüklerini de göstermeden hemen oracıkta Hz. Yakup’a “Ey babamız! Bir ölçek (erzak) bize yasaklandı” şeklinde olumsuz bir haber vermiş olabilirler. Ancak bu ifadenin bir süre sonra söylenmiş olma ihtimali de elbette vardır.

Kardeşler olup biten anlamında Hz. Yûsuf’la konuşmalarını babaları Hz. Yakup’a aktarmışlar ve Yûsuf 12/60. âyette yer aldığı üzere Hz. Yûsuf’un kendilerine özellikle tenbihlediği şu sözünü hatırlatmışlardı: “Eğer onu (Bünyamin’i) bana getirmezseniz, artık benim yanımda size verilecek hiçbir ölçek (erzak, zahire, tahıl) yoktur; (sakın) bana (yanıma ve yöreme de) hiç yaklaşmayın!”

Âyette geçen مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ müni‘a minne’l-keylü ifadesi “bizden bir ölçek engellendi” demektir ki maksat bir ölçeklik bile olsa kendilerine artık hiçbir şekilde yardım edilmeyeceğinin bildirilmesidir. Buradaki الْكَيْل el-keyl kelimesi “ölçü, tartı, kile” gibi anlamlar içermekte ve eğer Hz. Yûsuf’un dile getirdiği şart yerine getirilmezse artık en küçük bir ölçekte bile böyle bir yardım alamayacakları kendilerine kavratılmıştı. Onlar da bu durumu aynısıyla babalarına iletmişlerdi.

2. فَاَرْسِلْ مَعَنَآ اَخَانَا نَكْتَلْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Kardeşimizi (Bünyamin’i) bizimle birlikte gönder de (onun sayesinde) ölçüp alalım! Biz onu mutlaka koruyacağız.” Mısır’dan getirdikleri yükle dönen kardeşler babaları Hz. Yakup’a yönelik olarak Hz. Yûsuf’un ileri sürdüğü şartı dile getirmiş ve “kardeşimizi bizimle gönder ki onun sayesinde tahıl ölçüp alalım; hem biz onu muhakkak ki koruyacağız” demişlerdi. Onlar bu sözleriyle hem yeni gidişlerinde Bünyamin sayesinde daha çok tahıl almanın planını yapmışlardı, hem de kardeşleriyle ilgili babalarının ileri süreceği bir tereddüde karşı ona güvence vermeye çalışmışlardı.

Âyetin sonunda yer alan وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Biz onu muhakkak ki koruyacağız, koruruz” şeklindeki sözleri daha önce Hz. Yûsuf’u babalarından istedikleri aşamada da sûrenin 11. âyetinde de dile getirilmişti. Ancak orada verdikleri sözleri tutmadıkları daha sonraki âyetlerdeki uygulamalarından anlaşılmıştı. Şimdi konu Bünyamin’le ilgili tekrar gündeme getirilmekte ve aynı sözü babalarına tekrar vermektelerdi.

Bu teklif esasında Hz. Yûsuf’a aitti; dolayısıyla kıtlık ortamında kendilerince sakıncası olmayan böyle bir istek yerine getirilebilirdi. Ancak yıllar önce Yûsuf’a neler yaptıklarını kendileri unutmuş olsa da o acıyı hiç unutmayan babaları Hz. Yakup böyle bir teklife sıcak bakmayabilirdi. Durum sıkıntılı bir hal alabileceğinden dolayı daha önce Yûsuf 12/61. âyette dedikleri gibi küçük kardeşleri Bünyamin için “Onu ‘babası’ndan istemeye çalışacağız” ifadesini kullanmışken, bu defa “kardeşimiz” sözünü söyleyerek ortamı yumuşatma yolunu seçmişlerdi. Çünkü babalarına karşı hitaplarında bozuk ve dışlayıcı bir kelime kullanmamaya çalışan, sahiplenici, ötekileştirmeyen, özenli ve kibar bir duruşları da vardı.

ııı. Hz. Yakup’un Oğullarına Değil, Yüce Allah’a Güveni

قَالَ هَلْ اٰمَنُكُمْ عَلَيْهِ اِلَّا كَمَآ اَمِنْتُكُمْ عَلٰىٓ اَخ۪يهِ مِنْ قَبْلُ فَاللّٰهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “(Yakup, oğullarına) şöyle demişti: Daha önce kardeşi (Yusuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim; Allah en hayırlı koruyucudur. O, merhametlilerin en merhametlisidir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Yakup) demişti ki”; هَلْ اٰمَنُكُمْ hel âmenuküm sorusu “size güvenir miyim”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onunla ilgili, ona”; اِلَّا كَمَآ اَمِنْتُكُمْ illâ kemâ emintüküm istisnası “size güvendiğim gibisinin dışında”; عَلٰىٓ اَخ۪يهِ ‘alâ ehîhi ifadesi “onun kardeşiyle ilgili”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَاللّٰهُ fellâhu kelimesi “Allah”; خَيْرٌ hayrun ifadesi “en hayırlı(dır), hayırlı olandır”; حَافِظًا hâfızan kelimesi “koruyucu olarak”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ erhamu’r-râhımîne tamlaması ise “merhametlilerin en merhametlisi(dir)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un kendisinden izin isteyen oğullarına verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ هَلْ اٰمَنُكُمْ عَلَيْهِ اِلَّا كَمَآ اَمِنْتُكُمْ عَلٰىٓ اَخ۪يهِ مِنْ قَبْلُ “(Yakup, oğullarına) şöyle demişti: Daha önce kardeşi (Yusuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim.” Bu âyette geçen اٰمَنُ âmenu ve اَمِنْتُ emintü fiilleri kelimenin kök anlamı gereği “iman etmek” değil de “güvenmek” demektir.

Hz. Yakup’un, Mısır’a tahıl alsınlar diye gönderdiği oğullarına Hz. Yûsuf’un söylediği “Onu bana getirmezseniz size hiçbir ölçü (tahıl) yok; yanıma da yaklaşmayın” sözünün gereği olarak, ağabeyler babalarından küçük kardeşlerini yanlarına vermesini istemişlerdi. Buna karşılık, Hz. Yakup da daha önce diğer kardeş olan Hz. Yûsuf’u da onlara güvenmiş, ancak “onu kurt yedi” yalanıyla kendisini aldatmışlardı.

Ağabeyler Hz. Yûsuf’la ilgili olarak Yûsuf sûresinin 11-12. âyetlerinde geçtiği üzere babalarına şöyle demişlerdi: “Ey babamız! Sana ne oluyor da Yûsuf hakkında bize güvenmiyorsun! Oysaki biz onun iyiliğini istemekteyiz. Yarın onu bizimle beraber (kıra) gönder de bol bol yesin (içsin), oynasın. Biz onu mutlaka koruruz.” İşte bu isteğin sonucunda oğlu Yûsuf’u kaybeden Hz. Yakup’un şimdi de diğer küçük oğlunu almayı teklif eden diğer oğullarına “size nasıl güvenebilirim ki!” dercesine cevap vermiştir.

Hz. Yakup oğullarına Hz. Yûsuf’tan söz ederken اَخ۪يهِ ehîhi “kardeşi” diyerek onun Bünyamin’in öz kardeşi olduğunu beyan etmiş, onların üvey kardeş algısını Bünyamin üzerinden devam ettirmiştir. Kardeşine yani Yûsuf’a davranışlarını bildiği için şimdi de Bünyamin noktasında kendilerine güvenemeyeceğini beyan etmek istemişti. Âyetteki هَلْ hel edatı “güveneyim mi?” manası içermekte, ancak devamında gelen اِلَّا illâ edatı bu güvenin en çok önceki kardeşte olduğu kadar olabileceğini belirtmişti.

Bu ifadede hem Hz. Yûsuf’la ilgili önceki güvene dair derin ve ince bir sitem vardır; hem de onların isteklerine karşı nazik bir red vardır. Söylemek istediği şuydu: “Daha önce Yûsuf’u size emanet ettim de ne oldu! Onun hakkında da ‘Biz onun iyiliğini istemekteyiz. Biz onu mutlaka koruruz’ deyip durmuştunuz. Şimdi de aynı şeyleri söylüyorsunuz. Size nasıl güvenebilirim ki! Öncesinde beni yanılttığınız gibi korkarım ki bunda da yanıltacaksınız.”

Kanaatini bu şekilde beyan eden Hz. Yakup “evlat acısını çok iyi bildiği için bunu tekrar yaşamak istememe” ile “yaşadığı sıkıntılı kıtlık şartları”nın arasında sıkışıp kalmıştı. Ağır kıtlık nedeniyle gıdaya, tahıl ürünlerine muhtaç oluşunun zorunlu bir gereği olarak oğullarının yeni teklifini istemeyerek de olsa kabul etmek zorunda kalmıştı. Aslında oğullarının artık büyüdüğünü, Yûsuf’a yaptıklarını Bünyamin’e yapmayacaklarını düşünmüş olabileceği gibi, Bünyamin’e olan kıskançlıklarının Yûsuf kadar olmadığını, dolayısıyla büyük bir endişeye gerek olmadığını düşünmüş de olabilir.

Bu kararı vermesinde ilâhî vahyin devreye girmiş olması ve Hz. Mûsâ’nın annesine geri döndürüleceği bilgisi gibi(9) oğullarının ona geri döndürüleceği bilgisine sahip kılınması da elbette mümkündür. Bütün bu ihtimallerin ışığında Hz. Yakup yine de Bünyamin’i onların yanına vereceğini, ancak kendilerine tam anlamıyla güvenmediğini beyan edercesine asıl güven kaynağını şu şekilde dile getirmişti:

2. فَاللّٰهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “Allah en hayırlı koruyucudur. O, merhametlilerin en merhametlisidir.” İşte Hz. Yakup bu cümlesiyle “Ben onu size değil, sadece ve sadece gerçek güven kaynağı olan Allah’a emanet ediyorum” demek istemişti. Hz. Yakup bu sözüyle Yüce Allah’ın gerçek koruyucu ve merhametlilerin en merhametlisi olduğunu oğullarına açıkça söylemişti. Bir insanı koruyacaksa nerede ve nasıl olursa olsun sadece Yüce Allah korur. İnsanı insanların korumasına değil, Allah’ın korumasına bırakmak en güvenli yoldur. Çünkü Yüce Allah merhametlilerin en merhametlisi, acıyıp esirgeyenlerin en üstünü, en yücesidir.

c) Hz. Yakup’un Oğullarına Uyarısı

Yüce Allah, sûrenin 65-68. âyetlerinde kardeşleri yüklerini açınca sermayelerinin kendilerine geri verildiğini gördüklerini, bundan dolayı çok sevindiklerini, yeni bir sefer için kardeşlerini koruyacaklarını ve böylece tahıl alabilmelerinin çok daha kolay olacağını belirttiklerini aktarmaktadır. Buna karşılık olarak Hz. Yakup’un kendilerine “Kuşatılmanız (ve çaresiz kalma durumunuz) hariç, onu bana mutlaka getireceğinize dair Allah adına bana sağlam bir söz vermediğiniz takdirde onu sizinle beraber asla göndermem!” dediği beyan edilmektedir.

Ardından, kardeşler söz verince Hz. Yakup’un onlara şehre girerken ayrı kapılardan girmelerini tavsiye ettiği, fakat her şeye rağmen Yüce Allah’tan gelebilecek herhangi bir şey için de elinden bir şey gelmeyeceğini belirttiği ifade edilmektedir. Hz. Yakup oğulları onun dediği gibi şehre girdiklerinde başlarına gelebilecek herhangi bir olay için yapabileceği bir şey olmadığını beyan ettiği, uyarısının sadece içindeki bir duyguyu dışa vurmaktan ibaret olduğu, sonuçta Yüce Allah’ın bildirmesi sayesinde onun da bilgi sahibi olduğu ifade edilmektedir.

ı. Sermayelerine Kavuşmanın Sevinci

وَلَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ اِلَيْهِمْ قَالُوا يَآ اَبَانَا مَا نَبْغ۪ي هٰذِه۪ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ اِلَيْنَا وَنَم۪يرُ اَهْلَنَا وَنَحْفَظُ اَخَانَا وَنَزْدَادُ كَيْلَ بَع۪يرٍ ذٰلِكَ كَيْلٌ يَس۪يرٌ “Eşyalarını açtıklarında sermayelerinin kendilerine geri verildiğini görmüş ve şöyle demişlerdi: Ey babamız! Daha ne istiyoruz! İşte sermayemiz de bize geri verilmiş. (Onunla yine) ailemize yiyecek getiririz; kardeşimizi korur ve bir deve ölçek (tahıl) da fazla alırız. Bu (aldığımız) az bir ölçek (tahıl)dır.”

Âyettekiوَلَمَّا فَتَحُوا ve lemmâ fetehû fiili “ve açtıkları zaman”; مَتَاعَهُمْ metâ‘ahum tamlaması “onların kendi eşyalarını”; وَجَدُوا vecedû fiili “bulmuşlardı”; بِضَاعَتَهُمْ bidâ‘atehum tamlaması “onların sermayelerini”; رُدَّتْ ruddet edilgen fiili “verilmiş”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “kendilerine”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَبَانَا yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”; مَا نَبْغ۪ي mâ nebğî sorusu “daha ne isteriz”; هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “işte bu”; بِضَاعَتُنَا bidâ‘atünâ tamlaması “bizim sermayemiz(dir)”; رُدَّتْ ruddet edilgen fiili “verilmiş”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; وَنَم۪يرُ ve nemîru fiili “ve getiririz, besleriz”; اَهْلَنَا ehlenâ tamlaması “bizim ailemizi”;وَنَحْفَظُ ve nehfezu fiili “ve koruruz”; اَخَانَا ehânâ tamlaması “bizim kardeşimizi”; وَنَزْدَادُ ve nezdâdü fiili “ve arttırırız”; كَيْلَ بَع۪يرٍ keyle ba‘îrin tamlaması “bir deve ölçek (tahıl)ı”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (getirdiğimiz)”; كَيْل keylün kelimesi “(şöyle) bir ölçek(tir)”; يَس۪ير yesîrun sözcüğü ise “az, basit” demektir.

Burada kardeşler yüklerini açtıklarında karşılaştıkları manzara ve babalarına yönelik sözleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ اِلَيْهِمْ “Eşyalarını açtıklarında sermayelerinin kendilerine geri verildiğini görmüşlerdi.” Yüklerini açtıklarında Yûsuf sûresinin 62. âyetinde ele aldığımız üzere Hz. Yûsuf’un onların yüklerinin içine gizlice koydurduğu sermeyalerinin kendilerine verildiğini görmüşlerdi. Anlaşılıyor ki kardeşler babalarının yanına gelir gelmez yüklerini açmamışlar, yeni sefer için Bünyamin’le ilgili izin almanın peşine düşmüşlerdi.

2. قَالُوا يَآ اَبَانَا مَا نَبْغ۪ي هٰذِه۪ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ اِلَيْنَا “Ve şöyle demişlerdi: Ey babamız! Daha ne istiyoruz! İşte sermayemiz de bize geri verilmiş.” Kardeşler yüklerinin içinden tahıla karşılık verdikleri sermeyelerinin kendilerine iade edildiğini görünce şaşkınlık içerisinde sevinçle babalarına seslenmiş ve “Daha ne istiyoruz? Sermayemiz bile bize geri verilmiş” demişlerdi. Burada yer alan مَا نَبْغ۪ي mâ nebğî ifadesindeki مَا mâ edatı “soru” manası verebileceği gibi “olumsuzluk” manası da verebilir. “Soru” manası tercümede verdiğimiz gibidir. “Olumsuzluk” manasına göre ise anlam “Ey babamız! Biz (senden yeni sefer için sermaye) istemiyoruz; işte sermayemiz bize verilmiş” şeklini alır. Her iki durumda da sermayenin kendilerine verilmiş olmasının mutluluğunu yaşadıkları anlaşılmaktadır.

3. وَنَم۪يرُ اَهْلَنَا وَنَحْفَظُ اَخَانَا وَنَزْدَادُ كَيْلَ بَع۪يرٍ “(Onunla yine) ailemize yiyecek getiririz; kardeşimizi korur ve bir deve ölçek (tahıl) da fazla alırız.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَم۪يرُ nemîru fiili “alıp getirmek, beslemek” manasına gelmektedir; böylece ailelerini besleyebileceklerini dile getirmişlerdi. Kardeşler sermayenin kendilerine geri verildiğini görünce yeniden Mısır’a gittiklerinde alıp getirecekleri ürünlerle ailelerini rahatça geçindirmiş olacaklarını belirtmiş, bu arada Bünyamin’i de koruyacakları sözünü tekrar dile getirmişlerdi; âyetteki نَحْفَظُ اَخَانَا “Kardeşimizi koruruz” ifadesi bunu içermektedir. Üstelik eğer beraberlerinde Bünyamin olursa وَنَزْدَادُ كَيْلَ بَع۪يرٍ “Bir deve ölçek de fazla alırız” cümlesini kullanarak, getirdikleri mevcuttan daha fazla alabileceklerini beyan etmişler, böylece kuraklık nedeniyle yaşadıkları sıkıntılı süreçten her haliyle en az şekilde etkilenebileceklerini söylemek istemişlerdi.

4. ذٰلِكَ كَيْلٌ يَس۪يرٌ “Bu (aldığımız) az bir ölçek (tahıl)dır.” Kardeşler ilk seferde getirdikleri tahılın aslında ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde olmadığını, az bir miktar oluşturduğunu dile getirerek ikinci kez gitmelerinin adeta zorunluluk olduğunu beyan etmişlerdi. Bu ifadenin “bizim senden istediğimiz aslında basit bir şeydir” manasına geldiği de bildirilmektedir.(10) Ancak bağlam dikkate alındığında ilk yaklaşımın daha isabetli olduğunu belirtmeliyiz.

ıı. Hz. Yakup’un Oğullarından Söz Alması

قَالَ لَنْ اُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتّٰى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ لَتَاْتُنَّن۪ي بِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يُحَاطَ بِكُمْ فَلَمَّآ اٰتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ “(Yakup, oğullarına): ‘Kuşatılmanız hariç, onu bana mutlaka getireceğinize dair Allah adına bana sağlam bir söz verinceye kadar onu sizinle birlikte asla göndermem!’ demişti. Ona (istediği şekilde) güvencelerini verdiklerinde (Yakup) ‘Söylediklerimize Allah vekildir (şahittir)’ demişti.”(11)

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Yakup) demişti ki”; لَنْ اُرْسِلَهُ len ursilehû fiili “onu asla ve asla göndermeyeceğim”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”;حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; تُؤْتُونِ tü’tûni ifadesi “bana verinceye kadar”; مَوْثِقًا mevsıkan kelimesi “kendisine güvenilen bir söz”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; لَتَاْتُنَّن۪يlete’tünnenî ifadesi “elbette bana getirmenize dair”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “onu”; اِلَّآ اَنْ يُحَاطَ illâ en yuhâta istisnası “kuşatılmanız durumu hariç”; بِكُمْ biküm ifadesi “hepiniz, sizler”; فَلَمَّآ اٰتَوْهُ fe lemmâ âtevhu fiili “ona verdiklerinde”; مَوْثِقَهُمْ mevsikahum ifadesi “onların sözlerini”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى مَا نَقُولُ ‘alâ mâ nekûlü ifadesi “dediklerimize dair”; وَك۪يل vekîlün sıfatı ise “vekil(dir), kefil(dir)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarına yönelik sözleri ve onlardan aldığı söz gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ لَنْ اُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتّٰى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ لَتَاْتُنَّن۪ي بِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يُحَاطَ بِكُمْ “(Yakup, oğullarına): ‘Kuşatılmanız hariç, onu bana mutlaka getireceğinize dair Allah adına bana sağlam bir söz verinceye kadar onu sizinle birlikte asla göndermem!’ demişti.” Hz. Yakup, oğullarının getirdiği tahıl ürünlerinin içinde ödedikleri sermayenin kendilerine verilmesi sonrasında onların söylediklerini de dinledikten sonra asıl istekleri olan Bünyamin’i beraberlerinde götürme isteklerine dair beyanda bulunmuş ve kendisine söz vermelerini istemişti. Konuyla ilgili âyette geçen تُؤْتُونِ tü’tûni ifadesinin sonunda bir “mütekellim yâ”sı bulunduğu için tercümede “bana verinceye kadar” demeyi tercih ettik.

Hz. Yakup, Bünyamin’i göndermesi için bir istisna ifade etmiştir ki bunu da اِلَّآ اَنْ يُحَاطَ بِكُمْ “Kuşatılmanız hariç” ifadesiyle dile getirmişti. Hz. Yakup bu ifadesiyle hepsinin saldırıya uğraması, yani topyekün ölümle kuşatılması(12) dışında bahane kabul etmeyecekti. Yûnus 10/22 ve Kehf 18/42’deki kullanımlardan da anlaşıldığına göre, bu ifade “tamamen kuşatılmak, helak edilmek, yok edilmek” gibi anlamlar içermektedir. Demek istediği açıktı: “Ölümünüz hariç hiçbir bahane istemiyorum.” Bunun dışında Bünyamin’i ona geri getireceklerine dair Yüce Allah adına söz vermelerini, aksi takdirde onu kendileriyle asla göndermeyeceğini dile getirmişti.

Yûsuf 12/80’de de geçen مَوْثِق mevsık kelimesi “kendisine güvenilen söz, ahit, yemin” demektir.(13) Hz. Yakup’un sözlerinden anlaşılıyor ki insanlar birbirleriyle ilişkilerinde Yüce Allah adına sözleşme yapabilirler; O’nun adına birbirlerinden güven isteyebilirler. Bu ifade dolaylı olarak yemin etmek demektir. “Allah’tan söz vermek” demek Allah adına, O’nun güven kaynağı oluşunu esas alarak, O’nu şahit tutmak demektir ki Hz. Yakup da oğullarından bunu istemiş, Allah adına söz vermelerini arzu etmişti.

2. فَلَمَّآ اٰتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ “Ona (istediği şekilde) güvencelerini verdiklerinde (Yakup) ‘Söylediklerimize Allah vekildir (şahittir)’ demişti.” Hz. Yakup’un oğulları daha önce kardeşleri Hz. Yûsuf’la ilgili kötü planlar yapmış olsalar da, bu defa Bünyamin’le ilgili böyle bir kötülük düşünceleri yoktu. Bu nedenle, babalarının kendilerinden istediği sözü, teminatı ona vermişlerdi.

Arzu edilen şey gerçekleştikten sonra, bu defa Hz. Yakup oğullarıyla vardığı bu anlaşmaya dikkat çekmiş ve “Söylediklerimize Allah şahittir” diyerek bunun asla ve asla bozulmaması gerektiğine dikkat çekmiştir. Âyetin sonunda yer alan اللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ cümlesi Kasas 28/28’de Hz. Mûsâ ile Hz. Şu‘ayb’ın arasındaki anlaşmada da dile getirilmektedir.

Hz. Yakup oğullarına Yüce Allah’ın vekilliğini hatırlatarak, eğer bu dediklerini sadakatle yerine getirmeye çalışırlarsa Yüce Allah’ın kendilerine yardım edeceğini belirtmiş, sonuçta kendilerini ödüllendireceğini de ifade etmek istemiştir. Aksi takdirde ise en büyük cezayı da verebileceğini özellikle وَك۪يل vekîl sıfatını kullanarak beyan etmek istemiştir.

Bu sıfat “şahitlik”, “gözeticilik”, “her şeyi bilicilik”(14) ve “kefillik”le(15) beraber daha ileri bir faaliyet manası içermektedir. En‘âm 6/102 ve Hûd 11/12 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, “Yüce Allah her şeye vekildir”; yani O’nun izni, yardımı ve müdahalesi olmadan hiç kimse hiçbir şeyi yapamaz. Bu nedenle, Hz. Yakup da oğullarına Yüce Allah’ın özellikle bu sıfatını hatırlatmış, sözlerine sadakat göstermelerinin kendilerine fayda vereceğini beyan etmek istemiştir.

ııı. Oğullarına Özel Uyarısı

وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ اَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَآ اُغْن۪ي عَنْكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “(Yakup) ‘Ey oğullarım! (Şehre) hepiniz bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin! (Ancak) Allah’tan (gelecek) hiçbir şeyi sizden savamam. Hüküm yalnızca Allah’a aittir. (Onun için) ben yalnızca O’na güvendim. Güvenenler yalnız O’na güvensinler!’ demişti.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve (Yakup) demişti ki”; يَا بَنِيَّ yâ beniyye hitabı “ey çocuklarım”; لَا تَدْخُلُوا lâ tedhulû emri “girmeyin”; مِنْ بَابٍ وَاحِد min bâbin vâhıdin tamlaması “tek, bir, aynı kapıdan”; وَادْخُلُوا vedhulû emri “ve girin”; مِنْ اَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ min ebvâbin müteferrıkatin tamlaması “değişik, farklı kapılardan”; وَمَآ اُغْن۪ي ve mâ uğnî fiili “fayda veremem, gideremem”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “size, sizden”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi “Allah’tan (gelen)”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şeyi”; اِنِ الْحُكْمُ ini’l-hukmu ifadesi “hüküm değildir”; اِلَّا لِلّٰهِ illâ lillâhi istisnası “Allah’a ait olmanın dışında, hüküm sadece ve sadece Allah’ındır”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; وَعَلَيْهِ ve ‘aleyhi ifadesi “ve yine sadece O’na”; فَلْيَتَوَكَّلِ felyetevekkel emri “güvensin”; الْمُتَوَكِّلُون el-mütevekkilûne kelimesi ise “güvenenler” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarına tavsiyesi ve sadece Yüce Allah’a güvenilmesi gerektiğiyle ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ اَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ “(Yakup) ‘Ey oğullarım! (Şehre) hepiniz bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin!’ demişti.” Hz. Yakup, beraberlerine Bünyamin’i de verdiği çocuklarına hitap etmiş ve Mısır’a gittiklerinde hep birlikte şehre aynı kapıdan girmemelerini, değişik kapılardan geçmelerini emretmişti.

Önceki girişlerinde herhangi bir uyarıya ihtiyaç yoktu; çünkü hiç kimse onların kardeş olduklarını bilmiyordu. Oysa çevredekiler ilk gelişlerinde Hz. Yûsuf’un onlara çok büyük ikramlarda bulunduğunu, onları nasıl ağırladığını görmüşlerdi. Bu nedenle, çevredekilerin onları kıskanması ve başlarına bir kötülük getirmesi ihtimaline karşılık, Hz. Yakup bir tedbir olarak şehre aynı kapıdan değil, farklı kapılardan girmelerini isteyerek muhtemel bir tehlikenin önünü kesmek istemiştir.

Çünkü yabancı bir ülkeye kalabalık halinde girmek gereksiz bir tehlikeye davetiye çıkarmak demekti. Buradan anlaşılıyor ki, bir sıkıntı başa gelmeden önce tedbirli davranmak gerekmektedir. Tedbirli davranmak ölçülü davranmaktır ki bir peygamber olarak Hz. Yakup da oğullarına bunu söylemiştir.

2. وَمَآ اُغْن۪ي عَنْكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Ancak) Allah’tan (gelecek) hiçbir şeyi sizden savamam.” Hz. Yakup oğullarına şehre ayrı kapılardan girmelerini emrettikten sonra, yine de başlarına bir şey gelirse artık onunla ilgili herhangi bir şey yapamayacağını beyan etmek istemiştir. Bazı müfessirlerimiz buradaki konunun “göz değmesi, nazar”la ilgili olduğu yorumunu yapmışlardır.(16) Kul bütün gücünü ortaya koymalıdır. Elinden gelen her şeyi yaptıktan sonra bilmelidir ki iradesiyle yapmak istediği her şey Yüce Allah’ın izni ve kanunlarıyla meydana gelir.

Bazen elden gelen her şey yapılsa da arka planı bilinmediği için başka bazı olaylar da meydana gelebilir. Durum böyle olunca, Yüce Allah’a sığınmaktan başka çare kalmaz. İnsanın tedbir alarak engelleyebilecekleri olabildiği gibi, tedbirin etkin olamayacağı alanlar da vardır. İşte Hz. Yakup oğullarına bu ihtimali de hatırlatmış, devam eden cümlelerden de anlaşılacağı gibi “elinizden geleni yapın; ancak elde olmayan şeylerle karşılaşırsanız hükmün sahibi olan Yüce Allah’a güvenin; zira güven kaynağı sadece ve sadece O’dur.”

Bu gerçeğe rağmen, hayatta bazılarının bazı olağanüstülüklerle insanlara yardım ettiği veya edeceği kabulü Kur’ân’a aykırıdır; bu apaçık bir gerçektir.

3. اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “Hüküm yalnızca Allah’a aittir. (Onun için) ben yalnızca O’na güvendim. Güvenenler yalnız O’na güvensinler!” Hz. Yakup hayatı Yüce Allah bilinciyle yaşamak gerektiğini oğullarına tenbihlemiş, Yûsuf 12/40. âyette Hz. Yûsuf’un müşrik muhataplarına söylediği gibi hüküm sahibinin sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu özellikle vurgulamıştır.

a) اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ “Hüküm yalnızca Allah’a aittir. (” Bu cümle Hz. Yûsuf’un bir sözü olarak Yûsuf 12/40’ta geçtiği gibi, Hz. Peygamber’in kavmine hitabında En‘âm 6/57’de de geçmektedir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye vurgu anlamı katmakta ve dünyada da âhirette de hüküm konusunda Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin yetkin olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.(17)

Cümlenin bağlamını dikkate aldığmızda şunu belirtmeliyiz: Hz. Yakup Yüce Allah’tan başkasının hiçbir konuda son sözü söyleyemeyeceğini, kulların birebir sorumlu olduğu konulardaki sorumlulukları hariç, Yüce Allah’ın hayata her an müdahil olduğunu, hüküm verici makamın sadece O’na ait bulunduğunu bir tebliğ ilkesi olarak oğullarına söylemiştir.

b) عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “Onun için) ben yalnızca O’na güvendim. Güvenenler yalnız O’na güvensinler!” Hz. Yakup oğullarına güven kaynağının sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu bu sözüyle bir kez daha iletmiştir. Bu cümle çeşitli âyetlerde mesaj olarak geçmekte(18) ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri, güvenmeleri gerektiğini içermektedir.

İbrâhim 14/11’de de geçtiği üzere, peygamberler Yüce Allah’a olan teslimiyet ve güvenlerini işte bu cümle ile ortaya koymuş, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Yüce Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(19) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(20) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(21) her şeye vekîl olan O’dur;(22) O en güzel vekildir.(23)

Güven kaynağı sadece Yüce Allah’tır; öyleyse “sadece O’na güvenmek” gerekir.(24) “Allah vekîldir; vekîl olarak Allah yeter” anlamında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(25) Zira Allah’a güvenenlere Allah yeter.(26) Zaten gerçek müminler de böyle uygulamışlardır.(27) Başka varlıklara güvenilmemesi veya onlara güvenin bir anlam ifade etmediği, hatta Hz. Peygamber’ın insanlara vekîl olmadığı yönünde de pek çok âyet vardır.(28) Konuyla ilgili bütün söylenenleri özetleyecek cümle ise Zümer 39/36’daki şu ifadedir: “Allah kuluna yetmez mi? Seni O’ndan başkasıyla korkutuyorlar. Allah kimi şaşırtırsa artık onu yola getirecek kimse yoktur.”

Peygamberler muhataplarına tebliğlerinde devamlı olarak “Tevekkül edenler yalnız O’na güvensinler” manasındaki cümleyi dile getirmişlerdi. Âyetin sonunda yer alan el-mütevekkilû(î)ne kelimesi Kur’ân’da dört kez(29) geçmekte ve hepsinde de Yüce Allah’a güvenmek gerektiğiyle ilgili bilgiler vermekte, Yüce Allah’ın O’na güvenenleri sevdiği mesajını içermektedir. Mü’min 40/44’te de belirtildiği gibi, gerekeni yaptıktan sonra “işi Allah’a bırakmak”, yani meseleleri O’na havale etmek insanı rahatlatan en önemli unsurlardan birisidir. Zaten tevekkül, elden geleni yaptıktan sonra sonuçla ilgilenmeyip “Allah’a güvenmek” demektir.

İşte bütün bu gerçeklerin de ışığında düşünüldüğünde, Hz. Yakup oğullarına güven kaynağının sadece Yüce Allah olduğunu, herhangi bir insana değil, sadece Yüce Allah’a güvenmek gerektiğini, tedbiri aldıktan sonra Yüce Allah’a güvenmenin dışında başka hiçbir makamın bu noktada etkili olamayacağını kendilerine açıkça ifade etmiştir.

ıv. Hz. Yakup’un İlâhî Öğretileri Bilmesi

وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ اَمَرَهُمْ اَبُوهُمْ مَا كَانَ يُغْن۪ي عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا حَاجَةً ف۪ي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضٰيهَا وَاِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Babalarının kendilerine emrettiği yerden (çeşitli kapılardan) girdiklerinde (onun emrini yerine getirmişlerdi. Fakat bu önlem) Allah’tan gelecek hiçbir şeyi onlardan savamazdı; ancak Yakup’un (oğullarını korumak için) söylemek istediği şeyin yerine getirilmesi (söz konusuydu). Şüphesiz ki o, biz kendisine bildirdiğimiz için bilgi sahibiydi. Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Âyetteki وَلَمَّا دَخَلُوا ve lemmâ dehalû fiili “ve girdiklerinde”; مِنْ حَيْثُ اَمَرَهُمْ min haysü emerahum ifadesi “onlara emrettiği yerden”; اَبُوهُمْ ebûhum tamlaması “onların babaları(nın)”; مَا كَانَ يُغْن۪ي mâ kâne yuğnî ifadesi “fayda veremezdi, gidermezdi”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şeyde”; اِلَّا حَاجَةً illâ hâceten istisnası “bir ihtiyaç, zorunluluk hariç”; ف۪ي نَفْسِ يَعْقُوبَ fî nefsi Yakupe tamlaması “Yakup’un kendisindeki, içindeki”; قَضٰيهَا kadâhâ fiili “onu gerine getirdi”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَذُو عِلْمٍ lezû ‘ılmin ifadesi “bilgi sahibi(dir)”; لِمَا عَلَّمْنَاهُ limâ ‘allemnâhu ifadesi “ona bildirdiğimizle ilgili”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve ancak, lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının şehre girişleri ve Hz. Yakup’un konuyla ilgili bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ اَمَرَهُمْ اَبُوهُمْ “Babalarının kendilerine emrettiği yerden (çeşitli kapılardan) girdiklerinde (onun emrini yerine getirmişlerdi.” Âyette Hz. Yakup’un oğullarının babalarının kendilerine emrettiği şekilde şehre girdikleri bildirilmektedir. Babalarının onlara emrettiği şekil ise “değişik kapılardan girmeleri”ydi.

2. مَا كَانَ يُغْن۪ي عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا حَاجَةً ف۪ي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضٰيهَا “Fakat bu önlem) Allah’tan gelecek hiçbir şeyi onlardan savamazdı; ancak Yakup’un (oğullarını korumak için) söylemek istediği şeyin yerine getirilmesi (söz konusuydu).” Hz. Yakup’un oğulları babalarının kendilerinden istediği şekilde şehre girmiş olmalarına rağmen, bu tedbir Yüce Allah’tan kendilerine gelebilecek herhangi bir olayı elbette giderebilecek durumda değildi.

a) مَا كَانَ يُغْن۪ي عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Fakat bu tedbir) Allah’tan gelecek hiçbir şeyi onlardan savamazdı.” Bir önceki âyette Hz. Yakup oğullarına şöyle demişti: وَمَآ اُغْن۪ي عَنْكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Ancak) Allah’tan (gelecek) hiçbir şeyi sizden savamam.” İşte onun bu sözü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette doğrudan Yüce Allah’ın bir ifadesi olarak bu defa şu şekilde beyan edilmektedir: مَا كَانَ يُغْن۪ي عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Fakat bu tedbir) Allah’tan gelecek hiçbir şeyi onlardan savamazdı.”

Demek ki Hz. Yakup önceden söylediği sözleri de vahyin ışığında dile getirmiş ve vahyin çizdiği yolda hayatını ve söylemini gerçekleştirmiştir. Âyette geçen مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı, Yüce Allah’ın isteği ve kararına karşı hiçbir gücün hiçbir şekilde etkin olamayacağını ortaya koyan güçlü bir olumsuzluk ifadesidir. Allah’tan gelebilecek azabı gidermede hiç kimsenin etkin olamayacağıyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(30)

b) اِلَّا حَاجَةً ف۪ي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضٰيهَا “Ancak Yakup’un (oğullarını korumak için) söylemek istediği şeyin yerine getirilmesi (söz konusuydu).” Yani Hz. Yakup bu sözüyle içindeki bir dileği açığa vurmuştu.(31) Yüce Allah Hz. Yakup’un dile getirdiği tedbirin gerekçesini “onun içinden geçirdiği insani bir duygunun gerçekleştirilmesi”ne bağlamıştır. Zira Yüce Allah’ın mutlak kudreti karşısında hiç kimsenin karşı koyabilme gücü ve imkânı yoktur. Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(32) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(33)

Hz. Yakup’un uyarısı bir kul olarak alınabilecek tedbirleri almaktan ibaretti; yoksa daha sonraki âyetlerde de ifade edileceği üzere Hz. Yûsuf tarafından Bünyamin’in yüküne su tasının koydurulması, onun hırsızlıkla suçlanması ve gelişen olaylarda Hz. Yakup’un ve oğullarının yapabileceği hiçbir şey olamayacaktı. Hz. Yakup “bir beşer olarak yapılabilecek her ne varsa onu yapmalıyız”dan hareket ederek bu isteğini dile getirmişti. İşte âyette dile getirilen hususlar bu şekilde ifade edilebilir.

3. وَاِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki o, biz kendisine bildirdiğimiz için bilgi sahibiydi. Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah Hz. Yakup’a gerçekleri bildirdiğini, dolayısıyla verdiği kararları ilâhi bildirim doğrultusunda dile getirdiğini beyan etmekte, fakat Yüce Allah’ın peygamberlerini bilgilendirdiği gerçeğini veya Hz. Yakup’un bu olayların arka planını bildiğini insanların çoğunun fark edemediğini, bunu bilmediğini haber vermektedir.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Yakup bir peygamber olduğu için insanlara ve dolayısıyla çocuklarına tedbirli davranmanın gerekliliğini öğretmek istemişti. Hayat insan iradesinin verdiği kararlar doğrultusunda şekillenir gibi görünse de genellikle insanların müdahil olamadığı alanların bulunduğu da gözden kaçırılmamalıdır. İnsanoğlu verdiği kararlardan, görevi olduğu halde yapmadıklarından ve/veya yapmaması gerektiği halde yaptıklarından sorumludur. Bunların dışında gerçekleşen olaylarda insanoğlu sorumlu değildir. İşte peygamberler bu gerçeklerin farkında oldukları için ferasetle davranmayı başarmış, ancak tedbiri elden bırakmamak gerektiğini de önce kendi evlerinde, ardından da hayatın bütün alanlarında ortaya koymuşlardır.

İnsanlar kendi mukadderatını kendilerinin tayin edeceğini zannetmemeli, bu arada tevekkülü de tedbir almaya engel görmemelidirler. Tedbir almak tevekküle aykırı değildir. Zira tedbirin de aslında Yüce Allah’tan yardım dilemek manasına geldiği unutulmamalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 206-207; Taberî, age., XIII, 7; Zemahşerî, age., II, 465.
• 2 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 3 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 4 - Taberî, age., XIII, 8.
• 5 - Zemahşerî, age., II, 466. 6 - Taberî, age., XIII, 9.
• 7 - Taberî, age., XIII, 9.
• 8 - Taberî, age., XIII, 9; Zemahşerî, age., II, 466.
• 9 - Kasas 28/7.
  • Kasas 28/7
• 10 - Semerkandî, age., II, 209. 11 - Bu âyetin tefsirini yapacağım gece yani 15 Temmuz 2016’da ülkemizde bir darbe girişiminde bulunulmuştu. Rabbimizin yardımıyla ve milletimizin topyekün duruşu sayesinde milletimiz ve İslam ümmeti bu felaketten kurtuldu. Yüce Allah milletimizi ve ümmetimizi bu tür felaketlerden muhafaza buyursun.
• 12 - Semerkandî, age., II, 209; Taberî, age., XIII, 12; Zemahşerî, age., II, 468. 13 - Semerkandî, age., II, 209; Taberî, age., XIII, 12; Zemahşerî, age., II, 468.
• 14 - Zemahşerî, age., II, 469. 15 - Semerkandî, age., II, 209; Taberî, age., XIII, 13.
• 16 - Semerkandî, age., II, 209; Taberî, age., XIII, 13-14; Zemahşerî, age., II, 469.
• 17 - Semerkandî, age., II, 200.
• 18 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 19 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 20 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 21 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 22 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 23 - Âl-i İmrân 3/173. 24 - Âl-i ‘Imrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; Enfâl 8/61; Tevbe 9/51; Yûnus 10/84; Hûd 11/123; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 25 - Âl-i ‘Imrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 26 - Enfâl 8/49; Talâk 65/3. 27 - Enfâl 8/2; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Şûrâ 42/36. 28 - Nisâ’ 4/81; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/2, 54, 68, 86; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Yûnus 10/84 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Enfâl 8/49 Talâk 65/3 Enfâl 8/2 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Şûrâ 42/36 Nisâ 4/81 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/2 İsrâ 17/54 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6
• 29 - Âl-i İmrân 3/159; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/12; Zümer 39/38.
  • Âl-i İmrân 3/159 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38
• 30 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Meryem 19/42; Yâsîn 36/23; Câsiye 45/10, 19; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Mücâdele 58/17; Tahrîm 66/10; Leyl 92/11; Mesed 111/2.
  • Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Meryem 19/42 Yâsîn 36/23 Câsiye 45/10 Câsiye 45/19 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Mücâdele 58/17 Tahrîm 66/10 Leyl 92/11 Tebbet 111/2
• 31 - Semerkandî, age., II, 209; Taberî, age., XIII, 14. 32 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 33 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12